Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(4-6-1) DİPLOMATİK NÜMAYӘNDӘLӘR VӘ MӘMURLAR

Bu cür nümayəndəlik qədim tarixi köklərə malikdir. Hələ keçmiş dövrlərdə, dövlətlər öz nümayəndə və səfirlərini bir-birlərinin yanına göndərirdilər. Son əsrlərdə isə belə missiyalar daimi xarakter daşımağa başlayıb. Belə ki, 17-ci əsrdən bizim əsrə qədərki dövrlərdə daimi diplomatik səfirlərin başqa ölkələrə ezam olunması, hamılıqla qəbul edilən bir məsələyə çevrilib.

Keçmişdə dövlətlərarası diplomatik əlaqələr və onları həyata keçirən şəxslərin hüquqları, həmin ölkələrin adət-ənənlərində hakim olan qayda-qanunlar çərçivəsində tənzimlənirdi. Lakin sonradan bunun kifayət etmədiyi sübuta yetirildi və bu səbəbdən, 1815-ci ildə həmin zəmində xüsusi qayda-qanunlar işlənib hazırlandı. Bu qaydalara təqribən 150 il müddətində əməl edilirdi. 1961-ci il aprelin 18-də öz işinə başlayan Vyana konfransında Beynəlxalq Hüquq Komissiyası tərəfindən hazırlanmış və dövlətlərarası diplomatik rabitələri tənzimləyən qanun layihəsi müzakirəyə çıxarıldı və son nəticədə yekdilliklə qəbul edildi. Haqqında söz gedən konfrans, BMT-nin nəzarəti altında keçirilirdi. Burada 81 ölkənin nümayəndələri iştirak edirdilər və 37 ölkənin təmsilçiləri elə oradaca həmin əhdnaməyə imza etdilər. Bu əhdnamə 1962-ci ilin aprel ayından icra olunmağa başladı və hal-hazırda, dövlətlərarası diplomatik əlaqələri tənzimləyən əsas hüquqi sənəd hesab edilir.

1961-ci il Vyana konfransında qəbul edilən əhdnaməyə uyğun olaraq, diplomatik nümayəndəliklər dövlətlərarası qarşılıqlı razılaşmalar əsasında, bir-birlərinin ərazisinə ezam olunurlar və bu vaxt diplomatları qəbul edən ölkənin razılığı əsas şərt sayılır. Haqqında danışılan əhdnamədə diplomat barəsində belə deyilir: “Diplomat—bir ölkənin başqa dövlət ərazisindəki nümayəndəliyində siyasi yönümlü vəzifələri icra edən şəxslərdən biridir. “

Siyasi nümayəndəliyin başçısı və onun məmurlarının yerinə yetirdikləri vəzifələr əhdnamənin 3-cü maddəsində bu cür açıqlanır:

1. 
   Qəbul edən ölkədə, göndərən ölkənin siyasi nümayəndəliyi;
   
2. 
   Öz ölkəsinin habelə, vətəndaşlarının maraq və mənafelərini beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində təmsil olunduğu ölkədə qorumaq;
   
3. 
   Qəbul edən ölkənin hökuməti ilə müzakirələr aparmaq;
   
4. 
   Səfir olduğu ölkənin müxtəlif sahələrdəki durumu haqqında, icazə verilən bütün üsullarla öz ölkəsinin rəhbərliyinə məlumat vermək;
   
5. 
   Qəbul edən ölkə ilə öz ölkəsi arasında dostluq əlaqələrini genişləndirmək habelə, iqtisadi, elmi və mədəniyyət sahələrində əməkdaşlığa nail olmaq.
   

Diplomatik korpusun başçıları, ümumiyyətlə üç qismə bölünürlər:

1. 
   Ölkə başçılarına təqdim edilən səfirlər və həmçinin, onlarla eyni ranqda olan diplomatlar;
   
2. 
   Xüsusi diplomatik elçilər (bunlar da dövlət başçılarına təqdim edilirlər);
   
3. 
   Qəbul edən ölkənin Xarici Işlər nazirinə təqdim olunan digər diplomatlar.
   

Hər hansı bir ölkə artıq maliyyə xərclərinin qarşısını almaq məqsədilə, qəbul edən ölkələrin razılığı əldə etdikdə, bir neçə ölkədə fəaliyyət göstərən, lakin, yalnız bir dövlətin ərazisində yerləşən siyasi nümayəndəlik yarada bilər. Әksinə, bir neçə ölkə birgə olaraq, hər hansı dövlətdə müştərək fəaliyyət göstərən, lakin vahid diplomatik nümayəndəlik təsis edə bilərlər.

Diplomatik nümayndəliyin işçilərinin sayı adətən, ölkələrin qarşılıqlı razılaşmasına uyğun şəkildə təyin edilir və bu zaman qəbul edən ölkənin vəziyyəti nəzərə alınmalıdır. 1961-ci il Vyana əhdnaməsinə əsasən, diplomatlar toxunulmazlığa malikdirlər, o cümlədən

- Tabe olduqları dövlətə bütün mümkün üsullarla məlumatların verilməsində heç bir maneə olmamalıdır;

- Diplomatların öz ölkələrinə göndərdiyi poçt bağlamaları, əşyalar və sənədlər təmsil olunduqları ölkənin gömrük işçiləri tərəfindən yoxlanıla bilməz. Həmin şeyləri göndərmək üçün onlar diplomatik kuryerlərdən istifadə etmək hüququna malikdirlər;

- Qəbul edən ölkə, diplomatik nümayəndəliyin başçısına, diplomatlara, habelə onların ailə üzvlərinə qarşı heç bir kobud hərəkətə yol verə bilməz, həmin şəxsləri həbs etməyə də icazə verilmir. Bundan əlavə, yoxlanış məqsədilə diplomatik nümayəndəliyin ərazisinə daxil olmaq və həmçinin, diplomatların avtomobillərini yoxlamaq qadağandır.

- Qəbul edən ölkə, diplomatları məhkəmə və cinayət məsuliyyətinə cəlb edə bilməz. Yalnız onların ölkənin hüdudlarını tərk etmək tələbini irəli sürə bilər.

Bütün bunlardan əlavə, diplomatların və siyasi nümayəndəliklərin bir sıra maddi imtiyazlardan istifadə etmək hüququ da vardır. Yanacaq, gömrük xidmətləri və s.-dən pul ödəməmək şərtilə istifadə olunmasını buna misal göstərmək olar.