Ijodiy tashabbuskorlikni rivojlantiruvchi mashqlar. Nutq nuqsoniga EGA bolalar bilan logoritmik vositasilardagi mashqlar

Ijodiy tashabbuskorlikni rivojlantiruvchi mashqlar. Nutq nuqsoniga ega bolalar bilan logoritmik vositasilardagi mashqlar


Reja:

1. 
   Duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlar
   
2. 
   Maktabgacha yoshdagi duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlar
   

Duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlar
Duduqlanadigan bolalar bilan logoritmik mashg‘ulotlarda quyidagi mashq va o‘yinlarni o‘tkazish maqsadga muvofiq:
kirish; eshitish va ko‘rish idrokining diqqat e’tiborini va xotirasini rivojlantirish uchun; ritmni qis qilishda va makonda mo‘ljalga olishni rivojlantirish uchun;
taqlidchilikni rivojlantirish uchun;
ijodiy, syujetli-rolli, harakatlanadigan o‘yinlar, tashabbus, mustaqillik, faollik, iroda sifatlarini rivojlantirish uchun ijodiy etyudlar; qo‘l motorikasini, barmoqlarni, panjani, umumiy motorikani rivojlantirish uchun harakatlanadigan o‘yin va mashqlar qoidalari bilan; yuz mimikasi va oral praksisini rivojlantirish uchun;
nutq prosodiyasini rivojlantirish uchun musiqa jo‘rligida ashulali, xorovodli, dramatik o‘yinlar; ijodiy qobiliyatni, tasavvur qilishni rivojlantirish uchun etyudlar; musiqiy ijodni va musiqiy xotirani rivojlantirish uchun;
yakunlovchi; saxnalashtirish, ertaliklar, ko‘ngil ochar tomoshalar, bayramona chiqishlar (bolalar uchun), yumor kechalari, pantomimalar, kontsertlar va boshqalar (kattalar uchun).
Duduqlanadiganlar bilan korreksion ishda logopedik ritmika vositalari logopedik ishga haraganda, nutq prosodiyasi, umumiy temp va ritmni hamda nutq harakatini me’yorga solishga imkon beradi. harakatning statik va dinamik muvofiqligini harakatlantiruvchi, musiqali-harakatli, musiqali-nutqiy, ritmik, nutqiy musiqa jo‘rligisiz, harakatlantruvchi-nutqiy mashq va o‘yinlar, muskullar tonusini boshharish qobiliyatini, nafas chiharishning davomiyligini, ovozning yumoshq qujumini va prosodiyaning boshqa komponentlarini tarbiyalaydi. Duduqlanadiganning harakat doirasini me’yorga solish uning muloqotga, atrof-olamga va o‘z nutqining buzilishiga bo‘lgan munosabatini qayta qurishga yordam beradi. Duduqlanadiganda bu qayta qurishga psixomotorikani korreksiyalash jarayonida paydo bo‘ladigan fe’li va xulqidagi ijobiy xislatlar sabab bo‘ladi, chunonchi: harakatlarda dadillik, ularni boshhara olish, to‘g‘ri qomat, suhbatdoshini ko‘rishni mo‘ljallash, botirlik, muloqotda tashabbuskorlik, harakatlantiruvchi va nutqiy qiyinchiliklarni qal qilishda mustaqillik, faoliyatda faollik, nutq nuqsoniga bo‘lgan munosabatni qayta qurish sababli qayotiy vaziyatlar ahamiyatida qayta yo‘lga solish va boshqalar.
Logopedik ritmika mashg‘ulotlarini logoped ishi bilan boqlash kerak va o‘quv yili davomida logoritmika materialiga muvofiq logopedik dastur bajariladi. Shunday qilib, tekshirish davrida logoritmika mashg‘ulotlarida nutqning cheklanganligi (indamaslik tartibi, pichirlash nutqi) tutashlik, silliqlik, harakatlarning o‘tishi ishlab chiqiladi. Yurishga, muvofiqlashishga, diqqatni, xotirani rivojlanitirishga, optik-fazoviy yo‘lga solishga, motorli ko‘rishn muvofiqlashtiruvchi mashqlar taklif qilinadi va boshqalar. Boqlab talaffuz qilishni tarbiyalash davridan boshlab talaffuzning silliqligi va tutashligi, harakatlar tempi, ifodalilik, qayajonlilikni ishlab chiqadigan nutqli vazifalar beriladi.
Duduqlanadigan o‘quvchilar, o‘smirlar va kattalar bilan logoritmik ishda quyidagi bo‘limlarni ajratish mumkin.
Silliq harakatlar va sekin tempni tarbiyalash. Muskullar tonusini keskinlashtirish va bo‘shashtirishga; diqqat va xotira qajmini tarbiyalashga; harakatlarni muvofiqlashtirish va ayni bir vaqtda bo‘lishlikka; tormozlanish; avtomatlashtirishni tanlash va yengib chiqish ta’siriga mashqlar, masalan, duduqlanadiganlar aylana bo‘ylab qadam tashlaydilar: «bir» sanoqiga – to‘xtaydilar, «ikki» sanoqiga – orqalariga yuradilar, «uch» sanoqiga – aylanadilar va teskari tomonga yuradilar, «to‘rt» sanoqiga – markaz va orqaga yuradilar. Signallar bo‘lib beriladi: eshitish va ko‘rish.
Jamoaviylikni yaqqol ifoda etadigan oqista tempdagi mashqlar, masalan, qo‘llar uchun galma galdan harakat o‘ylab topadilar. O‘z harakatlarini bajara turib davom etadilar, o‘ng tomondagi qo‘shnisining harakatlariga e’tiborini haratadilar va signal bo‘yicha uning hamma harakatlarini taqlid qilib o‘rganib oladilar. Shuqullanayotganlarga dastlabki harakatlari qaytib kelmagunicha shu tarzda davom etadi. Harakat va musiqali ritm bilan nutqning boqliqligi. Yurish bilan boqliq sanoq; harakat bilan boqlangan sanoq yoki nutqli mashqlar.
Harakatni muvofiqlashtirish bilan boqlangan sanoqli yoki nutqli mashqlar – koptokni: «yuqoriga – o‘ziga», «yuqoriga – qo‘shniga» so‘zlari bilan irqitish va boshqalar. Tormozlanish bilan boqlangan sanoqli va nutqli mashqlar: qadam tashlash va chap oyoq bo‘yicha sanash. Signal bo‘yicha to‘xtaladi va sanaladi, keyin yuriladi va sanoq tiklanadi.
Avtomatlashtirishni bartaraf qilish bilan boqlangan sanoqli va nutqli mashqlar: chap oyoq bo‘yicha tartib bilan sanash. Signal bo‘yicha orqaga qadam tashlash va keyingi signalgacha teskari tartibda sanash.
Tanlash ta’siri bilan boqlangan sanoqli va nutqli mashqlar: har qanday otni talaffuz qilib koptokni bir biriga irqitadilar, koptokni qabul qilib olib unga sifatni qo‘shadilar, keyin aksincha. Nutq tempining mustahkamligi, nutqni harakat bilan muvofiqlashishini tekshirish uchun bu bo‘lim xulosasida vazifalar beriladi.
Harakat va nutqning ritm xarakteri bilan boqliqligi.harakat va nutqda forte hamda piano ni ko‘rsatish: iboralarni baland va pichirlab talaffuz qilish va baland ovozda sanash. Crescendo va diminuyendo ning nutq va harakatda kuchayadigan yoki tinchib qoladigan musiqali ritm bilan boqliqligi: sanoq va tovushni kuchaytirish bilan asta-sekin qo‘llarni yuqoriga ko‘tarish va tovushni pasaytirish va teskari tartib bilan sekin-asta tushirish.
Nutqning mantiqiy ma’nosi va qo‘lning aynan harakati bilan boqliq bo‘lgan muayyan so‘z ta’kidlanadi, ya’ni urqu: «Menga koptokni ber. Menga koptokni ber. Menga koptokni ber».
Pauza mazmunini faollik, to‘yinganlik bilan tarbiyalash. Dudqlanadiganlar matnni baland ovozda talaffuz qiladilar va qadam tashlaydilar, signal bo‘yicha to‘xtaydilar va matnni o‘sha tempda keyingi signalgacha qayolan davom ettiradilar, keyin yana qadam tashlaydilar va signal tutib qolgan so‘zdan baland gapiradilar.
2G‘4, 3G‘4, 4G‘4 miqdorida dirijyorlik qilish mashqlari ohangdosh vositasi sifatida. Duduqlanadigan bir bola dirijyorlik qiladi, tovushning kuchayishi va pasayishini o‘z harakatlari bilan ifoda etadi boshqalar esa dirijyorning ko‘rsatmalariga rioya qilib baland, past ovozda sanaydilar.
3G‘4 miqdordagi dirijyorlikda taktning birinchi bo‘lagi tekis harakat bilan pastga (yoki ozgina chapga oqish bilan), ikkinchisi – yoysimon harakat bilan o‘ngga, uchinchisi – yuqoriga yo‘naltirilgan ozgina yoysimon harakat bilan chapga ko‘rsatiladi. 3 dagi taktlashtirish sxemasining tuzilishi taktdagi kuchli, ancha kuchsiz va juda kuchsiz bo‘laklarning tabiiy mutanosibligini ta’minlaydi. 2G‘4, 4G‘4 miqdordagi dirijyorlikda (agar ijro etish tempi sekin bo‘lsa) taktlashtirishning to‘rt bo‘lakli sxemasi qo‘llaniladi. Uning moqiyati avvalgidagidek, uch bo‘lakli sxemaning ikkinchi va uchinchi bo‘laklari qaqida gapirilgan, mos ravishda to‘rt bo‘lakli sxemaning oxirgi ikkita bo‘lagiga taalluqlidir. Bir bola dirijyorlik qiladi tovushning kuchayishi va pasayishini o‘z harakatlari bilan ifoda etadi boshqalari esa baland, past ovozda sanaydilar. Harakatlantiruvchi nutqli vazifalarda botirlik, dadillik, qujumkorlik amaliyoti. Ikki ko‘rinishdagi vazifa taklif qilinadi:
1)musiqa bilan boqliq so‘zni vaqtda taqsimlashni uddalashga, masalan, chapga, o‘ngga qadam tashlash, teskari tomonga aylanish, joyida chapak chalish. Duduqlanadiganning o‘zi harakatni va yo‘nalishni o‘zgartirishi uchun so‘z bilan signallar berib guruqga raqbarlik qiladi;
2)o‘zini nutq muloqotida ko‘rsatish imkonini beruvchi musiqa bilan boqlanmagan.
Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan logoritmik mashg‘ulotlarning o‘ziga xos xususiyati mashg‘ulotlarning zarurligini anglash darajasining va harakatlarni mustaqil bajarishning yuqoriligidan iborat bo‘ladi. Katta yoshdagi duduqlanadiganlarning uyda musiqa ostida mustaqil mashq qilishlari katta ahamiyat kasb etadi (magnitofon yozuvlari). Fikrni ifoda etish uchun aynan pantomimo harakatlari to‘plamining, qomatning, harakatning nafisligi ustidan doimiy nazorat amalga oshiriladi. Oyna oldida turib tasavvurdagi holat bilan boqlangan harakatni nutq bilan bajarish foydali. Katta yoshdagi duduqlanadiganlar musiqa jo‘rligida yoki usiz saqna etyudlarini ijro etadilar. Uyda ishlab bo‘lingan etyudlar jamoaviy mashg‘ulotlarda ko‘rsatiladi. Ko‘rilgan yoki ko‘rsatilganlari xususida jamaoaviy fikr almashuvi yoki ikkitadan bo‘lib keyingi munozaralar kelib chiqadi.
Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan ritmika ishida YE.V.Oganesyan ishlab chiqqan usullardan foydalanish mumkin. Asabiy duduqlanadigan bemorlar uchun logoritmikaga muskullar tonusini me’yorlashtirishga, jismoniy kuch va chidamlilikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan jismoniy tarbiya belgilarini kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu bemorlarga uzoq davom etadigan harakatlantiruvchi vazifalardan harakatlantiruvchi nutqli mashqlarga, keyin esa musiqa yordamida yoki usiz faqat nutqli mashqlarga o‘tish uchun motor mashqlari kerak emas. Ularda musiqali-ritmik qobiliyatning yuqori rivojlanganligi temp va ritmni o‘zgartirib kiritishga, vazifalarni tez murakkablashtirishga imkon beradi. Asabiy duduqlanishda harakatlantiruvchi nutq stereotipining saqlanganligi talab qilinadi, logopedik ritmika mashg‘ulotlari duduqlanadiganlarning diqqatini shaxsiy nutq jarayonidan ritm va tempda o‘zgarib turadigan ritmik harakatlarga o‘tkazishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Bunda nutqli va harakatli ta’sirlarning turli uyg‘unliklarini yetarlicha kiritish mumkin bo‘lib qoladi.
Asabiy duduqlanishga o‘xshashlikda harakat funksiyasining o‘ziga xos xususiyati logopedik ritmika tizimiga maxsus usullarni kiritishni talab qiladi. Shuning uchun asabiy duduqlanishga o‘xshashlikda harakatning hamma bosqichlari ko‘tariladi, bu bemorlarda markaziy asab tizimi bilan boqlangan buzilgan yoki bo‘lmagan harakat funksiyalarini shakllantirish zarur. Bunda tiklash jarayonini saqlangan harakatlar tayanchi bilan qurish zarur. Bemorda musiqaning ritmi va tempida muvofiqlashgan va ritmik harakatlar aniqligini ishlab chiqish, umumiy motor faoliyatini tashkil qilish, musiqiy-ritmik qobiliyatni rivojlantirish zarur. Mashq qilishni oddiy ritm va mashqlar bilan boshlash, faqat oldingi mashqlarni to‘la egallagandan so‘ng asta-sekin boshqa turdagi mashqlarga o‘tish mumkin. O‘rgatish jarayonida ko‘rgazmali namunalardan iloji boricha ko‘p foydalanish va qo‘llanmani butunlay egallaguncha takrorlash zarur. harakatli ritmik mashqlar kursi o‘rganib olinganidan so‘ng asta-sekin nutq ta’sirlari kiritiladi, avvalida soddalari: fonda so‘zlashish, bir bo‘qinli so‘zlar, musiqa ostida, eng oddiy harakatlar bilan birgalikda, so‘zni talaffuz qilish jarayoniga faol e’tiborni maksimal haratish. Bu nutq funksional tizimida harakatlar dasurini mustahkamlashga, uni barqarorlashuviga imkon beradi. Faqat muvofiqlashgan bu mashqlarni muvaffaqiyatli amalga oshirilganidan keyin (ya’ni, oddiy harakatlar bilan birgalikda musiqa ostida so‘zlashish) ancha murakkab bo‘lgan harakat va nutq bilan birgalikdagi musiqa ostidagi mashqlarni kiritishga o‘tish mumkin. Avvalida ular ancha sodda shaklda amalga oshirilishi kerak va faqatgina asta-sekinlik bilan turlicha temp va ritmga o‘tkazish mashqlariga o‘tish mumkin. Shu guruqdagi dudqlanadiganlarning bir qisimda musiqiy-ritmik qobiliyatning past rivojlanishi logopedik ritmika mashg‘ulotlariga musiqali-ritmik mashqlarni maksimal kiritishni talab etadi.
Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan logoritmik mashg‘ulotlarni nutq statsionari sharoitida quyidagi sxema bilan o‘tkazish mumkin.
Kirish qismi (10–15 daqiqa). Duduqlanadiganlar diqqatini tashkil qilish, qomatni yaxshilash, yurishda so‘z bilan harkatni muvofiqlashtirishni rivojlantirish, eski va yangi taklif qilingan qiyin bo‘lmagan mashqlarni takrorlash, qiyin bo‘lmagan raqs harakatlarini bajarish (harakatlar ko‘lami va bajarish tempini asta-sekin oshirish).
Asosiy qism (30–45 daqiqa). Muskullar tonusini tartibga soluvchi, diqqate’tiborni, xotirani rivojlantiruvchi, harakatlarni so‘z va she’rli matn bilan muvofiqlashtiruvchi mashqlar.
Yakunlovchi qism (10–15 daqiqa). Mimikali gimnastika, xotirjam yurish, figurali qadam tashlash, bo‘shashganlik mashqlari.
Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan mashg‘ulotlarni har kuni yoki kun ora o‘tkazish maqsadga muvofiq, lekin qaftada uch martadan kam bo‘lmasligi kerak, mashg‘ulotlarning davomiyligi 45 daqiqadan 1 soatu 20 daqiqagacha. Mashg‘ulotlarning soni davolanish kursining davomiyligiga boqliq. Ritmik material sxema bo‘yicha joylashadi va logopedik mashg‘ulotlar rejasi bilan yaqindan boqlangan bo‘ladi. Logoritmik mashg‘ulotlar uchun maxsus soatlar ajratiladi yoki ular logopedik mashg‘ulotga kiritilishi mumkin. Odamlar soni 8– 10 tadan oshmasligi kerak.
Duduqlanadigan 5–8 sinf o‘quvchilari bilan mashg‘ulotlarda qo‘shila olishni yoki umumiy va nutqiy harakatlarni “uchirish” ni mashq qilish tavsiya etiladi. harakatga kirishish tezligini rivojlantirish vositalaridan harakat muayyan buyruq orqali bajariladigan saf mashqlari; nutq va motor ta’sirlariga o‘yinlar; safda rahamlarni tartib bilan sanash, birinchi – ikkinchi, birinchi – uchinchi va boshqalar; bir vaqtda nutqli nafasni va kirishish tezligini avtomatlashtirish mashqlari, nutq apparatining hamma uchta bo‘limi faoliyatini muvofiqlashtirish hisoblanadi. Bu mashqlarga nafas chiharganda har xil nutq materialini talaffuz qilish, ayrim unli tovushlardan boshlab turli murakkablik va uzunlikdagi gap bo‘g’inlari va birikmalari kiradi. Nutq faoliyatiga kirish faqat “ikki” sanoqidan amalga oshiriladi; tasodifiylik belgisidan foydalaniladi; shuqullanayotganlar ulardan qay birlari nutq materialini gapirishini bevosita nutqqa kirishish paytida biladilar; nutqqa kirishish uchun signal bilan harakat komplekslarini bajarishda guruqdagi navbatchi tomonidan aytilgan iboraning birinchi so‘zi hisoblanadi. Nutq nafasini avtomatlashtirishga yo‘naltirilgan mashqlar duduqlanadiganlar nutqini to‘g‘rilashda kerakli yordam ko‘rsatadi. Duduqlanadigan o‘quvchilar bilan logoritmik mashg‘ulotlarni uch qismdan qurish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Kirish. Saf tortish, navbatchi raporti, salomlashish, mashg‘ulot mavzui bilan tanishish, saf mashqlari, yurishning turli ko‘rinishlari, yengil chopish.
Asosiy. LFK majmui (beshta mashqdan iborat), harakatli o‘yin, tinchlantiruvchi mashq, ashula aytish.
Yakunlovchi. Navbatchi nutqini muqokama qilish va baxolash, mashg‘ulotlar xulosasini yakunlash, yakka vazifalar.
Davolanish kursi davrida LFKning oltita majmui bajariladi. Majmualarni 6–7 mashg‘ulotdan keyin, ya’ni ikki qaftadan so‘ng almashtirib o‘tkaziladi. Logoritmik mashg‘ulotlar nutqqa to‘yingan. Kirish qismida rahamlar tartibida sanash amalga oshiriladi, har 2–3 mashg‘ulotdan keyin esa bolalarni oldingi mashg‘ulotlarda o‘rgangan saf buyruqi va mashqlarini qanday bilishlari so‘rovi amalga oshiriladi. 6–8 mashg‘ulotdan keyin ommaviy maktabdagi jismoniy tarbiya darslarida qabul qilingan shakldagi navbatchining raporti kiritiladi. LFK majmui – mashg‘ulotlarning asosiy qismi ayniqsa nutqqa boy, nutq nafasini avtomatlashtirish mashqlari, sanoq yoki ritmlashtirilgan nutq ostida bajariladigan harakatlarni erkin bo‘shashtiradigan va muvofiqlashtiradigan mashqlar. LFK ning to‘rtinchi majmuidan “qiyin” deb ataladigan tovushlar, bo‘qinlar, so‘zlar va shu tovushlar bilan qisqa iboralarni qayta ishlashda foydalaniladigan artikulyator apparatining muskullar tonusini tartibga soluvchi “balandlik” mashqi kiritiladi. Oldin qiyin tovushlar artikulyator apparatining to‘la muskullar relaksatsiyasida aloqida holatida, bo‘qinlarda va kalta iboralarda yengil, erkin talaffuz qilinadi; keyin shu tovushlarda til va lab muskullari bu tovushlarni butunlay ishlab chiharish imkonsizligidan astasekin taranglashadi, shundan so‘ng sekin-asta ularni yengil, bemalol talaffuz qilishga o‘tkazish kerak. Hamma shuqullanayotganlar bilan kelishib nutq materiali pedagogning qo‘l harakati bo‘yicha talaffuz qilinadi. Eng katta nutq vazifasi – guruq bo‘yicha navbatchida. Navbatchining birinchi nutq imtiqoni – uning axboroti. LFKning uchta majmui ishlab chiqilganidan so‘ng, navbatchiga guruq bilan harakatni muvofiqlashtiradigan mashqlar o‘ylab topish va o‘rgatish topshiriladi. Sal keyinroq navbatchi ularni oldindan o‘ylab topadi va varaqqa yozib oladi, nutq nafasini avtomatlashtirish mashqlariga muayyan mavzudagi gaplar kiritiladi. Gaplar nafas chiharishda talaffuz qilinadi. Mashqni bajarishdan oldin navbatchi to‘rtta gapni o‘qiydi, boshqalar esa yaxshi esda qolishi uchun uning orqasidan aynan takrorlaydilar, keyin mashqni bajarayotganda navbatchi “bir” sanoqiga shu gaplardan birinchi so‘zni aytadi, “ikki–uch–to‘rt” sanoqiga esa pedagog ko‘rsatgan shuqullanayotgan bola hamma gapni to‘la talaffuz qiladi. Davolash kursining oxirida navbatchi mustaqil mashg‘ulotni o‘tkazadi, pedagog faqat jo‘r bo‘ladi.
Duduqlanadigan maktabgacha yoshdagi hamda kichik sinf o‘quvchilari bilan nutqni va boshqa asab funksiyalarini mashq qildirishga yo‘naltirilgan namunali mashg‘ulotlar shunday sxemaga ega bo‘lishi mumkin: kirish mashqlari: makonda, jamoada mo‘ljal olishni tarbiyalash uchun safda yurishning turli ko‘rinishlari, harakatni rejalashtirishni uddalash, muayyan tempda yurish; ashula aytish: ohangdorlik, zarbli bo‘qinlarda tovushlarni avtomatlashtirish, ashula aytishni taktlashtirish bilan birgaligi, qo‘l harakati bilan ashula aytishni muvofiqlashtirish, nutq nafasini tarbiyalash uchun; kuylash: joyida qadam tashlab marsh qilish, yurish bilan kuylashni muvofiqlashtirishni tarbiyalash, tovushlarni avtomatlashtirish uchun; musiqa xarakterini tushunish, xotirani, eshitish diqqatini, ritmik eshitishni rivojlantirish uchun; erkin e’tiborni tarbiyalash mashqlari (diqqatni maxsus raqbatlantirish, ko‘rish qo‘zqatuvchilariga tez va aniq ta’sirlanish, duduqlanadiganning iroda doirasini rivojlantirish); o‘zining muskullari bilan turli harakatlarni erkin boshharishni ishlab chiqish uchun ohangdor nutqni muvofiqlashtirishni tarbiyalash mashqlari; navbatdagi mashqlar bilan musiqa xotirasini rivojlantirish uchun musiqani eshitish; yorqin obrazlilikni, qayajonlilikni tarbiyalash uchun dramatik o‘yinlar; yakunlovchi mashqlar (safda xotirjam yurish).