Inson huquqlari tushunchasi va uning amaliyotda

“Talqin va tadqiqotlar” Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8 
79 
hujjat inson huquqlari bo'yicha ko'plab qonunga muvofiq tuzilgan xalqaro qonunlarni 
ilhomlantirgan asos hujjatiga aylandi. 
Inson huquqlari shakllanish tarixi 
Dastlab, odamlar faqat oila kabi bir guruhga a'zo bo'lishlari sababli o'z 
huquqlariga ega edilar. Miloddan avvalgi 539 yilda Buyuk Kir Bobil shahrini zabt 
etgach, umuman kutilmagan bir ish qildi - uyiga qaytish uchun barcha qullarni ozod 
qildi. Bundan tashqari, u odamlarga o'z dinlarini tanlashlari kerakligini e'lon qildi. 
Uning bayonotlarini o'z ichiga olgan loydan yasalgan Cyrus Cylinder - bu tarixdagi 
birinchi inson huquqlari deklaratsiyasi tuzildi. Inson huquqlari g'oyasi tezda 
Hindiston, Gretsiya va oxir-oqibat Rimga tarqaldi. O'shandan beri eng muhim 
yutuqlarga quyidagilar kiradi: 
1215 yil: Magna Carta - odamlarga yangi huquqlar berdi va qirolni qonunga 
bo'ysundirdi. 
1628 yil: Huquq to'g'risidagi ariza - odamlarning huquqlarini bayon qildi. 
1776: Qo'shma Shtatlarning Mustaqillik Deklaratsiyasi - yashash, erkinlik va 
baxtga intilish huquqini e'lon qildi. 
1789 yil: Inson va fuqaroning huquqlari to'g'risidagi deklaratsiya - Fransiyaning 
hujjati bo'lib, barcha fuqarolar qonun bo'yicha tengdir. 
1948 yil: Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi - hamma huquqlarga ega 
bo'lgan 30 ta huquqni sanab o'tgan birinchi hujjat. Birlashgan Millatlar Inson 
huquqlari tashkiloti tomonidan qabul qilingan 7 ta asosiy barcha davlatlar amal qilishi 
kerak bo‘lgan poydevor tamoyillar mavjud. Ular quyidagilar: 
I.
Barcha insonlar erkin va tengdirlar. Ular aql va vijdon bilan ta'minlangan va 
bir-biriga nisbatan birodarlik ruhida harakat qilishlari kerak. 
II.
Kamsitishlarga yo'l qo'yilmaslik.Har bir inson irqi, rangi, jinsi, tili, dini,milliy 
yoki ijtimoiy-siyosiy kelib chiqishi, mulki, tug'ilganligi yoki boshqa holatlarda 
barcha huquq va erkinliklarga ega bo'lishi shart. 
III.
Hayot huquqi. Har bir inson yashash, erkinlik va xavfsizlik huquqiga ega. 
IV.
Qullikka o'rin yo'q.Hech kim qullikda yoki xizmatkorlikda saqlanmasligi shart; 
qullik va qul savdosini amalga oshirish barcha shakllarda taqiqlangan. 
V.
Qiynoq va g'ayriinsoniy munosabatlarga yo'l qo'yilmaydi. Hech kim qiynoqqa 
solinishi yoki shafqatsiz-g'ayriinsoniy va qadr-qimmatni kamsitadigan jazolarga 
duchor etilishi mumkin emas. 
VI.
Qonundan foydalanish huquqi.Har bir inson hamma joyda qonun oldida shaxs 
sifatida tan olinishga haqlidir. 
VII.
Qonun oldida barcha tengdir. Har bir inson qonun oldida teng va hech qanday 
kamsitishlarsiz qonunning teng himoyasi huquqiga egadir. 
Inson huquqlari umuminsoniy, bo'linmas va bir-biriga bog'liq deb ta'riflanadi. 
Inson huquqlari kuni har yili 10 dekabrda bo'lib o'tadi, bu kun 1948 yilda BMT Bosh 

---