İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

47 
 
və ya xtonobiontlar,torpaqda yaşayan forma və ya edafobiontlar,ağaclarda yaşayan 
və  ya  dendrobiontlar,sudayaşayan  və  ya  hidrobiontlar,uçan  formalar  və  ya 
aviabiontlar və s.);qidalanma üsuluna görə(dənyeyənlər,ot yeyənlər,yırtıcılar və s.); 
hərəkət üsuluna görə (qaçanlar,sıçrayanlar,sürünənlər və s) və s..  
    Məskunlaşma  çəraiti  dəyişərkən  adaptasiya  öz  uyğunlaşdırıcı  xassəsini  itirə 
bilər. 
Orqanizmin təkamül prosesində qazanılmış və irsən möhkəmlənmiş xüsusiyyətləri 
adaptasiya adlanır.İnsan fəaliyyəti nəticəsinndə daha çox dəyişkənliyə məruz qalan 
amillərə uyğunlaşmanın bəzi formalarını nəzərdən keçirək. 
Morfoloji    adaptasiya.Suda  məskunlaşmış  orqanizmlər  sürətlə  üzməyə  (bədən 
forması,üzgəclər)  uyğunlaşmışdır.Səhralarda  bitkilərin  quruluşu(iynə  yarpaqlar, 
tikanlar) suyun minimal buxarlanması tələblərinə cavab verir. 
Fizioloji  adaptasiya.Heyvanların  qida-həzm  traktında  fermentativ  xüsusiyyətlər 
qidanın tərkibi ilə müəyyənləşir.Atmosfer havasının müəyyən qaz tərkibi şəraitində 
fotosintez  prosesində  bitkilərin  qeyri-üzvi  maddələrdən  üzvi  maddə  yaratması 
qabiliyyətini  də  adaptasiyanın  bu  formasına  aid  etmək  olar.Səhraların  sakinləri 
adaptasiya  sayəsində  piylərin  biokimyəvi  oksidləşməsi  hesabına  nəmliyə  olan 
təlabatlarını  təmin  etmək  qabiliyyətinə  malikdirlər.  Ətraf  mühitlə  normal  istilk 
mübadiləsini təmin etmək istiqamətində heyvanlarda müxtəlif adaptasiya formaları 
mövcuddur.Məsələn.xırda  məməlilər(çöl  və  meşə  siçanı)  xəlvəti  yerlərə  çəkilərək 
qış  yuxusuna  gedirlər.Soyuqların  düşməsi  ilə  sərt  qış  şəraitində  məskunlaşmış 
heyvanların xəzləri sıxlaşır və tükləri uzanır. 
Davranış    adaptasiyası.Heyvanların  davranış  xüsusiyyətləri  bir  qayda  olaraq 
ekstremal  vəziyyətə  düşmək  təhlükəsindən  qaçmağa  yönəlmişdir  və  təkamül 
prosesində meydana çıxmışdır.Bununla bağlı olaraq “minimal amplituda prinsipi” 
formalaşmışdır-istənilən canlı orqanizm digər bərabər şəraitlər içərisində bir və ya 
bir  neçə  limitləyici  mühit  amilinin  dəyişməsinin  minimal  amplitudasının  təmin 
olunduğu  yeri  məskunlaşma  mühiti  kimi  seçir.Miqrasiya  və  ya  yerdəyişmə 
orqanizmlərin bu xüsusiyyəti ilə bağlıdır.Müxtəlif  heyvan növləri hər-hansı mühit 
amilinin  dəyişməsi  zamanı  yeni  sığınacaqlara  və  ya  kütləvi  şəkildə  digər  iqlim 
zonalarına  yerdəyişmə  edirlər(quşların  illik  yerdəyişməsi,şimal  marallarının 
miqrasiyası və s.).  
Növlərarası  qarşılıqlı  münasibətlərin  xüsusiyyət  və  formalarını  öyrənmək  sineko-
logiyanın xüsusi bölməsi olan populyasiya ekologiyasının obyektidir 
 
                   MÖVZU 5: Poulyasiya, onun struktur və dinaikası 
 
    Təbiətdə heç bir canlı orqanizm təklikdə deyil,yalnız müəyyən qruplaşmalar  

---

48 
 
(cəmiyyələr) şəklində  mövcuddur,ki ekologiyada bu cür qruplaşmalara populyasi-
ya deyilir.Populyasiya sözü latın mənşəli olub,”populyus”-xalq,əhali deməkdir.De-
məli,populyasiya müəyyən ərazi tutan və eyni növə mənsub əhali mənasını daşıyır. 
Fərdlər qrupları arasında dəqiq sərhədlərin olmaması üzündən populyasiya anlayı-
şına dəqiq tərif vermək olduqca çətindir.Məsələn,N.P.Naumov (1963) coğrafi po-
pulyasiya  anlayışı  ilə  kifayətlənmişdir.Yəni,bircinsli  mövcudluq  şəraitinə  malik 
əraziləri tutan fərdlər qrupunu populyasiya adlandırmışdır. 
    Ümumi şəkildə isə populyasiya anlayışına belə tərif vermək olar:Müəyyən ərazi 
tutan,daxilndə bu və ya digər səviyyədə genetik mübadilə gedən,eyni növə mənsub 
fərdlərin məcmusuna populyasiya deyilir. 
    Populyasiyanın  üzvləri  bir-birinə  mühitin  fiziki  amilləri  və  onlarla  birgə  məs-
kunlaşmış  digər  növlərdən  az  təsir  göstərmirlər.Populyasiyalarda  növlərarası  tə-
sirlərə xas olan bütün əlaqə formaları (qarşılıqlı sərfəli və ya rəqabət) özünü biruzə 
verir.Növdaxili əlaqələrə əsasən ayrı-ayrı cinslərə məxsus fərdlərin artıb-törəmə ilə 
bağlı münasibətləri səciyyəvidir.Cinsi əlaqə vasitəsilə çoxalma zamanı genetik mü-
badilə populyasiyanın nisbətən sabit bir sistem kimi qalmasına səbəb olur.Vegeta-
tiv və ya digər yallarla çoxalma üstünlük təşkil etdikdə genetik əlaqələr zəifləyir və 
populyasiya “meyletmələr” (kənara çıxmalar) sisteminə və ya mühitdən birgə isti-
fadə edən ayrı-ayrı “xətlərə” çevrilir.Bir çox növlərin populyasiyaları öz miqdarını 
nizamlama xassəsinə malikdir. 
    Verilmiş şəraitdə populyasiyanın öz miqdarını (fərdlərin syını) optimal saxlama-
sına populyasiyanın homeostazı deyilir. 
    Populyasiya onun fərdlərinə xas olmayan bir sıra parametrlərlə (xassələrlə) 
səciyyələndirilir: 
1.Miqdar-verilmiş ərazidə fərdlərin ümumi sayı.     
2.Populyasiyanın sıxlığı-populyasiyanın məskunlaşdığı sahə və ya həcm vahidinə 
düşən fərdlərin sayı. 
3.Doğuş-törəmə nəticəsində vahid zamanda yeni əmələ gələn fərdlərin orta sayı. 
4.Ölüm-müəyyən zaman kəsiyində məhv olmuş fərdlərin sayı. 
5.Populyasiyanın artımı-doğumla ölüm arasındakı fərq (bu göstərici mənfi,müsbət 
və ya sıfıra bərabər ola bilər). 
6.Artım sürəti-vahid zamandakı orta sürət. 
    Hər  bir  populyasiya  müəyyən  sturuktura  malikdir:yaş(müxtəlif  yaşlı  fərdlərin 
sayının  nisbəti),seksual(ayrı-ayrı  cinslərdən  olan  fərdlərin  sayının  nisbəti),fəza-
məkan(ailə,sürü,ilxı və s.),morfoloji,fiziooji və s..Bu isə bir tərəfdən növün ümumi             
bioloji xüsusiyyətləri əsasında,digər tərəfdən isə mühitin abiotik amillərinin və 

---

49 
 
başqa  növlərin  populyasiyalarının  təsiri  altında  formalaşır.Məskunlaşma  yerinin 
ekoloji  şəraitindən  asılı  olaraq  eyni  növün  müxtəlif  populyasiyaları  oxşar  və  ya 
fərqli struktura malik ola bilər.Populyasiya sturukturunun əsas göstəricisi say (miq-
dar),orqanizmlərin  məkan  daxilində(fəzada)paylanması  və  müxtəlif  keyfiyyətli 
fərdlərin 
nisbətidir.Hər 
bir 
fərd 
müəyyən 
ölçülərə,cinsiyyətə,morfoloji 
fərqlərə,davranışfərqinə,mühit  amillərinin  dəyişməsinə  uyğunlaşma  və  s.xüsusiy-
yətlərə malikdir.Populyasiyada bu göstəricilərin dəyişməsi onun sturukturunun də-
yişməsinə səbəb olur,yəni populyaiyanın sturukturu sabit deyil.Orqanizmlərin yet-
kinləşməsi  və  inkişafı,yeni  fərdlərin  doğulması,müxtəlif  səbəblərdən  ölümlər,düş-
mənlərin sayının artması və ya azalması və s.populyasiya daxilində müəyyən nis-
bətlərin dəyişməsinə gətirib çıxarır. 
    Eyni  populyasiyanın  üzvlərinin  qarşılıqlı  münasibətləri  sisteminə  populyasiya-
nın ekoloji sturukturu deyilir. 
    Nəzəri  olaraq  istənilən  populya-
siya  heç  bir  xarici  mühit  amili  ilə 
məhdudlaşdırılmamış şəraitdə miq-
daqrını  sonsuzluğa  qədər  artıra  bi-
lər.Bu  cür  artım  eksponensial  qa-
nunla  səciyyələndirilir(Şəkil  5.1). 
Belə  hipotetik  halda  populyasiya-
nın miqdarının artması yalnız növə 
xas  olan  biotik  potensialdan  asılı 
olacaqdır.Biotik potensial anlayışı-
nı  ekolgiyaya  1988-ci  ildə  R.Çep-
men  daxil  etmişdir.Bu  göstərici 
zaman  vahidində  (məsələn,ildə  və 
ya  bütün  həyatı  ərzində)  nəzəri  maksimal  nəslin  alınmasını  səciyyələndirir.Biotik 
potensial    Δt  zaman  kəsiyində  bir  fərdə 
düşən  maksimal 
Δ
  N  artımı  ilə  hesablanan 
əmsalla  (r)  ifadə  olunur.Əgər,populyasiya 
N
0
 başlanğıc saya malikdirsə: 
 
                
 
buradan:
 
                                                    
r
 
     Lakin, təbiətdə populyasiyanın biotik 
potensialı heç zaman reallaşmır və sonsuz 
eksponensial artım mümkün deyil.Hər 
Min 
Max 
N=f(t) 
ZANAN                              T 
Şək.5.2.Populyasiyanın artım dinamikası 
Min 
N=f(t) 
ZANAN                              T 
N 
FƏ
RD
LƏ
Rİ
N S
AY
I 
Şək:5.1Populyasiyanın nəzəri artım dinamikası 

---