İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ.
55
MESOPOTAMİYA MƏDƏNİYYƏTİ
Ön Asiyanın çox hissəsi dağlardan və yaylalardan ibarətdir. Yunanca Mesopotamiya adlanan qədim
İkiçayarası ölkəsi Ön Asiyada yerləşir. Ön Asiyanın çox hissəsi dağlar və yaylalardır. Qafqazdan cənubda
olan dağlardan başlayan Fərat və Dəclə çayları İran körfəzinə tökülür. Dəclə və Fəratın orta və aşağı
axarlarında yerləşən ölkə qədim dövrlərdən məşhur və qüdrətli bir dövlət kimi tarixə düşmüşdür. Cənubi
Mesopotamiya qısa sürən qışda yağışlar yağır, hər yer keçilməz gil palçıq olur, yazda isə dağlarda qar əriyir,
Dəclə və Fərat çayları daşıb sahilləri basır, daşqından sonra hər yer yaşıllığa qərq olur. Hələ Paleolit
dövründə Mesopotamiyada ilk insanlara təsadüf edirik. Neolit dövründə isə insanların İkiçayarası
ərazilərində məskunlaşması sürətlənir, daha mütərəqqi təsərrüfat növünə keçmək zərurətini yaradır. Köçəri
həyat tərzindən oturaq həyat tərzinə keçid əkinçiliyə, maldarlığa, sənətkarlığa meydan açır.
E.ə. VII-VI minillikdə Mesopotamiyada insanlar məskunlaşdı. Dağlıq yerlərdən
gələn insanlar Cənubi
Mesopotamiyada toxa əkinçiliyi və maldarlıqla məşğul olmağa başladılar. Qədim Mesopotamiyada yazı
sistemini şumerlər yaratmışlar. E.ə. IV minillikdə piktroqrafik (şəkilli) yazı, daha sonra mixi yazılar
meydana gəldi. Yazı materialı gil lövhələr idi. E.ə. III minillikdə mixi yazı sistemi geniş yayıldı. Bütün Ön
Asiyada mixi yazıdan istifadə olunurdu.
Arxeoloji qazıntılar sübut edir ki, ən qədim dövrlərdə bu ərazi keçilməz bataqlıqlardan ibarət
olmuşdur. Tarixçilərin fikrincə, İkiçayarasının cənub hissəsi Fərat və Dəclə çaylarının gətirdikləri
çöküntülərdən əmələ gəlmişdir, torpağı isə gillidir. Qısamüddətli qış zamanı burada leysan yağışlar yağır,
torpaq keçilməz palçığa çevrilir. Yazda dağlarda qar əridikdən sonra hər iki çay daşaraq geniş sahələri basır
və bataqlıq yaranır. Burada nə metal, nə də meşə olmasa da, çayların lili ilə gübrələnmiş torpaq suvarıldıqdan
sonra xeyli dərəcə münbit olur.
Dəclə çayının suyu Fəratdan artıqdır və buna görə də axını da güclü olur. Dəclə və Fəratın
suyunun
artması dağlardakı qarların əriməsindən asılı idi. Qarın əriməsi isə fevral-may ayları arasında mümkündür.
Nilə nisbətən bu çayların artıb-azalma rejimi dəqiq olmurdu. Çünki həmin çaylar müxtəlif hava
bölgələrindən keçdiyindən rejimin dəqiqləşdirilməsi qeyri-mümkün idi.
Mesopotamiya torpağı hələ ən qədim dövrlərdən özünün məhsuldarlığı ilə seçilir. Bunu biz antik
dövrün qüdrətli tarixçiləri Herodot, Teofrast və başqalarının əsərlərində də aydın görə bilərik. Lakin
İkiçayarası ölkəsinin ərazisində əkinçiliklə məşğul olmaqdan ötrü bir sıra kompleks işləri görmək lazım idi
və həmin işlər bütün il boyu həyata keçirilməli idi.
E.ə. VII-VI minilliklərdə əkinçi və maldarlar münbit torpaqlar və yaxşı otlaqlar axtarıb tapmaq üçün
dağlıq yerlərdən Fərat və Dəclə çayları vadisinə enməyə məcbur oldular. Onlar bataqlıqlar arasında qamış və
gildən komalar tikir, mal-qara otarır, toxaların köməyi ilə kiçik torpaq sahələrini əkib becərirdilər. Həmin
dəhşətli dövrlərdə əhali bataqlıq qızdırmasından, əqrəblərdən və saysız-hesabsız həşəratlardan əziyyət
çəkirdi. Şirlər adamlara və sürülərə hücum edirdi. Qamışlıqlarda yaşayan qabanlar əkin
sahələrini məhv
edirdilər. Çay daşqınları komaları dağıdır, adamları suda məhv edirdi. Bəzən Fərat və Dəclə çayları
qovuşaraq coşqun selə çevrilirdi. Bu vaxt İkiçayarası adamlarına elə gəlirdi ki, bu sel bütün dünyanı basır.
Çayların daşması-Cənubi İkiçayarasının ilk sakinləri üçün qorxunc və təhlükəli düşmən idi. Sonralar
yaranacaq «Nuhun tufanı» mifinin əsasını Dəclə və Fərat çaylarının daşmasında axtarmaq düzgün olardı.
Cənubi Mesopotamiyada ilk dövlətlər e.ə. IV-III minilliklərdə yaradılmışdır. Dəclə və Fərat çaylarında
baş verən daşqınlar Mesopotamiyada “Dünya tufanı haqqında” əfsanənin yaranmasına səbəb olmuşdu. Bu
çayların sahilləri becərilirdi. Burada xurma “həyat ağacı” adlanırdı. E.ə. IV-III minilliklərdə Mesopotamiya
ərazisində Şumer, Akkad, Ur və s. qədim dövlətlər yarandı. Beləliklə, IV-III minilliklərdə Mesopotamiyada
quldarlıq quruluşu və dövlət meydana gəldi. Kəndlilər varlılardan asılı olur və aldıqları borcu qaytara
bilmədikdə qula çevrilirdilər. Mesopotamiyada qulları “gözlərini yuxarı qaldırmayanlar” adlandırırdılar.
Burada yaranmış dövlətlər arasında müharibə başladı. Qaliblər məğlubların hesabına varlanırdılar. Bunların
arasında Babil şəhər-dövləti qalib gəldi və yüksəldi. Ticarət yolları üzərində yerləşən Babil şəhəri e.ə. II
minilliyin əvvəllərində yaranmış Babil padşahlığının mərkəzi oldu. Mesopotamiyanın başlıca quru yolları və
karvanları buradan keçirdi.
Babil şahlığının ən görkəmli hökmdarı Hammurapi (e.ə. 1792-1750) olmuşdur. O, Mesopotamiyanı öz
hakimiyyəti altında birləşdirdi. Ölkə onun qanunları əsasında idarə olunurdu. Hammurapi Şumer və Akkadda
istifadə olunan qanun və qaydaları toplayıb 282 maddədən ibarət ilk qanunlar külliyyatı yaratdı. Bu külliyyat
onun adı ilə “Hammurapinin qanunları” adlandı. Əhali arasında mübahisəli məsələlər bu qanunlarla həll
edilirdi. Bu qanunlar hündür qara bazalt daş sütun üzərində yazılmış və dövrümüzə qədər qalmışdır.
Babil şəhəri Fərat çayının hər iki sahilində yerləşirdi. Onu əhatə edən divarların uzunluğu 8 km idi.
Dünyanın yeddi möcüzəsindən biri olan “Semiramidanın asma bağları” e.ə. VII əsrdə burada olmuşdur.
Şəhərin mərkəzində 90 m hündürlüyündə olan 7 mərtəbəli məbəd qülləsi ucalırdı.
Babil şahlığında
riyaziyyat, astronomiya, tarix, kimya, coğrafiya, təbabət və s. inkişaf etmişdi.
İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ.
56
Babillilər “Pifaqor teoremini” Pifaqordan min il əvvəl bilirdilər, çevrənin 360 dərəcə, saatın 60 dəqiqəyə
bölünməsini öyrənmişdilər. Babillərdə elmin inkişafı Yunanıstanda və onun vasitəsi ilə Qərbi Avropada
yayılmasına böyük təsir göstərmişdir. Bu dövlətlərin qoşunları, keşikçiləri və məmurları var idi. Burada
padşahı «böyük adam» adlandırırdılar. Həmin dövlətləri yaradanlar Şumer və Semit tayfaları olmuşdur.
Suvarma kanallarının çəkilməsi üçün kiçik dövlətlərin birləşdirilməsi zəruri idi. Əhalisinin və qullarının sayı
çox olan qüdrətli dövlət suvarma kanallarını çəkə bilərdi. Kiçik dövlətlərin birləşdirilməsi
qüdrətli Babilistan
dövlətinin yaranmasına gətirib çıxardı. E.ə. 2350-ci ildə Semit tayfalarının güclənməsi nəticəsində Akkad
padşahı Sarqon bütün Mesopotamiyanı öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. 1792-1750-ci illərdə hökmranlıq
etmiş Babil hökmdarı Hammurapi bütün Mesopotamiyanı fəth etmiş və padşahlıq üçün vahid qanunlar
qoymuşdur. Hakimlər Babil padşahlığında müəyyən qaydaları pozanları bu qanunlara əsasən mühakimə
edirdilər. Lakin Babilistan təkcə müxtəlif dövlətlərin ərazilərinin işğalları ilə deyil, həmçinin mədəniyyəti ilə
tarixə düşmüşdür. Həmin mənəvi dəyərlər sırasında İkiçayarası xalqlarının mədəniyyəti də özünəməxsus yer
tutur.
Dəclə və Fərat çayları arasında mövcud olan qədim şəhərlərin yerində aparılan arxeoloji qazıntılar bir
daha göstərir ki, Şumer və Akkad adı ilə tarixə düşən bu region hələ e.ə. 4000-ci ildə məskunlaşdırılmışdır.
Bəzi
alimlərin fikrincə, bu ərazi daha qədim tarixə malik olmuşdur. Qədim şəhər-dövlətləri Ur, Uruk və Kit
daha çox inkişaf etmiş sivilizasiyaların mərkəzi olmuşlar. Həmin sivilizasiyanı yaradanlar Şumerlər
olmuşdur. Şumerlər dağlıq ərazilərdən gəlmişdilər. Bu xalqın mifologiyasının tədqiqi bir daha göstərir ki,
onların qədim yurdları gəldikləri, sonradan əldə etdikləri vətənlərindən köklü surətdə fərqlənirmiş. Şumerlər
Mixi yazılarını kəşf etmiş («Zikkurat» adlı tikili də bu qəbildəndir), böyük işlər görmüşlər. Onların
şəhərlərinin qalıqları (məsələn, Ur şəhərində aparılan qazıntılar) yüksək sivilizasiyadan xəbər verir. Burada
böyük məbədlər tikilmiş, kahinlər, mirzələr yaşamış, qanunlar, ədəbiyyat və zəngin mədəniyyət yaranıb
inkişaf etmişdir.
Zəmanəmizə gəlib çatmış Şumer və Akkad miflərində dünyanın yaranması və quruluşu, allahların
doğulması, onların xeyir-duaları və lənətləri, nəhayət, allahların yaradıcı və dağıdıcı fəaliyyətləri əks
olunmuşdur. Çox nadir hallarda Şumer və Akkad miflərində hakimiyyət uğrunda allahların
mübarizəsi əks
edilmişdir. Adətən bu heç də gərgin mübarizə və amansız münaqişə kimi göstərilmirdi. İntellektual məzmun
baxımından Şumer-Akkad mifləri onların ilahi hərəkətlərinə təkmilləşdirilmiş baxışı ifadə edirdi. Bu miflərə
əsasən həmin xalqların ciddi teoloji və kosmoqonik düşüncələri haqqında fikir yürütmək olar.
İkiçayarası xalqlarının allahlar panteonu həm zəngin, həm də maraqlıdır. Burada Şumer, Akkad
allahları ilə yanaşı, Babilistan padşahlığı dövrünün allahları da yerləşdirilmişdir. Babil allahlarının
əksəriyyəti Şumer allahlarıdır. Şumer allahlarını qəbul etmiş Babillilər onların xeyli hissəsinin adlarını
dəyişmiş, funksiya və vəzifələrini isə dəyişməz saxlamışlar. Şumerlərdə allahların daxili iyerarxiyası mövcud
olmuşdur. Hər bir allah özünəməxsus mövqe tutmuşdur. Allahlar panteonu cəmiyyət və dövlət qaydalarına
uyğun təşkil edilmişdi. Allahlar iyerarxiyasının zirvəsində əvvəllər Şumer allahı Anu dururdu. O, özünə
göylərdə məskən seçmiş səma allahı idi. Digər allahlar isə onun övladları sayılırdı. Lakin Anu allahının bu
cür yüksək mövqeyinə baxmayaraq, ona nisbətən məhdud sayda məbədlərdə sitayiş edirdilər. İnsanlara
düşmən kəsilən Anu onlara müxtəlif bəlalar göndərirdi. Odur ki, onunla dindarlar arasında heç vaxt yaxınlıq
və etibarlılıq münasibətləri yaranmamışdır. Təsadüfi deyildir ki, Şumer dövründə Anunun yerini bir sıra
münasibətlərdə oğlu Enlil tutmağa başlamışdı.
Şumer allahı Enlil (bunu çox vaxt «küləklər hökmdarı» kimi tərcümə edirlər) baş allah mövqeyinə
qalxdı. O, talelər cədvəlinə malik idi. Bunun sayəsində dünyanın taleyini qabaqcadan görə bilirdi. Eyni
zamanda təbiətin məhsuldarlığı və adamların həyatı haqqında da hökm verə bilirdi.
Enlil təbiətin dağıdıcı qüvvələri-tufan, daşqın və s. hakimi olduğundan öz şıltaqlığına əsasən adamları
cəzalandıra bilərdi. Adamları, habelə yer üzündə mövcud olan bütün canlıları məhv
etmək üçün dünya
daşqınını o göndərmişdi. Atası Anu kimi Enlil də qorxunc cəza verən allah imiş və insanlar üçün onun
etimadını qazanmaq olduqca çətin olmuşdur.
Enlilin əksi olan allahı Şumerlər Enki, sonrakı semit xalqları isə Eya adlandırırdılar. Eya su dibi allahı
olub Enlilin oğlu idi. Şumerlərin fikrincə, müdriklik suyun dibində yerləşir. Ona görə də Şumerlər bütün
biliklərinə görə Eyaya borcludurlar. Eya sənətin, müdrikliyin və elmin hamisi hesab olunurdu. Şumerlərə
görə yazı Eyanın sayəsində kəşf edilmişdi. Eyanın əqli insanlara imkan verir ki, yerin gizli qatlarının və
səmanın sirlərinə yiyələnsin. Eya xəstəlikləriə, bədbəxtliklərə və müxtəlif
fəlakətlərə çarə tapan allah
sayılırdı. Ona gizli cadugərlik məlum idi. İnsanlar kömək və məsləhət üçün ona müraciət edirdilər. Dünyanın
yaranması haqqında epik əsatirə görə Eya insanları gildən yapmış, əjdaha Kinqunun qanı ilə onlara can
vermişdir. Bilqamıs haqqında dastanda göstərilir ki, Enlilin hökmü ilə adamların məhv olmasının qarşısını
kəsən Eya hiyləyə əl atmışdı. Eyaya tapşırılmışdı ki, insanların məhv olacağı haqqında məlumat verilməsin.
Allahlarla birgə Eya da and içmişdi ki, insanlara məlumat verməyəcək. Lakin Eya bir vasitəyə əl atmışdı.
Sirrini qamış daxma vasitəsilə Utnapiştiyə demişdir:
Lakin Eya sirləri danışmışdı daxmaya,