İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
59
həcmcə az olduqlarına görə daha yaxşı mühafizə oluna bilmişdir.  
İkiçayarasının cənub hissəsi Şumer, yaxud Şumer ölkəsi adlanırdı. Burada siyasi və iqtisadi cəhətdən 
mühüm mövqeyə malik olan şəhərlər meydana gəlmişdi. Cənubi İkiçayarasında urbanizasiya prosesi erkən 
dövrdə baş vermişdi. Şəhərlər hökmdar iqamətgahlarının, ticarət məntəqələrinin və su mənbələrinin ətrafında 
meydana gəlirdi. Müdafiə  məqsədilə onların  ətrafına sədlər çəkilirdi.  İlk  əvvəl bunlar şəhər tipli yaşayış 
məntəqələri idi. İqtisadiyyatın, ticarətin inkişafı  şəhərlərin yaranmasına gətirib çıxarmışdı.  Şəhər mühüm 
ictimai təşkilata çevrilmişdi. Belə  şəhərlərin cərgəsinə Uruk, Kiş, Eredu, Larsa, Ur, Laqaş, Umma, İsin, 
Sippar,  Şuruppak, Nippur və başqaları daxil idi. Hər bir şəhər müstəqil dövlət idi. Şumerdə ilk dövlətlər 
şəhər-dövləti kimi meydana gəlmişdi. Şumer əsatirlərinə görə, dövlət hakimiyyəti ilk dəfə Eredu şəhərində 
yaradılmışdı. Yazılı  mənbə bunu belə ifadə edir: "Hökmdar hakimiyyəti göydən düşən zaman, Ereduda 
hakimiyyət vardı". Qaynaq bildirmək istəyir ki, ilk dövlət Eredu şəhərində meydana gəlibmiş. Aydındır ki, 
şumerlərin təsəvvürünə görə, hakimiyyət göydən düşmüşdür, yəni allah tərəfindən bəxş edilibmiş. Buna 
uyğun olaraq şumerlər  əfsanəvi hökmdarların hakimiyyətini min və yüz illərlə ölçürdülər.  Şumerlərin 
«Hökmdar siyahısı» erkən hakimiyyəti  əfsanəvi «Ümumdünya daşqınından»  əvvəlki dövrə  şamil edirdi. 
Məsələn,  Şuruppak  şəhərinin hakimi Ziusudra belə hökmdarlardan biri hesab edilirdi. Onun adı  əfsanəvi 
«Ümumdünya daşqını» ilə  əlaqələndirilirdi. Guya o, 36 min il hökmdarlıq etmişdi. Ziusudra əfsanəvi 
hökmdar idi. Onun surəti akkad dini əsatirlərində Utnapiştim, Tövratda Noy, müsəlman dinində Nuh adı 
altında verilmişdir. 
Şumerdə hökmdar hakimiyyətinin meydana gəlməsi e.ə. III minilliyin birinci yarısına təsadüf edir, 
halbuki şumer yazılı mənbələri, deyilən kimi, hökmdar hakimiyyətinin yaranmasını daha əvvəlki, əfsanəvi 
dövrlərə şamil edir. Şumerdə dövlət hökmdar hakimiyyəti şəklində artıq e.ə. IV minilliyin sonunda meydana 
gəlmişdi. 
Erkən sülalələr.  Şumer  şəhər-dövlətləri e.ə. III minilliyin birinci yarısında meydana gəlmişdilər. 
Şumerdə mövcud olmuş dövlətlər adətən erkən sülalələr adı daşıyırdılar. Erkən sülalələr dövrü e.ə. XXVIII-
XXIV əsrləri əhatə edir. Birinci erkən sülalə dövründə (e.ə. XXVIII-XXVII əsrlər) Kiş şəhər-dövləti siyasi 
üstünlük əldə etmişdi. I Kiş sülaləsinin onuncu hökmdarı guya 1560 il hakimiyyətdə olmuş əfsanəvi Etana 
idi. «Hökmdar siyahısı» göstərir ki, Etana çoban idi. Guya o, qartal qanadı üstündə göyə qalxmış, hakimiyyət 
rəmzini gətirmiş, sonra bütün ölkəni birləşdirmiş  və hökmdar olmuşdur. Etana Şumer dövrü əfsanələrinin 
qəhrəmanı kimi məlumdur.  Əfsanədə onun qartal qanadı üstündə göyə qalxmağı  təsvir edilmişdir. Kişdən 
sonra Uruk şəhər-dövlətinin yüksəlişi başlandı. Uruk sülaləsi Kiş sülaləsi ilə yanaşı mövcud olmuşdur. 
Birinci Uruk sülaləsinin görkəmli hökmdarları En-Merkar, Luqalbanda və Gilqameş idi. En-Merkar şərqdə 
Aratta ölkəsi ilə münaqişəyə girmiş və son məqamda iqtisadi əlaqə yaratmışdı. Aratta Urmiyyə gölü hövzəsi 
(Cənubi Azərbaycan) ərazisinə verilən ad idi. Arattadan Uruka qızıl, gümüş, inşaat daşı, lacivərd (lazurit) və 
başqa qiymətli daşlar gətirilirdi.  
Kiş dövlətinin onuncu hökmdarı Aka ilə Uruk hökmdarı Gilqameş arasında hakimiyyət uğrunda 
ədavət gedirdi. Bu mübarizə «Gilqameş  və Aka» poemasında geniş  əks olunur. O zaman Uruk şəhərinin 
ətrafına qala divarları  çəkilmişdi. Məbəd və yaşayış evləri olan hissəni qoşa divar əhatə edirdi. 9.5 km 
uzanan divar, torpaq və bağ sahələrini də qalanın içərisinə almışdılar. Qalanın  şimal və  cənubunda 3.5 m 
enində darvazalar qoyulmuşdu. Qala divarlarının üzərində 800 yarımdairəvi müdafiə bürcü tikilmişdi. Qala 
divarının eni 5 metrə bərabər idi.  
Ur sülaləsi. Şumerdə siyasi ağalıq (hegemonluq) uğrunda mübarizəyə I Ur sülaləsinin hökmdarları da 
qoşulmuşdular. Ur şəhərinin birinci hökmdarı Messanepada «Kiş  şəhər-dövlətini zəbt edib Akanı taxtdan 
saldı. Bundan sonra Mesanepada «Kiş hökmdarı» rütbəsini qəbul etdi. Onun varisi dövründə Uruk hökmdarı 
Şumerdə ağalıq uğrunda mübarizəni gücləndirdi. Kiş yenə məğlub oldu, hegemonluq Gilqameşin əlinə keçdi. 
Gilqameş dövrünün görkəmli hökmdarlarından biri olmuşdur.  Şumerlər onun şərəfinə dastan da 
yaratmışdılar. Bu əsər «Gilqameş haqqında dastan» adı ilə məlumdur. Burada Gilqameş yarı insan, yarı allah 
kimi təsvir edilmişdir. Dastanda Uruk şəhəri qala divarının Gilqameş tərəfindən çəkilməsi göstərilir. 
I Ur sülaləsi  Şumer tarixində nisbətən uzun müddət qabaqcıl rol oynamışdır. E.ə. III minilliyin 
ortalarında Ur şəhəri zəngin ticarət və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi. Arxeoloji qazıntılar zamanı Urda 
qiymətli  əşyalarla dolu «hökmdar sərdabələri» aşkar edilmişdir. 1800 qəbir içərisində Ur hökmdarı 
Meskalamduq və hökmdar arvadı Şubadın (və ya Puabi) sərdabələri tapılmışdı. «Hökmdar siyahısında» və 
başqa mənbələrdə bu hökmdarın adı çəkilmir, lakin dairəvi qızıl möhür üzərində «Meskalamduq, hökmdar» 
sözləri yazılmışdı. Sərdabə  əşyaları arasında qızıl dəbilqə, simli musiqi alətlərindən on birsimli arfa, lira, 
Şubadın qızıl tacşəkilli başlığı, qızıl və gümüş qədəh, kasa və başqa qablar, xəncər, nizə, qiymətli metal və 
daşlardan hazırlanmış heyvan fiqurları və s. aşkar edilmişdi. Liranın yuxarı hissəsinə lacivərddən düzəldilmiş 
qızıl öküz başı birləşdirilmişdi. Qızıl  əşyaların hazırlanması o dövrün zərgərlərinin yüksək peşəkarlığına 
nümunədir. Qəbirlərin birində lacivərd, əqiq və sədəflə bəzədilmiş iyirmi santimetr uzunluğunda lövhə aşkar 
edilmişdi. Lövhə üzərində iyirmi bəzəkli dördbucaq şəkli vardı. Dördbucaqlar üzərində yeddi növ rəsm həkk 
olunmuşdu. Lövhə ilə yanaşı dairəvi oyun daşları da tapılmışdır. Bunlar hamısı müasir damanın qədim 

---