257
çağırış, hətta tələblə nəticələnə bilər ki, Rusiya bu regiondan
tamamil
ə əlini çəksin. Moskvada da bu “planla razı olanlar kifayət
q
ədərdir”. Qərb dövlətləri Rusiyanın Krıma və Sevastopola qarşı
ir
əli sürdüyü iddialardan narahat olduğunu da açıqca bildirməkdən
ç
əkinmir.
Rusiya üçün yegan
ə geostrateji seçim Avropanın timsalında
öz c
əmiyyətini yeni dəyişikliyə uyğun surətdə qurmaq və
modernl
əşdirmək yolu ilə maksimum imkanlar qazanmaq, nəticədə
beyn
əlxalq aləmdə real rolunu oynamağı bacarmaq idi. Həm də bu
sad
əcə Avropa deyil, Aİ və NATO-nun genişlənməsi ilə müşayiət
olunan transatlantik Avropası ola bilər. Belə Avropa isə ABŞ-la sıx
əlaqədar idi. Rusiyanın təhlükəli geosiyasi təcrid olunmadan
qurtarmaq üçün yegan
ə çıxış yolu bu ola bilərdi.
Amerika üçün Rusiya o q
ədər zəifdir ki, partnyor ola bilməz.
Lakin
əvvəlki kimi Rusiya yenə də hərbiyə görə güclü rəqib olaraq
qalırdı. Amerika üçün Rusiyanın diqqətini mühüm geosiyasi se-
çimd
ən yayındırmaq vacid idi. Ona görə də ABŞ-ın Çin və İranla
münasib
ətləri də bu müstəvidə qurulmalı və bu vəziyyət ABŞ məq-
s
ədinə çatana qədər davam etdirilməli idi. Rusiya öz ağır xəstə-
liyind
ən xilas almaq üçün böyük geostrateji variant haqqındakı
x
əyallarının saxlanmasını tarixin seçimi üçün təxirə salmağa məc-
bur idi.
Sovet İttifaqının mövcudluğuna son qoyulması, onun
ərazisində yeni müstəqil dövlətlərin yaranması dünyada, geopolitik
şəraiti köklü surətdə dəyişdirdi. İki çox qüdrətli dövlətdən birinin,
eyni zamanda dünyada nüfuzlu cazib
ə qüvvəsi olan dövlətin siyasi
meydandan getm
əsini dünya ictimaiyyəti yeni keyfiyyət dəyişikliyi
kimi başa düşdü. Rusiyanın və MDB-nin üzvü olan digər ölkələrin
keçirdiyi ciddi ç
ətinliklərin – iqtisadiyyatın dağılmasının, əhalinin
əksəriyyətinin yaşayış səviyyəsinin pisləşməsinin, siyasi mütərəd-
didliyin, etnik qruplar arasındakı münaqişələrin və cinayətkarlığın
artmasının dərk edilməsi bu baxışın təsdiq olunmasını tamamladı.
M
ərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində yeni rejimlərin
qurulması və VMT-nin özünü buraxması ilə əlaqədar olaraq sosia-
list birliyi adlanan ç
ərçivə daxilində fəaliyyət göstərən beynəlxalq
münasib
ətlərin əvvəlki sistemi öz mövcudluğunu dayandırdı. Şərqi
258
Avropa ölk
ələrinin ticarət-iqtisadi əlaqələrinin inkişafının Qərbə
istiqam
ətlənməsi və Rusiyanın onlarla dünya qiymətləri üzrə val-
yuta haqq-
hesabına keçməsi ənənəvi dostluğun müxtəlif sahələrdə
z
əifləməsinə səbəb oldu. Gündəlikdə Rusiyanın keçmişdə SSRİ-
nin Varşava Müqaviləsi üzrə müttəfiqləri və QİYŞ üzrə partn-
yorları olan dövlətlərlə qarşılıqlı münaqişələrin yeni əsasda hüququ
müqavil
ə şəklində rəsmiləşdirilməsi vəzifəsi dururdu. Dərhal dərk
olundu ki, Rusiyanın xarici siyasətində birinci istiqamət yaxın
xarici ölk
ələrlə - MDB-yə daxil olan və onun işində iştirak
etm
əkdə bitərəf qalan ölkələrlə qarşılıqlı əlaqə yaratması idi. SSRİ-
nin dağılması həllini təcili surətdə tələb edən mürəkkəb problemlər
doğurdu. Bunlar Rusiyanın milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsi,
SSRİ-nin silahlı qüvvələrinin taleyi, İttifaqın xarici borclarının
öd
ənilməsi və iqtisadi islahatların aparılması üçün kredit alınması,
SSRİ-nin xarici mülkiyyətinin bölünməsi, yaxın xarici ölkələrdə
yaşayan rusdilli əhalinin qanuni hüquq və azadlıqlarının müdafiə
edilm
əsi, Rusiyanın və MDB-nin bir sıra ölkələrinin sərhədlərində
baş verən, bəzi hallarda dövlətlərarası münaqişələrə çevrilən və
böyük insan itkisin
ə səbəb olan, qanlı toqquşmalara gətirib çıxaran
münaqişələrin nizama salınması idi.
Uzunmüdd
ətli amillərin ölçülüb-biçilmiş hesabının olmaması
xarici iqtisadiyyat v
ə xarici siyasətin inkişaf etmiş Qərb ölkə-
l
ərinin xeyrinə birtərəfli qaydada yerini dəyişməsinə gətirib çıxart-
dı. Rusiyanın xarici siyasətini yüksək səviyyədə təmin etmək üçün
onun tarazlaşdırılması, rus diplomatiyasının lüzumsuz qorxaqlı-
ğının aradan qaldırılması, müdafiə mövqeyindən və başqa dövlətlə-
rin f
əaliyyət tərzini təqlid etməkdən imtina edilməsi, böyük cəsarət
v
ə sərbəstlik göstərilməsi vacib idi. lakin XX əsrin 90-cı illərinin
ortalarına qədər Rusiya hələ özündə güc tapmaqda çətinlik çəkirdi.
Bu fürs
ətdən Qərb dövlətləri, ilk növbədə ABŞ məharətlə istifadə
edir, keçmiş postsovet məkanında yaranan respublikalara iqtisadi
müdaxil
əni gücləndirirdi.
Byezinski yazırdı ki, “Rusiya...böyük geosiyasi təsirə malik
olaraq qalır, baxmayaraq ki, hazırda zəifləmiş dövlətdir və ola
bilsin ki, x
əstəliyi uzun çəkəcək. O, geosiyasi məqsədlər iddiasında
üzür, qonşularına gec-tez mühüm təsirini göstərəcəkdir”.
259
Dünya sosializm sistemi iflasa uğradıqdan sonra keçmiş
sosialist ölk
ələri əvvəl heç bir nüfuz dairəsinə daxil olmadılar. Elə
bil ilk anlar Avropanın mərkəzində bir boşluq, “qara dəlik”
yaranmış oldu. SSRİ-nin varisi olan Rusiyanın ilk anlar başı daha
çox öz daxili probleml
ərinə qarışdığına görə artıq dünyanın yeganə
güclü super dövl
əti olan ABŞ Avrasiya onun xarici siyasətinin əsas
istiqam
ətlərindən biri olduğu üçün bu fürsətdən məharətlə istifadə
etm
əyə başladı. Çünki, ABŞ üçün Avrasiya materikinə sahib
olmaq dünyaya sahib olmağın açarı idi. bir çox Amerika siyasət-
çil
əri “Yerin ürəyi” konsepsiyasını irəli sürürlər. Bu konsepsiyaya
gör
ə Şərqi Avropa Yer kürəsinin ürəyiditr. Ona görə də Şərqi
Avropaya sahib olmaq Avrasiyaya sahib olmaq, Avrasiyaya sahib
olmaq is
ə dünyaya sahib olmaq deməkdir. Ona görə də Şərqi
A
vropadakı boşluğu doldurmaq, “qara dəliyi” işıqlandırmaq ABŞ-
ın xarici siyasətində mühüm yer tutmağa başladı. ABŞ əvvəllər də
Şərqi Avropaya qarşı laqeyd olmamışdı. Belə ki, hələ Lindon
Consonun prezidentliyi dövründ
ə” “”Körpülər salma”, “Qurucu-
luq” doktr
inası, R.Reyqanın prezidentliyi dövründə “Kütləvi diplo-
matiya v
ə demokratiya” doktrinası məhz Şərqi Avropa ölkələri ilə
əlaqədar verilmişdir. Lakin o zaman, onun SSRİ, XX əsrin 90-cı
ill
ərində isə onun varisi olan Rusiya qarşısında dururdu. Hərbi
c
əhətdən bir qədər zəifləsə də, Rusiya Avrasiya kontingenti ilə
əlaqədar şahmat lövhəsində özünün bir sıra parçalarını itirsə də,öz
geosiyasi m
əqsədində iddialıdır və yenə də bir sıra əsas mövqeləri
öz
əlində saxlamaq iqtidarında idi. Almaniya, Fransa və Rusiya
ar
asında yaxınlıq olmamaq üçün Şərqi Avropa onları ayıran başlıca
ərazi olduğuna görə də ABŞ-ın diqqətini cəlb etməyə bilməzdi.
Şərqi Avropanın keçmiş sosialist ölkələri SSRİ-nin təsir
dair
əsindən çıxdıqdan sonra. Avropa qurumları və NATO ilə
əməkdaşlığa öz xarici siyasətlərində xüsusi üstünlük verirdilər.
H
ələ 1991-ci ilin iyun ayında Şərqi Avropa ölkələrinin gərgin
h
ərbi-siyasi və iqtisadi strukturlarına inteqrasiyası başlandı.
1994-
cü ilin yanvar ayında NATO-nun Brüsseldə keçirilən
sessiyasında qəbul edilən “Sülh naminə tərəfdaşlıq proqramı”nı
Şərqi Avropa ölkələri də imzaladılar. 1994-cü ilin may ayında
VMT-
nin keçmiş üzvü olan Polşa, Çexiya, Slovakiya, Macarıstan,
Dostları ilə paylaş: |