www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
35
halına gətirmiş, bununla da çar Rusiyasının yerində Sovetlər
Birliyi imperiyasını qurmağı bacarmışlar. Bunun eynisini
onlardan
öncə
farslar
Hind-Avropa
nəzəriyyəsinin
yaradıcılarının yardımı ilə etmişlər. Belə ki, farsların bir neçə
əsr milli dövlətləri olmamış, yalnız İslam dinini şiəlik adı
altında farsçılıqla-irançılıqla eyniləşdirdikdən sonra İranı bir
fars dövləti etməyi bacarmışlar. Almanların əksəriyyəti isə bir
əsrdə həm millətçiliyin ən mürtəce forması olan faşizmi-
hitlerizmi qəbul etmiş, həm də çox keçmədən ondan imtina
etmişlər.
Çar Rusiyası və Qacarlar dövləti arasında gedən müha-
ribələrdən və həmin müharibələrin nəticəsi olaraq bağlanan
müqavilələrdən (1813-cü il «Gülüstan», 1828-ci il «Türkmən-
çay») sonra iki yerə: Quzey Azərbaycana və Güney Azərbay-
cana parçalanan Azərbaycan türklərinin həyatında da özlərinin
müəyyənləşdirdikləri milli ideyalar qədər (türkçülük, islam-
çılıq, müasirləşmək, milli azərbaycançılıq), kənardan daxil
olan qeyri-milli ideyalar (farsçılıq-irançılıq, ruslaşdırma,
marksizm-leninizm və b.) da mühüm rol oynamışdır. Məsələn,
1925-ci ilə qədər türk sülaləsinin idarə etdiyi Qacarlar
dövlətinin devrilməsində və farsların hakimiyyətə gəlməsində
ilk növbədə, Güney Azərbaycan türklərinin İslam dini adı
altında onların şüurlarına yeridilən şiəçilik-irançılıq ideyası
qarşısında yenilmələri olmuşdur. Təxminən 100 ilə yaxın, özü
də demək olar ki, birtərəfli şəkildə aparılan ideya savaşından
farsların qalib çıxmasından sonra Güney Azərbaycan türkləri
yenidən milli ideyalarını, xüsusilə türkçülüyü dirçəltməkdən
başqa yol görmürlər.
Quzey Azərbaycan türkləri isə çar Rusiyası və Sovet
Rusiyasının işğalı müddətində ruslaşdırma, rus bolşevizmi və
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
36
36
sovetləşdirmə kimi kənar ideyaların təsirinə məruz qalmışlar.
Quzey
Azərbaycan
türklərinin
Güney
Azərbaycan
türklərindən
fərqli
olaraq
kənar
ideyalara
dirəniş
göstərməsində, bunun da nəticəsi olaraq türkçülük və
müasirlik anlayışlarını onlardan öncə mənimsəmələrində
Vətənlərinin iki yerə parçlanmasından sonra fərqli
vəziyyətlərdə, mühitlərdə yaşamaları səbəb olmuşdur.
Bu mənada, çar Rusiyasında baş verən sosial-siyasi,
iqtisadi dəyişikliklər və inqilablar fonunda müstəmləkə altında
olan bir çox millətlər kimi, şimali Azərbaycan xalqı da milli
azadlıq hərəkatından kənarda qala bilməzdi. Şübhəsiz, digər
müstəmləkə millətlər kimi Azərbaycan türklərinin də milli
azadlıq hərəkatının əsas özəyində milli ideya və yaxud milli
ideyalar dayanırdı. Çünki müstəmləkəçilikdən qurtulmaq istə-
yən millət ilk növbədə, milli ideya və yaxud milli ideyalarını
müəyyənləşdirməli idi.
Təxminən XIX əsrin ortalarından etibarən Azərbaycan
türk mütəfəkkirlərindən bəziləri (M.F.Axundzadə və b.)
millətin xilas yolunun İslam dini əsasında axtarılmasının
əleyhinə çıxıb daha çox yeniləşmək adı altında Qərb
mədəniyyətinə
meyil
göstərdiyi
halda,
digərləri
(A.A.Bakıxanov, S.Ə.Şirvani və b.) Qərb mədəniyyətindəki
müsbət meyilləri inkar etmədən, ancaq Türk-İslam
mədəniyyətindən möhkəm yapışıb ilkin İslam və Türk adət-
ənənələrini dirçəltməklə cəmiyyətin problemlərinin həll
olunmasına inanırdılar. Bununla da, XX əsrin əvvəllərində bu
mütəfəkkirlərin sələfləri arasında əsasən qərbçiliyə-
avropalaşmağa
(M.A.Şahtaxtlı,
C.Məmmədquluzadə,
N.Nərimanov və b.) meyil edənlərlə yanaşı, türkçülüyü və
islamçılığı (Türk-İslam mədəniyyətini) önə çəkənlər (Ə.Hü-
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
37
seynzadə, Ə.Ağaoğlu və b.) də vardı. Doğrudur, hər iki xəttin
tərəfdarları arasında da milliliyə və qərbləşməyə meyillər ol-
muşdur. Ancaq hər iki tərəf bütövlükdə, digər ideyalara müna-
sibətdə tutduqları ideya xətti çərçivəsindən kənara çıxmırdılar.
Bu mənada, Ə.Hüseynzadənin, Ə.Ağaoğlunun türkçülük və
islamçılıqla yanaşı, müasirləşməyə, hətta sosial-demokratizmə
bəzən müsbət münasibətləri başa düşüləndir. Eləcə də,
C.Məmmədquluzadənin, N.Nərimanovun Rus-Avropa-Qərb
xəttinə üstünlük vermələrinə baxmayaraq türk kimliyini və
türk dilini daim müdafiə etmələrində də qəribə heç nə yoxdur.
Ancaq hər iki ideya xəttinin tərəfdarları ümumilikdə millətin
bu günün və gələcəyini ya Rus-Avropa-Qərb mədəniyyətində,
ya da Türk-İslam-Şərq dəyərlərində görmüşlər.
Deməli, Azərbaycan xalqı iki yerə parçalandıqdan
sonra Quzey Azərbaycan türk mütəfəkkirlərinin dünya-
görüşlərində iki xətt hakim olmağa başladı:
1. İslam-Türk-Şərq mədəniyyəti və ideologiyası:
islamlaşmaq («islam millətçiliyi»-«İslam birliyi»), türkləşmək
(osmanlı türkçülüyü-Turan birliyi), müasirləşmək; milli azər-
baycançılıq
2. Rus-Avropa-Qərb mədəniyyəti və ideologiyası:
qərbpərəstlik (Qərb mədəniyyətinin üstünlüyü), avropasayağı
«mollanəsrəddinçilik», milli bolşevizm-sosializm, sovet azər-
baycançılığı.
1.2. İslam-Türk-Şərq mədəniyyəti və ideologiyası:
islamlaşmaq, türkləşmək, müasirləşmək
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan milli məfkurəsinin
müəyyənləşməsində əsas ideyalar çağdaş ruhlu İslamçılıq və
Dostları ilə paylaş: |