Ii qism VIII bob. Didakòikaning predmeòi va uning vazifalari

„Òexnologiya“ tushunchasining pedagogikada qo‘llanishi

Òa’lim-tarbiya jarayonlarining uyg‘unligi maorifdir. Òa’limning

tashxis markazini aniqlash mumkin. Bu keyingi faoliyatda kerak

bo‘ladigan o‘quv materiali hajmini o‘zlashtirish bo‘lishi mum-

kin. Aniq o‘quv materialining o‘zlashtirish sifatini yakuniy na-

zorat qilish mumkin. Òa’limda texnologiyani tuzish va qo‘llash

mumkin.

Òarbiyaga kelganda, tashxis maqsadni aniqlash qiyin. In-

son — ko‘p faktorli tizilma. U psixologik, shaxs sifatlarga ega

pedagogika hozirgi rivojlanish bosqichida bu sifatlarni kerakli darajada

shakllantiradigan pedagogik jarayonni tuzish yoki tavsiflashga ham,

jarayonlarning natijalarini joiz buzilishlarini oldini olishga ham

qodir emas. Chunki bugun qo‘limizda psixologik va ayniqsa shaxs

sifatlarining shakllanishini aniqlaydigan tashxis usullari yo‘q. Shu-

ning uchun „Òarbiya texnologiyasi“ haqida gapirganda faqat

qo‘llanilayotgan metodika va subyektiv nazorat uslublariga taya-

nish mumkin. „Òarbiya texnologiyasi“ so‘z birikmasini biz birorta

„tarbiya metod“ va jarayonlari yig‘indisiga qaratib qo‘llay olamiz.

„Maorif texnologiyalari“ atamasini ishlatishni ham noo‘rin

deb sanaymiz, „texnologiya“ bugungi kunda tarbiya jarayoniga

qaratib qo‘llanila olmaydi, shuning uchun „maorif texnologiya-

lari“ atamasining ishlatilishi mumkin emas. „Òa’lim texnologiya-

si“ bor. Òa’lim qanday bo‘lishi kerak?

---

115

Pedagogik ta’limga kibernetik yondashish boshlandi; o‘qituvchi

va o‘quvchilar faoliyatini mayda qism qadamlarga bo‘lish, teskari

aloqa, bu aloqaning ko‘rsatkichlarini ta’lim strategiyasini o‘z-

gartirish uchun foydalanish, ta’limni har bir o‘quvchi o‘zlash-

tirish tezligiga moslashtirish.

Òa’lim jarayonida kibernetika g‘oya va prinsiðlarini tatbiq etishga

yo‘l beradigan ta’lim tashkil qilish shakli dasturlangan ta’lim no-

mini oldi. Bu yangi shaklni kiritish uchun faqat yangi texnologiya

emas, balki har bir o‘quvchi bilan davomli ikki tomonlama axborot

almashinuvini ta’minlaydigan yangi ta’lim vositalari kerak.

Òexnik avtomatizatsiya vositalari va dasturlangan qo‘llanmalar

tufayli o‘qitish sharoitida teskari aloqa va ta’limni individuallash-

tirish prinsiðlarini, faollik prinsiðini tatbiq etish. Mustaqil ish

yangi shakllarini topish uchun imkoniyat yaratiladi. Bu o‘qituvchi

ishtirokisiz o‘quvchilarni bilim va ko‘nikmalarini o‘zlashtirishga

qarab ta’lim jarayonini o‘zgartirishga yo‘l beradi.

Yangi pedagogik texnologiya tufayli ta’lim nazariyasi va amali-

yotida paydo bo‘lgan yangilik aynan shudir.

Bu masalaning yechimi o‘quv jarayonining o‘ziga xos qonu-

niyatlarini o‘rganadigan psixologiya, pedagogika fanlari va kiber-

netika tutashuvida joylashgan.

Yangi texnologiya atamalarida bilimlarni chuqurlashtirish di-

daktik vosita sifatida imkon boricha kam vaqtni sarflab, berilgan

mashq turidan ko‘p axborot chiqarish uslublariga o‘rgatish

ko‘rsatiladi. Pedagogikada bu dasturlangan ta’lim g‘oyasi paydo

bo‘lganda va beriladigan material tizimlashtirish masalasi ko‘taril-

ganda ishlatila boshladi.

Dasturlangan ta’lim jarayonida o‘quv materiali tayyorlashga,

bayon qilishga va so‘rashga qo‘yilayotgan talablar zarurdir, chun-

ki o‘quv jarayoni boshqariladigan jarayon bo‘lishi kerak va

o‘qituvchi tomonidan texnik vositalarga, dasturlangan darsliklarga

o‘qituv mashinasi va boshqa zamonaviy elektron akustik va proyek-

sion apparatlarga kiritilgan dasturlar orqali olib borilishi kerak.

O‘quv jarayonida o‘qituv vositalari bilan birga-bir qoladigan

o‘quvchi faoliyatining barcha ijobiy va salbiy taraflarini ko‘zda tu-

tish uchun o‘quv materiali qanchalik aniq tizimlangan bo‘lishi

kerakligini tasavvur qilish mumkin.

Òa’lim tizimi rivojlanishida o‘quvchilar soni ko‘payishi obyek-

tiv qonun bo‘lgani uchun uning natijasi ham qonuniydir.

---

116

Individual ta’limning sodda o‘quv holatida boshqarishning

asosiy talablarini bajarishga imkoniyat bor, chunonchi:

1. Boshqaruv maqsadi va tizim ishining ko‘rsatkichlarini aniq-

lash va boshqariladigan tizimga ta’sir vositalariga ega bo‘lish.

2. Boshqaruvni bosqichma-bosqich tuzilishi.

3. Boshqaruvning perspektivasi, ya’ni nafaqat hozirgi paytda

olinadigan yutuq va ayrilishlarni hisobga olish, balki tizimni mu-

kammallashtirishga kelajakda ko‘rsatadigan ta’sirni ko‘zda tutish.

4. Boshqaruv tizimining moslashish qobiliyati, uning yig‘ilgan

tajriba, o‘zgarayotgan sharoit va boshqaruv maqsadlariga mosla-

shib, tizim tuzilishini o‘zgartirish imkoniyati.

Òa’limning asosiy muammosi ta’lim va tarbiya jarayonini

boshqariladigan jarayonga almashtirish. Òa’limdagi bu progressiv

yo‘nalish faqat bilim, ko‘nikmalar olishga qaratilib qolmay, balki

individual uslubni shakllantirishga yo‘naltirilganda muvofiq bo‘ladi.

Faoliyat muvaffaqiyatiga zarur bo‘lgan individual uslubni

o‘quvchining harakat usullari faoliyatining obyektiv talablariga javob

bergandagina shakllantirish mumkin. Òa’limda individual uslubni

yaratish sharti — faollik va ijobiy sabablar. Asosiy sabablardan

biri — o‘qishga qiziqish. Mustaqil va tashabbus ko‘rsatish imkoniyati

qiziqishning asosiy shartlari. Lekin qiziqishdan tashqari ham bir

qator sabablar bor — burchini sezish, mas’uliyat, g‘urur.

Salbiy baho kuchsiz asab tizimiga ega o‘quvchining diqqatini

pasaytiradi, kuchli asab egalarini ko‘paytiradi. Qiziqish, peda-

gogik baho, musobaqa. Òurli asabli o‘quvchilarga turlicha ta’sir

qiladi.

Individual uslubni shakllantirishda faqat o‘quv topshiriqlar

va ishni tashkil qilishni individuallashtirish bilan chegaralanma-

gan faoliyat sabablarini ham individuallashtirish kerak. Bu prinsið

juda muhimdir. U past o‘zlashtiruvchi o‘quvchiga o‘z kuchiga

ishonch saqlab qolishga, kuchli o‘quvchiga esa aqliy erinchoqlikka

yo‘l qo‘ymaslikka yordam beradi.

Individual ta’limda har bir o‘quvchi unga qiyinchilik tug‘dira-

digan tomonlarga ko‘proq vaqt ajratishga majbur. Auditoriyada gu-

ruh tashkil qilib o‘qitish sharoitida o‘zlashtirishdagi individual

xato va hodisalarni hisobga olish imkoniyati katta ahamiyatga ega,

chunki u past o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarning bilim va ko‘nik-

malarini ko‘taradigan choralar ko‘rishga imkoniyat beradi.

Òez o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarga bilimlarni mustahkamlash

uchun qo‘shimcha material berishga yo‘l ochadi.

---

117