I. P. Pavlov temperamentni quyidagicha ta’riflaydi. Har bir ayrim kishining va shuningdek, har bir ayrim hayvonning ham eng umumiy xarakteristikasidir, har bir individning butun faoliyatlariga muayyan qiyofa be

XARAKTERNING SHAKLLANISHI VA O’SISHI

Xarakterning o’sishida tarbiya va o’z-o’zini tarbiyalash asosiy rol o’ynaydi.

O’sib kelayotgan yosh avlodning xarakteri avvalo oilada va maktabda tarbiyalanadi. Bolalarning xarakterni tarbiyalashda katta mas’uliyatli vazifa ota-onalar, o’qituvchilar, bolalar boqchalari, kasb-xunar kollejlari va internat-maktablar tarbiyachilari zimmasiga tushadi.
Xarakterni tarbiyalash shundan iboratki, tarbiyachi maktab o’quvchisiga namuna bo’lishi mumkin bo’lgan kishilarni bolaga, o’quvchiga ataylab ibrat qilib ko’rsatadi; shu kishining qilayotgan ishlari, xatti-harakatlariga tarbiyalanuvchi e’tiborini jalb etadi va bu ish xatti-harakatlarning qaysi biri yaxshi, ijobiy, qaysi biri salbiy, yomon ekanligini aytadi. Tarbiyachi bolaning xatti-harakatlaridagi yaramas qiliqlarni yo’qotish va yaxshi, foydali odatlarni mustahkamlashga yordam beradigan vositalarni izlab topadi va ularni tatbiq etadi. Tarbiyaviy ish yana shundan iboratki, pedagog tarbiyalanuvchida muayyan ijobiy sifatlarni o’z xarakterida o’z-o’zi paydo qilish zaruriyati ongini uyg’otishi va bu ongni o’stirishi lozim.
Pedagog bolalarda xarakterni tarbiyalayotganida ularda tarbiyalanadigan temperamentni bilishi, har bir temperamentning ijobiy va salbiy tomonlarini bilishi zarur.
Agar temperament va uning tug’ma hususiyatlari o’z xolicha qolaversa, odamda yomon xarakter xislatlari tarkib topishi mumkin. Masalan, xolerik temperament odamni cho’rtkesar, qo’pol, o’zini tuta olmaydigan qilishi mumkin. Sangvinik temperament sabotsizlikka, diqqatni bir joyga qo’ya bilmaslikka sababchi bo’lmog’i mumkin bo’lganidek, flegmatik temperament sustkashlikka, loqaydlikka olib borishi mumkin. Melanxolik temperamentli kishida o’z kechinmalariga ortiqcha berilishlik, pismiqlik paydo bilishi mumkin.
Xarakterni tarbiyalash, jumladan, temperamentning ijo­biy tomonlarini o’stirishdan, uning salbiy tomonlarini va bu salbiy tomonlarni xarakterning ijobiy xislatlari bilan «almashtirishdan» iboratdir. Masalan, xolerik temperamentli bolalarni tarbiyalashda ularni o’ylab ish qilish, o’zini tuta bilish, atrofdagi odam­lar bilan yaxshi muomalada bo’lishga odatlantirish va ularda shu sifatlarni o’stirishga alohida e’tibor berish lozim. Sangvinik temperamentli bolalarni sabotli bo’lishga, diqqatini bir joyga qo’ya bilishga, ishga qunt qo’ya olishga, boshlagan ishni oxiriga yetkazishga odatlantirmoq kerak. Melanxolik temperamentli bolalarni odamga ko’proq aralashishga, jamoachilikka, ildam harakat qilishga odatlantirmoq, ularda shu sifatlarni tarbiyalamoq kerak. Flegmatik tem­peramentli bolalarni tashabbuskorlikka, faollikka, kishilarga el bo’lishga, quvnoqlikka odatlantirmoq lozim.
Xarakterning salbiy tomonlarini yo’qotmoq uchun, ijobiy tomonlarini tarbiyalab yetkazmoq uchun tarbiyalanuvchini o’z temperamentini o’zi idora qila bilishga o’rgatish lozim, uni shunday tarbiyalash kerakki, u temperamentini o’zi idora qilish zaruriyatini o’zi anglasin va haqiqatan uni idora qila olsin, temperamentiga bo’ysunmaydigan bo’lsin. O’z temperamentini idora qila bilish xarakterning muhim ijobiy xislatidir.
Xarakter tarbiyasini faqat temperamentning salbiy tomonlarini ayrim ijobiy sifatlari bilan almashtirishdan iborat deb tushunish yaramaydi. Xarakterni tarbiyalashda pe­dagog, avvalo muayyan idealni yoki davrimizning olijanob kishilari obrazini asos qilib olmog’i lozim. Bu ma’naviy boylikni, ahloqiy soflikni va jismoniy kamolotni o’zida garmonik holda mujassamlashtirgan yangi odamlardir. Bunday yangi odam xarakterining xislati ijtimoiy va shaxsiy hayotda halollik va rostgo’ylik, ahloqiy poklik, oddiylik va kamtarlikdir. Bizga yuksak ma’naviy fazilatiga ega bo’lgan, halol vijdonli kishilar, tetik va xushchaqchaq kishilar, qiyinchiliklardan qo’rqmaydigan, mustaqil jamiyat qurish yo’lida har qanday qiyinchiliklarga bardosh bera oladigan, ularni bartaraf qilishga tayyor turgan kishilar kerak.
Bola xarakterining tarkib topishida jamoaning tarbiyaviy roli nihoyat kattadir. Inson yakka, bir-biridan ajralgan tanho hayot kechirmaydi, muayyan bir jamoada, chunonchi, muayyan oilada, maktabda, sexda, kolxozda hayot kechiradi. Jamoa shaxs bilan jamiyat o’rtasidagi bog’lovchi zvenodir. Odamning faoliyati o’yin, o’qish va mehnati xuddi mana shu jamoada voqye bo’ladi. Jamoa shaxsning eng yaqin konkret muhiti bo’libgina qolmay, balki shaxsni tarbiyalaydi ham. Kishi xarakterining kerakli ijobiy xislatlari faqat jamoadagina tarbiyalanmog’i mumkin va haqiqatan ham jamoada tarbiyalanadi.
Har bir o’qituvchi va tarbiyachi bola xarakterining ayrim xislatlarini tarbiyalashda faqat jamoa orqali ta’sir etgandagina, ijobiy natijalarga erishmog’i mumkin.
Xarakterning tashabbuskorlik, qat’iylik, dadillik, sabotlilik singari ijobiy xislatlari bolalar boqchasidayoq bola o’yinlarida tarkib topa boshlaydi.
Bolada maktabgacha tarbiya yoshida tarkib topa boshlagan xislatlar maktab jamoasida o’sadi va yanada yaxshiroq mustahkamlanadi. To’g’ri uyushtirilgan maktab jamoasi sharoitida o’quvchilarda uyushqoqlik, intizom, saranjom-sarishtalik, o’z-o’zini tuta bilish, o’zini idora qilish, o’ziga nisbatan talabchan bo’lish kabi xarakter xislatlari tarbiyalanib yetishadi. Xarakter maktab ta’lim-tarbiyaviy ishlari va o’qituvchining har tomonlama ta’sirida, o’qituvchi boshchilik qilgan o’quvchilar jamoasi, kamolot yoshlar tashkilotlari ta’sirida, ijtimoiy foydali mehnatda tarkib topadi.
O’rtoqlari bilan yaqindan aloqada bo’lishda bolalarda o’z shaxsiy intilishlarini jamoa irodasiga bo’ysundirish ko’nikma va malakalarini o’stiradi, jamoachilik – o’rtoqlik va do’stlik hislariii taraqqiy ettiradi.
Keyinroq –maktabni (yoki oliy o’quv yurtini) bitirgandan keyin egallangan ixtisos va mehnat jamoasi inson xarakterining tarkib topishiga o’zini tarbiyalovchi ta’sirini ko’rsatadi.
Maktab va mehnat jamoasi sharoitida jamoa oldida qabul qilingan qarorni ( berilgan va’dani) yoki majbo’riyatni bajarish yuzasidan olingan o’zaro va shaxsiy majbo’riyatni xarakterni, jumladan, xarakterning irodaviy belgilarini tarannum ettirishning muhim vositasi deb hisoblamoq lozim. Buning samaraliligi shundaki, kishi o’zi uchun shaxsan qaror qabul qilganida u hyech bir qiynalmasdan o’z qarorini bajarilishini kechiktirishi yoki uni bajarishdan voz kechishi mumkin. Bordi-yu, u shu qarorni boshqalarga, bu ishni falon vaqtgacha sifatini yaxshilab bajaraman, deb va’da (majbo’riyat) tarzida ma’lum qilgan bo’lsa, o’zining bergan bu va’dasini bajarmasdan qo’ymaydi. Bunday hatti-harakat (bergan va’dani bajarmaslik) kishiga «nomunosib» hatti-harakatdek tuyuladi. Bu esa uning nomusiga tabiiy izzat-nafsiga tegadi. Bunday hollarda kishi o’rtoqlari oldida uyalib va juda noqulay ahvolga tushib yurishi mumknn. Kishi majbo’riyatni bajarmasa, noqulay ahvolga tushib qolish mumkinligini oldindan bilib, shunday hol yuz bermasligi uchun o’zining irodaviy faolligini ishga soladi va va’dasini o’z vaqtida bajaradi. Jamoa a’zolari oldida huddi shu tarzda ixtiyoriy ravishda berilgan va’dalar va olingan majbo’riyatlar o’z-o’zidan tirishqoqlik, matonatlilik, mas’uliyatni his etish va intizomlilik kabi iroda sifatlari tarbiyalash vositasiga aylanadi.
Jamoa sur’atda bajariladigan ma’lum bir mehnat faoliyati kishida ijobiy xarakter xislatlarini tarbiyalashga yordam beradi. Har bir kasb o’zining spesifikasiga ko’ra, kishidan alohida xarakter xislatlari bo’lishini talab etadi va bu xislatlarning o’sishiga yordam qiladi.
Kishi jamoa a’zosi sifatida boshqa odamlarga, mehnatga va o’z-o’ziga munosabatida o’z xarakterining har hil xususiyatlarini namoyon qiladi. Kishi jamoada muomala qilish jarayonida boshqalarning va o’zining xarakter xususiyatlarini bilib oladi. Xarakterning bir hili ijobiy, boshqa bir hili salbiy ekanligini ajratib oladi. Bunday sharoit kishini o’z xarakterni o’zi tarbiyalash, jumladan, o’z xarakterini qaytadan tarbiyalash yo’liga soladi.
Kishi xarakteri faqat pedagoglar tomonidan olib boriladigan tarbiyaviy ta’sir etishning samarasi bo’libgina qolmay, balki o’z-o’zini tarbiyalashining ham mahsulidir. Shu sababli har bir kishi ma’lum yoshdan boshlab o’z xarakteri va uning ayrim sifatlari uchun o’zi javobgardir. O’z xarak­terini tarbiyalashda u kishi avvalo yaxshi fazilatlarni, shaxs idealini o’zida tarbiyalab yetkazishni ko’zda tutmog’i lozim. Shu bilan bir vaqtda kishi o’z xarakteridagi salbiy tomonlarni o’zi tan olishi kamchiliklariga o’zi iqror bo’lishi kerak.
O’z kamchiliklariga o’zi iqror bo’lish kishi xarakterining ijobiy, progressiv xislatidir. O’z kamchiliklariga iqror bo’lish kishini o’z-o’zini tarbiyalash yo’liga boshlaydi. O’z kamchiliklariga iqror bo’lmaslik, ularni ko’rmaslik kishi xarakterining eng yomon xususiyatidir. O’z kamchiliklarini ko’ra bilmagan odam oldinga qarab harakat qilishga, o’sish va kamolotga yetishga layoqatsiz odamdir.
Yomon xislatlarni yo’qotishga faollik bilan kirishmasdan, o’zida ularning borligiga iqror bo’lishning o’zigina kifoya qilmaydi. Iqror bo’lish zaif iroda va xarakterning mavjudligidan dalolat beradi, xolos. Bunda tashabbuskorlik va iroda kuchini ham ishga solish kerak.
Maktab o’quvchisi xarakterining tarkib topishida o’z-o’zini tarbiyalash katta o’rin egallaydi. O’z-o’zini tarbiyalashga harakat qilish ko’p jihatdan atrofdagi odamlarning ta’siri va avvalo pedagogning ta’siri ostida tug’iladi va taraqqiy etadi. Tarbiyaviy ish o’sib kelayotgan yosh avlodda, jumladan o’z xarakterida muayyan ijobiy xislatlarni o’zi tarbiyalash zaruriyatini paydo qilish va o’stirish hamdir.
Ota-onalar, o’qituvchi va tarbiyachilar boshqa tarbiyaviy ishlar bilan bir qatorda bolalarga o’z kamchiliklarini bilib olish va bu kamchiliklarni yo’qotish uchun harakat qilish hamda o’zlarida ijobiy iroda va ahloqiy sifatlarni paydo qilish ustida mashq qilish zarurligini o’qtirishlari lozim.
O’z-o’zini tarbiyalashga intilishni paydo qilishda jamoaning roli katta. Ta’lim-tarbiya ishlari to’g’ri yo’lga qo’yilgan taqdirda o’rta yoshdagi maktab davrining birinchi yillaridayok o’quvchilarda o’z xarakterini o’zi tarbiyalashga intilish istagi sezilarli ravishda ko’rina boshlaydi.
O’smirlarda o’z-o’zini anglashning tarkib topishi asosida kishi shaxsiga xos bo’lgan yaxshi fazilatlarni o’zlarida paydo qilish masalasi tug’iladi. O’smirlar ko’pincha o’z harakatlarida faqat katta yoshdagi kishilarga yoki o’rtoqlariga taqlid qilibgina qolmay, balki har bir ishni o’z hohlaganlaricha qilishga, mustaqillikka, boshqalarga o’xshamaslikka intiladilar.
Albatta, bu davrda ham bolalarda mustaqillikni uyg’otish va uni qo’llab-quvvatlash bilan birga pedagoglar bola shaxsining tarkib topishi jarayonida ularni doim yo’lga solib turishlari kerak bo’ladi. Lekin tarbiyachilik bunda o’smirlarning o’z ijodiy faoliyatlarini, tashabbuslarini ustalik bilan yo’lga sola bilishlari va ularning o’z oldilariga qo’ygan maqsadlariga erishishda ko’rsatayotgan o’rinli qat’iyatliklarini bo’g’ib qo’ymasliklari lozim. O’smirlardagi faollik va mustaqillikka bo’lgan intilishini tegishli izga solmoq kerak.
Kishi shaxsiga xos bo’lgan yaxshi fazilatlarni o’zida paydo qilishga intilish yuqori sinf bolalarida yana ham kuchliroq bo’ladi. Bunday intilish o’z-o’zini anglashning yana ham o’sib borishi, ulardagi dunyoqarashning tarkib topishi va bu yoshdagi bola shaxsida g’oyaviy yo’nalishning shakllanishi munosabati bilan ayniqsa yaqqol ko’rinadi.
Katta yoshdagi maktab bolalari ahloq va xarakterning ijobiy xislatlari to’g’risidagi masalalar bilan juda ham qiziqadilar. Yigit va qizlarimiz kuchli va mustahkam irodaga ega bo’lishni istaydilar va shuning uchun ham ular, odatda, o’z iroda va xarakterlarini tarbiyalash hamda o’zlarida iroda va xarakter tarbiyalab yetkazish masalalari bilan juda ham qiziqadilar. Ular iroda, xarakterni o’stirish masalalariga oid leksiyalar tinglashni va suhbatlar o’tkazishni, shu masalalarga oid adabiyotlar o’qish va munozaralar o’tkazishni sevadilar.
Yigit va qizlarimiz, qat’iyat, sabot-matonat va qiyinchiliklarni bartaraf qilish, tamoyiliallik, dovyuraklik singari xarakter xislatlarini o’zlarida tarbiyalab yetkazishga harakat qiladilar.
Xarakterning irodaviy sifatlari tarkib topishida maktab o’quvchilari qiziqishlarining o’sishi katta ahamiyat kasb etadi. Ko’pchilik yigit va qizlarda yuqori sinflarida o’qiyotgan davrlarida muayyan hayot ideallari bunyodga keladi, ular o’zlarining bo’lg’usi kasblarini tanlab oladilar. Bu qiziqish va idealar sabot-matonatning o’sishiga, jasurlik, tashabbuskorlik, subutlilik kabi irodaviy sifatlarning taraqqiy etishiga imkon beradi.
O’quvchilarda xarakterning ijobiy irodaviy va ahloqiy sifatlari tarkib topishiga ularning dunyoqarashlari, jumladan ahloq tamoyillarini puxta egallab olishlari katta ta’sir ko’rsatadi. Agar odam o’zining kundalik kayfiyatlari va hatti-harakatlarini ana shu tamoyillar asosida baholab borsa, unda o’z faoliyatini o’zi baholash tufayli xarakterning tegishli belgilari ham tarkib topadi.
Yuksak irodaviy va ahloqiy sifatlari bilan hammaga manzur bo’lgan kishilar namunasi o’z-o’zida xarakter tarbiyalashning (umuman o’z-o’zini tarbiyalashning) juda muhim vositasidir. Odamlar o’z intilishlari va hatti-harakatlarida o’sha hammaga manzur bo’lgan kishilarga taqlid qilishlari kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.
2. Югай A.Х., Мираширова Н.А. “Общая психология” – Tашкент 2014.
3. Дружинина В.. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.
4. Болотова А.К., Макарова И.В. Прикладная психология: учебник для вузов. –М., Аспект Пресс, 2002. – 383с.
5. Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan
6. S.K.Mangal: “General Psychology” 2013y.