İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
63
onun qul olduğunu təsdiq edir. Lakin bir müddət keçəndən sonra Ahuma yenidən elan edir: «Mən qul 
deyiləm». Məhkəmə  əvvəlki hökmü qüvvədə saxlayır. Maraqlıdır ki, Ahumanın qardaşı  məhkəmədə 
istintaqa cəlb olunmuş  şahid sifəti ilə  çıxış edirdi, deməli, onun qardaşı azad adam olmuşdu. Yəqin ki, 
Ahuma ailə tərəfindən vaxtilə köləliyə satılmışdı. Sənədlərdən görünür ki, qul ilə ağa arasında mübahisə 15 il 
davam etmişdi. 300 il sonra Hammurapi qanunları (282) belə hallarda ağır cəza tətbiq edirdi: öz ağasından 
imtina edən qulun qulağı kəsilirdi. Şu-Suenin hakimiyyəti dövrünə aid sənəddə Pana adlı qadının məsələsi 
əks olunmuşdu. Papa elan edir ki, «nə o, nə də onun qızı kölə deyillər». Məhkəmə müəyyənləşdirir ki, Pana 
və onun qızı ərinin cinayətinə görə köləliyə verilmişlər. 
III Ur sülaləsi dövründə azad adamların müflisləşməsi nəticəsində köləliyə düşməsi prosesi 
güclənmişdi. Bu zaman qulların sayı çox olduğundan, bir qulun qiyməti 9-10 şekel idi. Hər bir azad icmaçı, 
sənətkar ailəsində bir neçə qul vardı. Adətən fərdi təsərrüfatda işləyən qullara ailə və əmlak saxlamağa icazə 
verilirdi. Onlar müəyyən ödəmə verib azadlığa çıxa bilərdilər. Qul ağasından məhkəməyə şikayət edə bilərdi. 
Qulu bəzən şahid sifəti ilə dəvət edirdilər. Qullar alınıb-satılırdı. Ailə icmaçılarının müflisləşməsi övladların 
köləliyə satılmasına şərait yaradırdı. 
Məbəd və hökmdar təsərrüfatında işləyən qulların vəziyyəti ağır idi. Hökmdar (dövlət) təsərrüfatında 
işləyən kişi qullar «quruş», qadın qullar «nqeme» adlanırdı. Dövlət təsərrüfatında işləyən qullar xüsusi 
düşərgədə yaşayır, gündəlik azuqə alırdılar. Kişi qullarla 1.5 litr, qadın qullara 0,75 litr gündəlik arpa payı, 3-
4 litr bir aylıq bitki (küncüt) yağı və günə 1.5 kq  hesabından birillik un verilirdi. Quruşlar istehsal alətlərinə 
malik deyildilər, qeyri-iqtisadi istismara düçar olmuşdular. Fərdi və dövlət qulları istismar olunan sinfə 
mənsub idilər. 
İkiçayarasında icma idarəsi öz varlığını saxlayırdı.  İcmalar suvarma kanallarının çəkilməsi və  təmiz 
saxlanılmasında yaxından iştirak edirdilər.  İcma üzvlərinin müflisləşməsi icbari əmək prosesinə  cəlb 
olunmuş adamlarının sayını artırırdı.  İcmanın torpaq ehtiyatı vardı. Bu torpaq icma mülkiyyəti hesab 
olunurdu. Daha geniş torpaq sahələri dövlət təsərrüfatına mənsub idi. III Ur sülaləsi dövründə dövlət torpaq 
mülkiyyəti  əvvəlki dövrə nisbətən daha çox sahələri  əhatə edirdi. Məbəd təsərrüfatı da tədricən 
möhkəmlənməyə başlamışdı. Təsərrüfat həyatında kahinlərin mövqeyi güclənmişdi. Kahin təbəqəsi dövlətin 
dayağı idi. Onlar dövlət idarələrində, icma təşkilatlarında xidmət edirdilər. Məhkəmə  işlərinə baxılması 
kahinlərin iştirakı ilə keçirilirdi. 
Şumer və Akkad şəhər-dövlətləri, eləcə  də bütövlükdə Babilistan mədəniyyəti «tunc əsri 
mədəniyyətinin» tipik nümunəsi hesab edilir. Mesopotamiya ərazisində elm çox tez meydana çıxmışdı. 
Tapılmış yüzlərlə riyaziyyat mətnləri ən qədim Babilistan padşahlığı dövrünə aiddir. Burada vurma cədvəli, 
kəmiyyət, kvadrat, say, xüsusilə  məsələlər və onların həlli yazılmış yazılar müasir dövrə  qədər gəlib 
çıxmışdır. Qədim Babil astronomları  səma cisimlərini sistemli şəkildə müşahidə edirdilər. Makedoniyalı 
İsgəndərin dövründən 2250 il qabaq ayın tutulması cədvəlini yaratmışdılar. E.ə. II minilliyin başlanğıcında 
Ay-Günəş  təqvimi yaradılmışdır. Hammurapinin əlavə ay haqqında verdiyi fərman bizə  gəlib çatmışdır. 
Tapılmış tibbi mətnlər təbabətin müalicə magiyasından ayrıldığını göstərir. 
Elmlə  əlaqədar təfəkkür vərdişləri də meydana gəlir. Lakin hər halda fəlsəfə sistemli şəkildə 
Babilistanda yarana bilməmişdir. Daha dəqiq desək, onlar geniş  şəkildə  qəbul olunmuş  fəlsəfə yarada 
bilməmişlər. Onların heç vaxt ağlına da gəlməzdi ki, şeylərin həqiqi təbiəti, yaxud da onların şeylər haqqında 
təsəvvürləri  şübhə doğura bilər. Onlarda fəlsəfənin qnoseologiya (idrak nəzəriyyəsi) sahəsi demək olar ki, 
olmamışdır. Bununla yanaşı, Şumerlər təbiət haqqında, dünyanın yaradılması qanunları haqqında fərziyyələr 
irəli sürürdülər. Artıq e.ə. III minillikdə  Şumerdə elə mütəfəkkirlər və pedaqoqlar meydana gəlmişdi ki, 
bəşəri sualları irəli sürür və ona cavablar axtarıb tapmağa çalışırdılar. Onlar özlərinin kosmologiya və 
teologiyasını yaratmışdır. Həmin mütəfəkkirlərin yaratdığı baxışlar sistemi o qədər inandırıcı olmuşdur ki, 
Yaxın Şərqin əksər ölkələri həmin sistemi etirazsız qəbul etmişlər. 
Qədim  Şumer  ədəbiyyatında  şumer kosmologiya və teologiyasının sistemli fəlsəfi  şərhini axtarmaq 
mənasızdır. Çünki Şumer mütəfəkkirləri idrakın  əvəzedilməz silahı olan müəyyənetmə  və ümumiləşdirmə 
kimi elmi metodlarına yiyələnməmişdilər. Gündəlik həyatın bu asılılıq haqqında minlərlə nümunə verməsinə 
baxmayaraq,  Şumer mütəfəkkirləri həmin nümunələrdən hər  şeyi ümumi və  hərtərəfli  əhatə edən qanunu 
çıxara bilməmişdilər. Qədim  Şumer fəlsəfəsi, teologiya və kosmologiyası haqqında məlumatın ayrı-ayrı 
ədəbi  əsərlərdən, miflərdən, epik əsatir və himnlərdən toplanması heç də  təəccüb doğurmur.  Şumerlərin 
fəlsəfi və teoloji nəzəriyyələrinin, habelə dünya haqqında təsəvvürlərinin ilkin və  əsas ünsürləri torpaq və 
səma (yer və göy) idi. Onlar kainatı «an-ki»-»yer-göy» adlandırırdılar. 
Şumerlərə görə yer yastı disk, göy isə boş  məkan olub aşağıdan və yuxarıdan möhkəm səthə 
söykənmişdir. Onlar bu səthin hansı materialdan hazırlandığını bilmirdilər. Yerlə göy arasında üçüncü 
element - «külək» - hava, «ruh» yerləşirdi. Bu, bizim anlayışla atmosferə uyğun gəlirdi. Günəş, ay, planetlər 
və ulduzlar atmosferin yarandığı  şeydən yaranmışdır və  fərqi ondadır ki, işıq sala bilirlər. «Göy-Yer» 
aşağıdan, yuxarıdan, hər iki tərəfdən ucsuz-bucaqsız okeanlarla əhatə olunmuşdur. 
Şumer mütəfəkkirləri özlərinin kosmoqoniyasını bu əsas təsəvvürlərlə qururdular. Onların fikrincə, 

---