250
göst
ərir ki, iqtisadi inkişafı saxlamaq məsələsindəki uğursuzluq
axırda Rusiyanın cənub sərhədlərində (Çeçenistan, Dağıstan və s.)
v
əziyyəti partlayış səviyyəsinə gətirib çıxara bilər. Bunu başa
düşən Rusiya Türkiyə və İranın Qafqazdakı fəaliyyətinin qarşısını
almaq, Amerikanın yeni suveren respublikalara geosiyasi təsirini
m
əhdudlaşdırmaqdan ötrü yeni qarşılıqlı münasibətlər sistemi
yaratmağa səy edir. Bandan məqsəd Rusiyanın yeni yaranmış
dövl
ətlərdə öz üstün geosiyasi və iqtisadi mövqeyini saxlamaqdır.
Qafqazda inzibati-
ərazi sərhədlərinin əsassız dəyişməsi də bu
regi
onda çoxlu münaqişələrə yol açmışdır. XX əsrin sonlarından
başlanmış erməni-Azərbaycan, gürcü-abxaz, gürcü-cənubi osetin
ziddiyy
ətləri əvvəl münaqişələrə, sonra isə qanlı müharibələrə çev-
rildi. İki Çeçen müharibəsi, osetin-inquş qarşıdurması çoxlu insan
itkisin
ə və dağıntılara yol açdı.
Tarixi t
əcrübə göstərir ki, mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi
bir t
ərəfdən, ölkənin bu və ya başqa regionunda milli münaqişələri
g
ərginləşdirir, digər tərəfdən mərkəzdənqaçma meyllərini surət-
l
əndirir.
XX
əsrin sonu - XXI əsrin əvvəllərində Qafqaz regionunun
geosiyasi
əhəmiyyətinin armtasının bir çox səbəbləri vardır. Bunlar
əsasən aşağıdakılardır:
1) Qafqaz (geniş mənada – Qafqaz-Xəzər-Qara dəniz
regionu) z
əngin təbi sərvətlərə (ən çox da krbohidrogen
xammalına) malik bir bölgə kimi diqqət mərkəzindədir.
2) Bu bölg
ə gələcəkdə “Şərq-Qərb” və “Şimal-Cənub” xətti
üzr
ə mühüm transmilli nəqliyyat qovşağına çevrilə və Fars
körf
əzinin neft emalı ölkələrinə alternativ təşkil edə bilər.
3) Geosiyasi nöqteyi-n
əzərdən Qafqaz Rusiyanın ən kövrək
yer v
ə “yumşaq qarınaltısı”dır. Burada milli münaqişələr daim
köz
ərməkdə və alovlanmaqdadır. Qafqazın müstəqililk qazanmış
ölk
ələri «Qərbə meyl edərək Rusiyadan ayrı düşürlər».
4) Bir çox t
ədqiqatçılar hesab edirlər ki, Qafqaz regionu
“Rusiya Balkanlarına” və “Qeyri-sabit Avrasiya qurşağı”nda möh-
k
əmlənmiş həlqəyə çevrilə bilər.
5) Qafqaz dünya siyas
ətinin lokal, regional və qlobal maraq-
ların hökm sürdüyü və toqquşduğu ən mühüm mərkəzlərdən birinə
251
çevrilm
əkdədir. Burada təsir dairələri uğrunda Rusiya, ABŞ, Qərbi
Avropa ölk
ələri, Türkiyə və İran mübarizə aparırlar.
Neft bazarı elə bazardır ki, o bazar iqitsadiyyatının yazılmış
v
ə yazılmamış qanunlarına tabe olmur. Məsələn, son onililklər
ərzində dünyada bütün xammal məhsulları ucuzlaşsa da, neftə
bunu aid etm
ək olmaz. Demək olar ki, neft qədər siyasiləşən,
qloballaşan, imicli strateji məhsul yoxdur. II dünya
müharib
əsindən sonra baş vermiş müharibələrin əksəriyyətinin
t
əməlində neft faktoru durur. Gələcəkdə neft istehlak edən
ölk
ələrin neft istehsal edən ölkələrə qarşı müharibəsi mümkündür.
Bunun üçün motiv, güc v
ə vəsait də vardır. Nə İngiltərə, nə də
ABŞ həmişə ideoloji cəhətdən əsaslandırmaqdan müharibə
aparmırlar. Belə bir deyim var ki, heç vaxt ovdan sonra və
müharib
ədən qabaq danışılan qədər yalan danışılmır.
ABŞ-ın Dağıstan siyasəti
Rusiya
nın cənubunda etnosların daha çox məskunlaşdığı
bölg
ə Dağıstandır. İki milyondan çox əhalisi olan Dağıstanda 40-a
q
ədər yerli etnoslar yaşayır.
Müasir Avrasiya geosiyasi sistemind
ə Dağıstan həm regional,
h
əm də ümumdünya xarakterli maraqların kəsişdiyi bir zonadır.
Respublikanın geosiyasi mövqeyinin mühümlüyü onun Avropanı
Yaxın və Orta Şərqlə və həmçinin, Mərkəzi Asiya ilə birləşdirən
əsas kommunikasiyaların kəsiyində yerləşməsidir.
Dağıstan bir tərəfdən Cənubi Qafqaz ölkələri ilə, digər
t
ərəfdən İran və Türkiyə ilə həmsərhəddir. Bundan başqa bu bölgə
X
əzər və Qara dəniz regionunu birləşdirən mühüm coğrafi bir
m
əkandır.
Rusiya üçün
Dağıstan Cənubi Qafqaz ölkələri ilə iqitsadi və
dig
ər əlaqələri yaratmağa imkan verən ən cənub sərhəd zonasıdır.
Bundan başqa, Dağıstanın donmayan dəniz limanları Rusiyaya
X
əzər dənizi vasitəsilə xarici ölkələrlə əlaqə yaratmağa imkan
verir. Bel
əliklə, Dağsıtanın, Rusiyanın strateji və geosiyasi maraq-
larının qorunmasında, cənub sərhədlərindəki siyasi və sosial-iqit-
sadi sabitliyin t
əminində, Qafqazdan tutmuş Mərkəzi Asiyayadək
252
geniş bir regionda öz təsirini möhkəmləndirməkdə böyük rolu
vardır. Onu da unutmaq olmaz ki, bu bölgənin Xəzər dənizi şelfin-
d
əki karbohidrogen yataqlarının yaxınlığında yerləşməsi XXI əsrdə
Dağıstanın mühüm neft emalı rayonuna çevriləcəyini ehtimal et-
m
əyə əsas verir. Xəzər nefti və qazını Arvopa bazarına daşınması
üçün
ən qısa yolun gələcəkdə buradan keçməsi mümkündür.
M
əhz Xəzər neti Cənubi Rusiyanı dünya regional
dövl
ətlərinin rəqabət zonasına çevirir.
Geosiyasi yerd
əyişmə nəticəsində Dağıstanın həm ümumrus,
h
əm də Qafqaz geosiyasi regionunda mövqeyi dəyişilmiş oldu. Bu
is
ə respublikada geosiyasi vəziyyətin dəyişkən və zididyyətli xa-
rak
ter almasına gətirib çıxardır. Münaqişə törədici faktorlar Dağıs-
ta
nın geosiyasi sabitliyinə təsir etməklə yanaşı, həm də Rusiyanın
c
ənubu, həm də digər dövlətlər üçün real və potensial təhlükə mən-
b
əyidir. Dağıstanın sosial-mədəni xarakteristikasının əsasını təşkil
ed
ən etnosiyasi və siyasi-dini faktorlar, həm də xarici təsirlər
respublikada münaqişələri, zididyyətləri, etno-siyasi təhlükəni daha
da artırır.
Dağıstan Respubilkasında sabitlik ən çox Qafqaz, Xəzər və
Asiya regionunda Rusiyanın hərbi və iqitsadi iştirakının saxlan-
masından asılıdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bu sabitilk həm də
bölg
ədə etno-siyasi vəziyyətlə xarakterizə olunur. Belə ki, 1990-cı
ill
ərdən başalyaraq Dağıstanda etnik separatizm geniş vüsət
almışdır. XX əsrin 90-cı illərində artıq əhalinin etnik özünüdər-
kind
ə və dindarlığında artım müşahidə olunur. Milli və dini radika-
lizmin artması Dağıstanda etnoslararası qarşıdurmaları, münaqişə-
l
əri qızışdırır.
Dağıstandakı daxili-siyasi proseslərin birinci mərhələsi 1980-
ci ill
ərin sonundan – 1993-cü ilə qədər olan dövrdə dini cəmiy-
y
ətlərin yaranması və onların ictimai xarakterli ilk aksiyları ilə
başlamışdır.
1993-1995-ci ill
əri əhatə edən ikinci mərhələdə milli müna-
sib
ətlər kəskinləşir, milli hərəkatlar yaranır və fəallaşır, milli əla-
m
ətlərə görə dindarların və onlar idarə orqanlarının parçalanması
prosesi baş verir.
Dostları ilə paylaş: |