Ii fəSİl tarix tariX
Yüklə 1,63 Mb.
|
| 107
Bax: M. Köymen, Hsiung-nu’ların Tu-ku Kabilesi, s. 51-59 (burada tu-ku=türk olduğu irəli sürülmüşdür). W. Eberhard, Çin Tarihi, s. 137, 144,174; O. Pritsak, UAJhb, XXVI, s. 218, 220. L. Bazinə görə Tu-ku=Tuğlug=Tuğlu=tuğ sahibi, baş qəbilə; bax: F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 24. 108 TəfsiIən bax: W. Eberhard, Çin Tarihi, s. 123-153, 164, 182; yenə onun: Liu Yüan və Ts’unq’un Biyografileri, 1942; McGovern, həmin əsər, s. 316-355; A Kollautz, Geschichte un Kultur..., I» s. 295 və ardı. 109 Bax: A. Berthelot, L’Asie ancienne centrale et sud-orientale, d’aprés Ptolemée, s. 100 və ardı,216; F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 3; B. Szàsz, A Húnok..., s. 39. 110 K. Czeglédy, Nomádnépek vandorlasa... s. 14 və ardı, s. 53-64. 111 De Groot, Die Hunnen..., s. 220 və ardı; L. Bazin, Appartenancəs Linguistiques..., s. 134; B. Ögel, İlk Töles Boyları, s. 797, n. 9, 801; yenə onyn: Doğu Gök Türkleri Hakkında Notlar, s. 101; F. Altheim, Attila..., s. 72, 119. 112 Maenchen - Helfen, Huns and Hsiung-nu, s. 222-243; Ph. T. Fund, 1, 685 və ardı. 113 Adları keçən araşdırıcılar üçün bax: B. Szàsz,A Húnok..., s, 24, L. Ligeti, Attila Hunlarının Menşei, s. 23; O.M. - Helfen, həmin əsər, s. 223. 114 Bax: F. Altheim, Geschichte der Hunnen, həmin yer. 115 "Təfsilən bax: B. Szàsz, həmin əsər, s. 14-16. Bir görüşə görə, hunların hələ m.ö. 250-ci illərdə əski hind mənbələrində qərbdə Kəşmir həvalisində olduqları zikr edilmişdilər. Bax: R. Shafer, The Earliest Huns, s. 4. 116 Təfsilən bax: Fr. Hirth, Über Wolga Hunnen und Hiung-nu, s. 245-278; yenə onun: Hunnenforschungen, s. 84-87; B. Szàsz, A Húnok..., s. 16-20. 117 W. B. Henning, The Date of the Sogdian Ancient Letters, s. 615; F. Altheim, Attila..., s. 52 və ardı. Ayrıca, B. Ögel, DTCF Dergisi, XVII, 1-2, s. 162, 272; R. Shafer, The Earliest Huns, s. 5-8; K. Czeglédy, Nomád népek..., s. 15 və ardı, 64 və ardı, 70 və ardı, 95, 121. Ayrıca bax: və müq. et: K. Enoki, Sogdiana and the Hsiung-nu, s. 43-62; W. Samolin, Hsiung-nu, Hun, Turk, s. 143-150. 118 Məsələn, Rua-Ruqa-Roa-Rugila; Laudaricus; Bleda; bax: Gy. Németh, Hunların Dili, s. 217-220 (bax: aş. Kültür: Eldə təşkilat). 119 Bax: L. Ligeti, Attila Hunlarının Menşei, s. 26. 120 Doğulduğu yer olduğu təxmin edilən Atıl, Etil, İtil (=Volga) adından, bax: Nagy Geza, Magyar Törtenet I, s. 295; J. Marquart, Die Chronologie der Alttürkischen İnschriften, s. 77; W. Samolin, CAJ. III, 2, s. 144 qeyd 8. Bizans qaynaqlarında (bax: Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 81) adın Attilas (=Volga çayı) olaraq qeyd edilməsi (latınca şəkli Attila) də bunu dəstəkləyir. Adın türkcə əsli Ətil olmalıdır (L. Rásonyi, Sur Quelques Categories des Nonts de Personnes en Turc, s. 349; yenə onun: The Psycholgy and Categories..., s. 216). 121 İlək=İllig=Elig (kral)=İlig. Bax: Gy. Németh, A Honfoglató..., s. 134; B. Szàsz, həmin əsər, s. 32. İl və ya daha doğru söylənişi ilə el üçün bax: W. Eberhard, Birkaç Eski Türk Ünvanı Hakkında, s. 319 və ardı; G. Clauson, An Etymological Dictionary..., Türkish, s. 121b. 122 İrnək="Kiçik-ər", Gy. Németh, həmin əsər, s. 135. 123 Gy. Moravcsik, Byz. Turc. II, s. 137/"Arığ-kan (xan)"=gözəl, əsil hökmdar (kraliçə); Gy. Németh, həmin əsər, s. 191. Bu dörd türkcə isim üçün ayrıca bax: Gy. Németh, Hunların Dili, s. 220- 223. 124 Priskos (V əsrdə), bax: B. Szàsz, A Húnok..., s. 27. 125 F. Altheim - R. Stiehl, Das erste auftreten der Hunnen..., Baden, 1953, bax: B. Ögel, həmin əsər, s. 270; müq. et: J. Harmatta, Studia Antiqua, II, 4.1955, s. 290; O. Maenchen, Helfen, Akatir, s. 286. 126 O. Pritsak, Die sogennannte bulğarische Fürstenliste und die Sprache der Protobulğaren, s. 193 və ardı, 218, 220, 232; müq. et: F. Altheim, Geschichte der Hunnen, l. s.16-28. Bu xüsusda başqa görüş üçün bax: L. Ligeti. Attila Hunlarının Menşei, s.19-22. 127 "Hun + ağız”lı, bax: B. Szàsz, həmin əsər, s. 112,135; F. Altheim, Attila,.. s. 180. 128 Alföldidən nəqlən L. Rásonyi, Tarihte Türklük, s. 68 və ardı. 129 Təfsilat üçün bax: F. Altheim, həmin əsər, s. 78-106. 130 B. Szàsz, həmin əsər, s. 115-118. 131 St. Hieronymus, St. Ephraim və Eufemia əfsanələri ilə Edessa xronikalarındakı qeydlər üçün bax: B. Szàsz, həmin əsər, s. 123 və ardı., 158, 568; S. Eckhardt, Efsanede Attila, s. 145 və ardı. 132 B. Szàsz, A Húnok..., s. 123 və ardı; F. Altheim,həmin əsər, s. 29. 133 Yunan qaynaqlarında: Uldız, Gy. Moravcsik, Byz. turc. II, s. 198. Latınca şəkli; Huldin, Uldin, F. Altheim, Attila...., s. 109 və ardı; A. Vamberiyə görə, Uldız=türkcə Ildız (Yıldız), bax: B. Szàsz, həmin əsər, s. 29. 134 Bax: B. Szàsz, həmin əsər, s. 127; F. Altheim, həmin əsər, s. 109. 135 B. Szàsz, həmin əsər, s. 180,202 və ardı ; P. Vaczy, Hunlar Avrupada, s. 82, 124. 136 Latın qaynaqlarında da "regulus"="kiçik kral" olaraq verilir, bax: P. Vàczy, həmin əsər, s. 75. 137 Szàsz, həmin əsər, s. 129. 138 Gy. Moravcsik, Byz. turc., I, s. 288. 139 B. Szàsz, həmin əsər, s. 165, 171. Bir librə təqr. 450 qram. 140 F. Altheim, həmin əsər, s. 110. 141 B. Szàsz, həmin əsər, s. 169. 142 F. Altheim, həmin əsər, s. 133, B. Szàsz, A Húnak. , s. 173. 143 Öldürülmə iddiaları və qarşı dəlillər üçün bax: B. Szàsz, həmin əsər, s. 194 və ardı, 212, qeyd 84. 144 F. Altheim, Attila..., s. 134; B. Szàsz, həmin əsər, s. 178 və ardı. 145 Priskosda (V əsr) akatir; Yordanəsdə (VI əsr) akatzir. Əskidən türkcə ağac-əri deyə qəbul edilən adın bu açıqlanması haqlı tənqidlərə uğramış və daha doğru izah təcrübələri verilmişdir: Hamiltona görə, (Toquz-Oguz et On Uygur, s. 34) Xəzər (Kazar) türklərinin ataları və ya bir Xəzər qolu olması ehtimal daxilindədir: (Aq-Qazır=Ak Xəzər). Bu və bənzər izahlara qarşı etirazlar üçün bax: O.Maenchen-Helfen, Akatir, s. 275-286. 146 Təfsilən bax: B. Szàsz, A Húnok..., s. 180, 202 və ardı. 147 Bax: B. Szàsz, həmin əsər, s. 494 və ardı. 148 Priskosda Oneki+siyos. Ad əslən türkcədir. türkcədə şəxs adı olaraq da işlənən On iki (əski və orta yunancada isimlərə əlavə edilməsi adət olan "sios" şəkilçisi ilə birlikdə). Bax: L. Rásonyi, Les noms de nombre dans İ’anthroponymie Turquə, s. 64 və ardı. (Adın yenə türkcə və ilgili digər izah təcrübələri də buradadır) və ya Onuqa (On-ügə+z: z əski türkcədə cəm şəkilçisidir: ügə türkcə ünvan, bax: aş. Kültür: Dövlət məclisi). 149 536-cı ildə F. Altheim, Attila..., s. 115. 150 F. Altheim, həmin əsər, s, 117-124; B. Szàsz. həmin əsər, s. 183 və ardı.: Ş. Akkaya, Eski Alman Destanlarında Attila’nın Akisləri, s. 561-568. 151 B. Szàsz: A Húnok..., s. 207. 152 F. Aitheim, həmin əsər, s. 146; yenə onun: Geschichte der Hunnen, IV, s. 290, V, s. 269; B. Szàsz, həmin əsər, s. 190. 153 F. Altheim, Attila..., s. 168; B. Szàsz, s. 193. 154 B.Szàsz, həmin əsər, s. 215, 249, qeyd 1; F.Altheim, həmin əsər, s. 133; S. Eckhardt, Efsanede Attila, s. 149. Ayrıca bax: aş. Kültür: Hökmranlıq və cahan hakimiyyəti. 155 Bax: P. Vaczy, Hunlar Avrupa’da, s. 88. 156 Hunların Balkan səfərləri üçün təfsilən: İ. Kafesoğlu, XII. Asra Kadar İstanbul’un Türkler Tarafından Muhasaraları, s. 1-6. 157 Priskos, FHG. IV. 96-97, bax: B. Szàsz. A Húnok..., s. 245.261; P. Vaczy, Hunlar Avrupa’da, s. 104. 158 F. Altheim, Attilla.., s. 169. 159 F. Altheim, həmin əsər, s. 172; B. Szàsz, həmin əsər, s. 270. 160 F. Altheim, həmin əsər, s. 177; təfsilən bax: yenə onun: Geschichte der Hunnen. IV, s. 321-329. 161 Təfsilən bax: B. Szàsz, həmin əsər, s. 296-299,339-343. 163 F. Altheim. Attila..., s. 178. 164 B. Szàsz, həmin əsər, s. 356; Alföldi, həmin yer. 165 Bax: B. Szàsz, A Húnok... s. 348. 166 Bu qanadla ilgili olaraq "4 köşə"= butung: 1- İskitiya, 2- Germaniya, 3- Şərqi Roma və 4-Qərbi Roma görüşü, bax: aş. Kültür: Hökmranlıq. 167 F. Altheim, Attila .., s 169; B. Szàsz, həmin əsər, s 298, F. Altheim,Geschichte..., II, s. 182. 168 Ölümü haqqında digər rəvayətlər və tənqidləri üçün bax: B. Szàsz, həmin əsər, s. 365-368; S. Eckhardt, Efsanede Attila, s. 149-152. 169 Təfsilən bax: S. Eckhardt, həmin əsər, s. 140-214. 170 Təfsilən bax: B. Szàsz, həmin əsər, s. 414-417. 171 S. Eckhardt, həmin yer; A. Alföldi, Menschen, die Geschichte Machten: I, Wien, 1931, s. 229-234; Ş. Akkaya, həmin yer. 172 S.Eckhardt, həmin əsər, s.150, 189 və ardı; Gy. Németh, Hunlar ve Macarlar, s. 261-265; B. Szàsz, həmin əsər, s. 400-408; ayrıca bax: B.Ögel, Türk Mitolojisi, s.578-581; A. Ahmetbeyoğlu, Avrupa Hunlarının "Sihirli Geyik Efsanesi", s. 65-68. 173 B. Szàsz, həmin əsər, s. 408 və ardı; S. Eckhardt, həmin əsər, s. 198 və ardı. 174 Məsələn, bax: Attila ve Hunları, s. 278. 175 Xülasətən bax: TM, IX, s. 191-198. 176 Bax: A. Alföldi, Magyarorszag nepei.., s. 50 və ardı. 177 Bax: N. Fettich, Hunların Arkeoloji Hatıraları, s. 245-260; B. Ögel, Türk Kültür Tarihi, s. 91-108. 178 F. Altheim, Attila..., s. 6. 179 Bax: M. Percheron, Les conquerants d’Asie, Paris 1951, s. 60 və ardı; Gy. Németh, Attila ve Hunları, s. 6. 180 F. Altheim, həmin əsər, s. 71; L Ligeti, Attila Hunlarının Menşei, s. 25 181 B. Ögel, İlk Töles Boyları, s. 826. Bu hunların daha o tarixlərdə sasani dövrü pəhləvicə sənədlərində (Bundahişn, Nemokre-Hrad, bax: A. Kollautz, həmin əsər, I., s. 94) və Bizans qaynaqlarında (bax: H.W. Haussig, Theophylactos excurs..., s. 311. n. 96) “Türk" deyildiyi gösərilmişdir. 182 Priskosda "Kidarita və ya kidara hunları". Ehtimal ki, türkcə kiderti, kidirti-batı (A. v. Gabain. Gram., 1941, s. 314) sözündən: "Qərb hunları", yəni ağhunların qərb qanadı, bax: F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 39 və ardı. (R. Ghirshmana görə, kidara əslən yüeh-çidir. Bax: həmin əsər, s. 190). Digər Bizans qaynaqlarında: khunni, ephtalita, goytürk xaqanı Tardunun məktubunda: abdel; erməni mənbələrində: hephtag, thedal; İran dillərində: khyon, h’yaona, haytal; hind mənbələrində: huna; latın qaynaqlarında: khionita; Suriya mənbələrində: khiyonaye; İon; Baktriya eftalit pullarında: Oiono; soğdca: khun, khyon; Çin salnamələrində: Yeh-ta, Yeh-ta-i, i-ta, yeh-tai-i-il-t’o. 183 Ed. Chavannes, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaus, s. 222 və ardı. 184 Marquart, Über das Volkstum der Komanen, s. 70 və ardı. 185 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 223. 186 Bax: W. Samolin, East Turkistan.., s. 53, qeyd 30. 187 Bax: Gy. Moravcsik, Byz. turc. I, s. 306; H. Humbach, Baktrische Sprachdenkmaeler, s. 31; W. Samolin, həmin əsər, s. 51. 188 Ed. Chavannes, Voyagə de Song Yun dans l’Udyana ət la Gandhara, s. 402 və ardı. 189 Bax: F. Laszló, A kágan és családja, s. 31; B. Szàsz, həmin əsər, s. 459; Ed. Chavannes, Documents..., s. 225. 190 R. Ghirshman, Les Chionites-Hephthalites, Cairo, 1943. Bax: W. Samolin, A Not on Kidara..., s. 295; G. Clauson, Asia Major, N.S. VIII, 1, s. 105; ayrıca, hephtalit qrupu üçün; W. Eberhard, TM, VIII, s. 139 və ardı, 170 və ardı. 191 Nomádnépek Vándorlasa..., s. 16,64, 53-74. 192 Uar-hunların Asiya hun-türk qollan olduğunu göstərən bu müxtəlif adların eyni köktən gəldiyi haqqında təfsilən: K. Czeglédy, həmin əsər, 6. 75-89, W. Samolin, Hsiung-nu, Türk, s. 148 və ardı; F. Altheim, Attila..., s. 34-38. Çin qaynaqlarındakı hua adı da "hun" kəlməsinin deyil, uar adının çincə şəklidir. Hoa isə Qunduz civarındakı paytaxtın adıdır: Bax: K. Czeglédy, həmin əsr., s. 48, 87, 121; müq.et:şərqdə "Hua dövləti" üçün: Liu. Kutscha..., s 165; H.W. Haussig, Die Quellen..., s. 34, qeyd 54. 193 Bax: K. Czeglédy, həmin əsər, s. 62-74. "Kermikhion"lar (Don çayının doğusundakı türklər? oğurlar?) üçün bax: Ed. Chavannes, Documents,.., s. 231 və ardı; C.A. Macartney, həmin əsər, s. 272, 274; H. W. Haussig, Die Quellən..., s. 37 və ardı və ya Kermi: "Böcək"? A. Kollautz,həmin əsər, 1., s. 163. 194 Gy. Moravcsik, Byz. turc. II, s. 147; A. Kollautz, həmin əsər, 1, s. 127. 195 M R. Grousset, L’Empire du Levant, s. 75; K. Hannestad, Les relations..., s. 434-444. 196 Təfsilən bax: A. Chnstensen, L’İran sous les Sassanides, s. 311-435; R. Grousset, həmin əsər, s. 80; F. Altheim, Geschichte der Hunnen, III, s. 61-94. 197 Ed. Chavannes, Documents..., s. 222-225, B. Ögel, İlk Töles Boyları, s. 827 və ardı; Liu, Kutscha..., s. 70,165. 198 Bu xüsusdaki Gwalior kitabəsi üçün: Au. Stein, White Huns and Kindred Tribes in the History of the Indian North-west Frontier, s. 13 və ardı. 199 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 225, qeyd 3; B. Szàsz, həmin əsər, s. 463 və ardı. 200 Ed.Chavannes, həmin əsər, s. 224 və ardı; Au.Stein, həmin əsər, s. 11. 201 Au. Stein, həmin yer; B. Szàsz, həmin əsər, s. 463 və ardı. 202 Bax: K.Czeglédy, Nomád népek.., s.114. Təfsilən bax: Ed.Chavannes, Documents..., s. 225-229; F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 32-56,11, s. 47-58, 259 və ardı, 265-290; K. Hannestad, Les relations, s. 445-452. Orta Şərq hunları ilə bağlı pullar üçün bax: R. Gobl, Documents zur Geschichle der iranischen Hunnen in Baktrien und İndien, I-IV, 1967. Qafqaz dağlarıda qalan hun qolu üçün son olaraq bax: P.B. Golden, Khazar Studies..., s. 90-93. 203 Tabğaçın çincələşmiş şəkti=to-ba (və ya to-pa), bax: P. Pelliot, Toung Pao, 1912, s. 732; W. Eberhard, Çin Tarihi, s. 168; H. Franke, Oriens III, l, s. 136. 204 Gy. Moravcsik, Byz. turc. II, s. 255; Gv. Németh, A Honfoglaló.... s. 101; Ed. Chavannes, Documents..., s. 265,qeyd 5. 205 Kaşğarlı Mahmud, DLT, I, s. 453; ayrıca: türkcə "tab+gaç"- sahib "possesseur", bax: Bazin, Cahiers d’histoire mondiale I, 1, s. 135; yenə onun: TP, 39, s. 294; J. R. Hamilton, Toquz-oguz..., s. 54. 206 DLT, I, s.458. 207 P. A. Boodberg, The Language of the T’o-pa Wei, s. 179. 208 W. Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, s. 79 və ardı. 209 P. A. Boodberg, həmin əsər, s. 168-185. Ayrıca bax: P. Pelliot, M, I, 1925, s. 254 və ardı; yenə onun: TP. XXVII, s. 194 və ardı; L. Ligeti, KCsA, II, s. 326-329; X. Eberhard, Belleten, sayı 35, s. 332; G. Clauson, Türk, Mongol, Tungus, s. 116. 210 210 Bax: P. A. Boodberg, həmin əsər, s. 175; daha bax: L. Bazin, Recherches sur les parlers To-pa, s. 228 və ardı. 211 W. Eberhard, Toba’lar Etnik Bakımdan Hangi Zümreye Girərlər?, s. 19-32; yenə onun: Çin Tarihi, s. 136 və ardı. "Qəbilələrin təqr. 60 %-i türk, 35 %-imonqol; iki tunquz və bir hind-avropalı qəbilə", bax: W. Eberhard, Conquerors and Rulers, s. 68 və ardı. 212 W. Eberhard, Çin Tarihi, s. 137-159. 213 P. Pelliot, TP, XXXI, 4, s. 235. Təfsilən bax: P Olbricht, ÜAJhb. XXVI, 1-2, s. 90-100; W. Samolin, East Turkistan..., s. 52. 214 Liu, Kutscha..., s. 68 və ardı., 158 və ardı. Təfsilən, O. Franke, Geschichte des Chineischen Reiches, II, s. 182-205. A. Kollautz, həmin əsər, I, s. 113 və ardı. 215 Bax: O. Franke, həmin əsər, II,s. 202; R.Grouset, L’Empire des Steppəs, s. 103-106. 216 Böri=qurd, çincə şəkli fo-li, fu-li, bax: P. Pelliot, Histoire des campagnes de Cengis Khan, s. 189 və ardı. 217 P. A. Boodberg, The Language..., s. 178. 218 Təfsilən, J. R. Ware, Wei shou on Buddhism, s. 137-143; R. Grousset, həmin əsər, s. 106; W. Eberhard, DTCF Dergisi, IV, 3, s. 299 və ardı; A. Kollautz, həmin əsər I, s. 292. 219 İzdihamlı bir juan-juan kütləsinin (bax: aş. Avar xaqanlığı) şimal-qərb istiqamətində çəkilməsinə səbəb olan bu zəfərin çox mühüm bir hadisə olduğu anlaşılmaqdadır. Çünki qaçan juan-juan kütləsinin basqısı qarşısında, 461-465-ci illərdə Sibirdəki yurdlarını tərk edib qərbə doğru çəkilməyə məcbur qalan sabar türklərinin tarix səhnəsinə çıxması və bunların önündən çəkilərək Şimali Qafqaz dağlarına varan oğur türk boylarının Bizans ilə təmas qurması bu hadisə nəticəsində mümkün olmuşdu. Bax: J.Hamilton, Toquz-Oguz et On-Uygur, s. 34; A. Kollautz, həmin əsər, I, s. 138 və ardı; ayrıca bax: aş. sabarlar,oğurlar. 220 W. Eberhard, DTCF Dergisi, 1, 2, s. 19; O. Franke, həmin əsər, s. 213. Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|