İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
51
doldursun". Andına sadiq qalmayan və dövlətə xəyanət edənləri də ovsun vasitəsilə lənətləyirdilər. Ovsunçu 
mum və qoyun piyini oda atıb deyirdi: "Bu mum əridiyi kimi, bu piy dağlandığı kimi, qoy Hatti hökmdarına 
andını pozan və xəyanət edən mum kimi ərisin və qoyun piyi kimi dağlansın". Qədim hetlər ovsunun təsirinə 
inanırdılar. 
Het dövründə varlığını saxlayan əfsanələrin bir hissəsi hat ənənəsi ilə bağlıdır. "İlluyank haqqında 
əfsanə" hat mənşəli hesab edilir. Əfsanədə tufan allahının  əjdaha, yaxud ilan əndamlı  əjdaha  İlluyank ilə 
mübarizəsi  əks olunmuşdur. Adətən bu hekayət Yeni il (yaz) bayramında söylənilirdi. Guya əjdaha 
İlluyankın öldürülməsi ilə Yeni il başlanırmış.  Əfsanəvi hekayət iki rəvayət  şəklində mövcud idi. Bir 
rəvayətə görə, tufan allahı İlluyankla mübarizədə məğlub olur. Bu halda Tufan kömək üçün bütün allahlara 
müraciət edir. İlahə  İnara ona köməyə  gəlir.  İnara müxtəlif içki növləri hazırlayır və  İlluyankı balaları ilə 
birlikdə ziyafətə dəvət edir. İçkidən şişmiş İlluyank öz yuvasına girə bilmir. İlluyankın əl-qolunu bağlayırlar. 
Tufan gəlib onu öldürür. İkinci rəvayətə görə,  İlluyank tufan allahı üzərində  qələbə çalır, onun ürəyini və 
gözünü çıxardır, evində saxlayır. Tufan ürək və gözünü qaytarmaq üçün hiylə işlədir. O, yoxsul bir adamın 
qızına evlənir, ondan bir oğlu olur. Oğlan həddi-buluğa çatandan sonra, əjdaha  İlluyankın qızına evlənir. 
Tufan oğluna tapşırıq verir ki, "arvad evinə gedəndə, mənim ürəyimi və gözümü ondan istə". Beləliklə, 
Tufan ürək və gözünü geriyə alır. Bundan sonra o, İlluyanka qalib gəlir. 
Hat  əsatirləri ilə bağlı olan digər folklor nümunəsi "ölən və dirilən allah Telepinin" adı ilə bağlıdır. 
Rəvayətə görə, bitki allahı Telepinin atası tufan allahı ilə mübahisə edir, nədənsə qəzəblənir və qeyb olur. O, 
qeyb olmağa elə tələsir ki, "sağ başmağını sol ayağına geyinir, sol başmağını sağ ayağına geyinir". Telepin 
qeyb olandan sonra sanki həyat dayanır. Rəvayət nəql edir: "duman pəncərələri tutdu, evi tüstü bürüdü. 
Ocağın közü sönmüş, allahların nəfəsi kəsilmişdi, qoyunlar, öküzlər pəyədə qurumuşdular. Qoyun quzunu, 
inək buzovu yaxına buraxmırdı. Buğda və taxıl göyərmirdi, inək, qoyun daha döllənmirdi, qadınlar hamilə 
olmurdu, olan da doğmurdu. Dağlar quruyur, ağaclar quruyur, heç nə göyərmirdi. Otlaqlar qurudu, bulaqlar 
qurudu, ölkədə aclıq başladı, adamlar və allahlar acından ölürdülər". Yəqin ki, folklorda qışın gəlməsi və 
quraqlıq mövzuları əks olunmuşdur. Belə şəraitdə "Günəş allahı ziyafət verir və min allahı dəvət edir. Onlar 
yeyir, lakin doymurlar, içir, lakin yanğılarını söndürə bilmirlər". Onda tufan allahı oğlu Teiepini yada salır: 
"Telepin ölkədə yoxdur, o qəzəbləndi və getdi. Böyük və kiçik allahlar Telepini axtarmağa getdilər". Hətta 
qartal da onu tapmayıb geriyə qayıdır. Tufan allahının axtarışları uğursuz oldu. Belə halda bal arısı dağı-daşı, 
çay və bulaqları uçub keçdi, Telepini çəmənlikdə yatmış gördü. Arı Telepini sancdı. Telepin oyanıb öz 
məbədinə qayıtdı. Həyat yenidən canlandı. Adətən "Telepin haqqında  əfsanəni" qış  və yaz mövsümlərinin 
dəyişilməsi ilə  əlaqələndirirdilər. Bu əfsanə  də bahar şənlikləri zamanı söylənilirdi. Kumarva əfsanəsi 
hurrilərə  mənsub idi. Hurri əsatirlərində Kumarva allahların atası hesab olunur, şumer-babil allahı Enlilə 
bənzədilirdi.  Əfsanədə  səma allahı Alalu və  şumerlərin baş allahı Anu arasında mübarizədən, sonra 
Kumarvanın bu mübarizəyə qoşulmasından bəhs edilir. Kumarva onun ayağından yapışıb yerə endirdi, onun 
"dizini" dişlədi və sevincdən uğundu. Anu isə ona müraciət edib dedi: - Dişlədiyinə çox da sevinmə, mən 
sənin qarnına üç müdhiş allah toxumu saldım. Biri tufan allahıdır, o biri Aransax (Dəclə) çayıdır, digəri 
Tasmisudur. Bunu deyib Anu səmada qeyb oldu. Kumarva tüpürdü, bununla torpaq mayalandı  və üç 
"müdhiş allahı" törətdi. Kitabənin ardı zədələndiyindən əfsanənin sonu naməlum qalır. 
İncəsənət. Hetlərə qədərki mədəniyyət saxsı-gil qablar, əşyalar istehsalı ilə fərqlənirdi. Qablar təsvirli 
və  təsvirsiz hazırlanırdı.  İbadət məqsədilə hazırlanan qablar heyvan əndamı (fiquru), uzunboğaz çəkmə 
şəklində düzəldilirdi. Tunc və qurğuşundan insan əndamı tökürdülər. 
Yeni Het padşahlığı dövründə artıq  əzəmətli daş heykəllər yaradırdılar. Təsvirlər qabarıq  şəkildə 
yonulurdu. Belə abidələr het hökmdarlarının saraylarında, yaxud qayalıqlarda yonulub düzəldilirdi. Daş 
heykəllərin əksəriyyəti het hökmdarlarını təsvir edirdi. Əzəmətli Yazılıqaya dəsti (kompleksi) dini mərasimi 
əks etdirirdi. Yazılıqayada "ilahi-qılınc" heykəli yonulmuşdu. Onun tutacaq hissəsi dörd şir  şəklini təsvir 
edir, yuxarısında insan başı yonulmuşdur. Ehtimala görə, qılınc yeraltı allahı  təmsil edirdi. Alaca-Hüyük 
sarayı divarlarında müxtəlif səhnələr yonulmuşdu. Burada ud və tuluq zurnası çalan musiqiçilər, ov, qurban 
kəsilməyə aparılan qoyunlar və s. təsvir olunmuşdur. Boğazgöy sfinksi və Alaca-Hüyük şirləri öz əzəmətli 
görkəmi ilə  fərqlənirdilər. Het şəhərləri istehkam kimi tikilirdi, bir neçə iç qala ilə  əhatə olunurdu. Onun 
daxilində saray və baş məbədlər yerləşirdi. 
Hetlər möhür düzəltmə işində mahir idilər. Bu möhürlər İkiçayarası möhürlərindən həm formaca, həm 
də təsvirlərin məzmunu ilə fərqlənirdi. Möhürlər dairəvi və dördbucaq şəkildə hazırlanırdı. Möhür üzərində 
hökmdar təsvir olunurdu. Belə möhürlərin qırağına heroqlif işarələri yazırdılar. 
Hetlərin özünəməxsus və  bənzəri olmayan mədəniyyəti Assur və Urartu mədəniyyətlərinə müəyyən 
təsir göstərmişdi. 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
52
 
 
 
 
 

---