İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
44
 
 
 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
45
 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
46
 
 
 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
47
 
 
 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
48
 
HET MƏDƏNİYYƏTİ 
 
Het dövlətinin yaranması 
Het dövləti Anadolunun (Kiçik Asiyanın)  şimal-şərq hissəsində Halis (hazırda Qızıl  İrmaq) çayının 
hövzəsində meydana gəlmişdi. Kiçik Asiya hələ qədim zamanlardan diqqəti cəlb edirdi. E.ə. III minilliyin 
ikinci yarısında Akkad hökmdarları Sarqon və Naram-Suen bu əraziyə  hərbi yürüşlər təşkil etmişdilər. 
Həmin dövrdə burada, gələcək Het dövlətinin  ərazisində akkad və assur tacirləri məskən salmış  və metal 
ticarətinin əsasını qoymuşdular. Assurlular buraya mixi yazı və akkad dilini gətirmişdilər. 
Tədricən Kaniş müstəqil ticarət məskəninə çevrilmiş  və Assurun təsiri altından çıxmışdı. Anadolu 
ticarət mərkəzləri gümüş, mis, tunc, dəmir alış-verişi ilə məşğul olurdular. Assur şəhərindən qalay alırdılar. 
Ticarətə yerli əhali də cəlb olunmuşdu. Təsərrüfatın inkişafı ilə bağlı Anadolunun şərq hissəsində artıq e.ə. II 
minillikdə bir sıra siyasi birləşmələr meydana gəlmişdi. Bunlar şəhər-dövləti  şəklində mövcud olmuşlar. 
Burusxan, Nesa (Kaniş), Kussar və Hattuşa şəhər-dövlətləri Assur tacirlərinin gətirdiyi mixi yazı və akkad 
dilindən istifadə edirdilər.  
Əməklə bağlı olan bütün işlər icbari əmək adamlarının üzərinə düşürdü. Onlar əmək mükəlləfiyyəti 
daşımalı idilər. Het cəmiyyətində belə adamlar əsas istehsalçılar kimi cəmiyyətin aşağı ictimai təbəqəsinə 
mənsub idilər. Belə adamların tərkibi qullardan, təsərrüfatdan    asılı    təhkimçilərdən,    muzdlu    işçilərdən    
ibarət olmuşdu. 
Het cəmiyyətinin hüquqi və iqtisadi həyatı het qanunlarında öz əksini tapmışdı. Het qanunları sinfi 
xüsusiyyət daşıyırdı. Qanunlar xüsusi mülkiyyəti qoruyur, onun sahibi olan azad adamın hüququnu daha da 
möhkəmləndirirdi. Het qanunlarında qullara müxtəlif cəza tədbirləri nəzərdə tutmuşdular. Qanunun bir 
maddəsində deyilir: “Əgər qul evdə  oğurluq edərsə, o, oğurladığını olduğu kimi qaytarmalıdır. Oğurluq 
etdiyi üçün o, 6 şekel gümüş verməlidir. Qulun burnu və qulağı  kəsilməlidir, özü isə sahibinə 
qaytarılmalıdır...”.  Əgər sahibi desə "mən onun əvəzini ödəyərəm”, onda o, ödəməni verməlidir.  Əgər o 
imtina etsə, onda quldan məhrum olur”. 
Qanunlar qul sahibinin mənafeyini güdürdü. Oğurluq etmiş quldan o məhrum olmurdu, oğurluq malın 
əvəzini ödəyib yenə  də öz quluna sahib olurdu. Qulun həyatına qəsd heç bir cəza ilə  nəticələnmirdi. 
Maddələrin birində deyilir: "Əgər kimsə qulu, yaxud kənizi vurarsa, o da ölərsə və bunu həmin kəs qəsdən 
etməmişsə, onda o, qulun əvəzinə bir adam verməlidir. Təminat üçün əmlak da verməlidir" Köləliyin əsas 
mənbəyi müharibələr olmuşdur. Uğurlu müharibələr ölkəyə xeyli əsir verirdi. Əsirlər het mətnlərində 
arnuvala, yəni "Əsir aparılmış adam" adlanırdı.  Əsirləri qul kimi satır, bir hissəsini mükəlləfiyyətə  cəlb 
edirdilər. 
Het qanunlarında ailə  məsələlərinə müəyyən yer verilmişdir. Ata ailədə qeyri-məhdud hakimiyyətə 
malik idi. Qadının hüquqi vəziyyəti ağır idi. Ümumiyyətlə, qanunlarda qadın və kişi münasibətlərinə  həsr 
edilmiş bir sıra maddələr vardı. Məsələn: "Əgər kişi qadını atırsa, onda onu sata bilər. Qadını alan adam 12 
şekel gümüş verməlidir". Başqa maddədə qadının kişiyə eyni münasibəti əks olunmuşdur: "Əgər qadın kişini 
qovursa, uşaqları ona verməlidir. Kişi övladlarını özü ilə götürməlidir". Ailədə nəinki övlad, eləcə də əmlak 
müəyyən hüquqi qaydalara əsasən ərə, yaxud arvada çatırdı. Buna görə qanunun bəzi maddələri arvadın ata 
evindən gətirdiyi cehiz barədə  də hüquq normaları müəyyən etmişdi. Maddələrin birində deyilir: "Əgər 
kimsə evlənir və arvadı (öz evinə) gətirir, onda həmin adam onun cehizinə də sahib olur. Əgər qadın vəfat 
edərsə, onun əmlakı kişinin (ərin) olmalı və cehizi həmçinin kişiyə çatmalıdır. Əgər qadın atası evində vəfat 
edərsə  və  uşaqları qalarsa, onda kişi (əri) cehizi almamalıdır". Qanunlar ərin vəfatından sonra dul arvadın 
qaynı ilə  (ərin qardaşı ilə) kəbin kəsdirməyə  və ona ərə getməyə icazə verirdi. Əgər mərhumun qardaşları 
yox idisə, onda dul arvad qayınatasına  ərə gedə bilərdi. Bunlar göstərir ki, qız  ər evinə  həmişəlik 
köçürülürdü,  əri vəfat etsə belə  həmin evi tərk etməməli idi. Məsələ ailə daxilində  həll olunurdu. Het 
ailəsində patriarxal qaydalar hökm sürürdü. Hakim sülalə ailələrində isə hakimiyyətə  vərəsəlik Elam və 
Misirdə olduğu kimi, ana xətti ilə aparılırdı. Bunu ibtidai icma quruluşu nikah formalarının qalığı kimi qəbul 
etmək olar. 
Het cəmiyyətində    sənətkarlıq  inkişaf tapmışdı.  Qanunlarda müxtəlif peşələrin  (metalişləmə,  
dülgərlik,  gönçülük  və s.)  adı çəkilmişdir. Alət, silah və başqa  əşyalar hazırlamaq üçün mis və tuncdan    
istifadə   edirdilər.    Anadoluda  dəmirdən   hələ   e.ə.    III-II minilliklərdə istifadə  olunurdu.  Bu  dövrün 
arxeoloji  təbəqələrindən  dəmir  heykəlciklər,   ibadət  xüsusiyyətli yazılı lövhələr aşkar edilmişdir. Hetlər 
dəmirdən müxtəlif  əşyalar, o cümlədən üzük, sırğa, silsilə, qalaydan kişi, qadın, heyvan, quş heykəlləri 
(fiqurları) hazırlayırdılar. Dəmirdən silah (xəncər, qılınc, bıçaq, toppuz, nizə), təsərrüfat alətləri (oraq, balta, 
çəkic, mismar) və s. düzəldirdilər.  E.ə.  XIV-XIII əsrlərdə dəmirdən hazırlanmış əşyalar het hökmdarlarının 
varidatı içərisində böyük sərvət hesab olunurdu. Dəmir qızıldan 5, gümüşdən isə 40 dəfə baha idi. Het 
qaynaqlarında  müxtəlif çəkili (45 kq  qədər) dəmir külçələri yad edilirdi.  
Het məhkəməsi şifahi və yazılı ənənəyə əsaslanırdı. Het qanunlarında yazılı məhkəmə qaydaları, cəza 

---