www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
38
38
Türkçülük
olmuşdur.
H.Baykaranın
təbrincə
desək,
bütövlükdə həmin dövrdə mübahisələr «avropalaşmaq, türk-
ləşmək və islamlaşmaq» ətrafında getmiş və onun əsasında
Azərbaycan türklərinin milli azadlıq hərəkatı dayanmışdır [52,
119]. Bu xəttin aparıcı daşıyıcıları Əli bəy Hüseynzadə,
Əhməd bəy Ağaoğlu və Əlimərdan bəy Topçubaşı bir tərəfdən
dini-əxlaqi keyfiyyətləri, milli mənsubiyyəti sinfi mübarizə
adı altında inkar edən marksist-leninçi və qərbpərəst ifrat
tərəqqiçilərə, digər tərəfdən isə hər cürə yeniləşmənin əleyh-
inə olan mühafizəkarlara qarşı idilər. Milli ideoloqlar
cəmiyyətin həyatında milli, dini-əxlaqi keyfiyyətlərin qorunub
saxlanılması
ilə
yanaşı,
müsəlman-türk
cəmiyyətini
yeniləşməsinin zəruriliyindən də bəhs edirdilər. Türkçülüyün
ideoloqu Ziya Gökalp yazırdı: «Bu üç şəxs orada o zamana
qədər hakim olan sünnilik və şiəlik anlaşılmazlıqlarını ortadan
qaldıraraq türklük və islamlıq fikirləri ətrafında bütün
azərbaycanlıları toplamağa çalışdılar» [88, 29].
Yeri
gəlmişkən,
islamlaşmaq
və
türkləşmək
ideyalarının tərəfdarları SSRİ ədəbiyyatında milli burjuaziya
kimi qələmə verilmişdir. Çağdaş ədəbiyyatda isə milli
burjuaziyanın
əvəzinə daha
çox
«milli-demokratik»
anlayışından istifadə olunur. Ancaq milli burjuaziya
anlayışından fərqli olaraq «milli-demokratik» anlayışı ilə bağlı
müəyyən bir tərifin, dəqiq təsəvvürün olmamasının nəticəsidir
ki, sovet ədəbiyyatında Azərbaycanda «inqilabi-demokratik»
cərəyanın tanınmış nümayəndələri kimi təqdim olunan
M.F.Axundzadə, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə və
başqaları hazırda bəzi ədəbiyyatda milli-demokratik
cərəyanın təmsilçiləri kimi qələmə verilirlər. Hətta, qeyd
olunur ki, hazırda dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilmə-
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
39
sində, milli ideologiyanın formalaşdırılmasında N.Nərimanov-
un zəngin ədəbi, elmi, nəzəri-fəlsəfi irsi etibarlı mənbə kimi
son dərəcə aktualdır [94, 3]. Bunun əvəzində, SSRİ dövründə
“pantürkist” və “panislamist” mütəfəkkirlər kimi qələmə
verilib sosialist dünyagörüşünə, fəhlə sinfinin inqilabi
hərəkatına xəyanət etdiklərinə görə tənqid olunan Ağaoğlular,
Rəsulzadələr, Topçubaşılar və başqaları [65
a
] haqqında hələ
də, birmənalı olmayan fikirlərə, mülahizələrə rast gəlirik.
Fikrimizcə, ciddi araşdırmalar aparılmadan, problemə
kompleks şəkildə yanaşılmadan hazırda ayrı-ayrı mütəfəkkir-
lər, eləcə də siyasi-ideoloji cərəyanlar haqqında təsadüfi,
yersiz mülahizələrin səsləndirilməsi doğru deyildir. Xüsusilə,
bəzi ədəbiyyatda həmin dövrün bir çox aydınlarına
münasibətdə, elmi obyektivlikdən daha çox subyektiv
yanaşmalara rast gəlirik. Ən acınacaqlısı odur ki, həmin
dövrün ziddiyyətlərini aydınlaşdırmaq, bir çox mütəfəkkirlərin
nədən təzadlı mövqelərdən çıxış etməsini aşkara çıxarmaq,
mühitin mürəkkəbliyini nəzərə almaq əvəzinə, sovet
ədəbiyyatının məzmununun bir qədər dəyişilməsi, yaxud da
SSRİ müəlliflərinin irəli sürdüyü mülahizələrin doqmatik
şəkildə qəbul edilməsi halları ilə qarşılaşırıq. Bu baxımdan
Milli Azadlıq Hərəkatı uğrunda mübarizə aparanların çar
Rusiyası və SSRİ ədəbiyyatında «millətçi», «pantürkist»,
«panislamist» kimi verilməsi təəccüblü olmasa da, hazırda,
ciddi araşdırmalar aparılmadan sovet dövründə marksizmin
qatı düşmənləri kimi qələmə verilən həmin şəxsiyyətlərin,
əsasən layiq olduqları yüksək mövqelərinin aşağı salınmasına
cəhd, əvəzində yenidən marksist-leninçi ideoloqların müdafiə
olunması başa düşülən deyildir.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
40
40
Ümumiyyətlə, hesab edirik ki, SSRİ dövründə yeri
gəldi-gəlmədi bir çox mütəfəkkirlərin yaradıcılığında marks-
izmin, ateizmin elementləri «aşkar» edilərək onların bolşevik-
ləşdirilməsi, ya da «inqilabçı-demokrat» kimi qələmə
verilməsi doğru olmadığı kimi, hazırda eyni ənənənin davam
etdirlərək səmimi qəlbdən marksizm, yaxud da bolşevizmə
xidmət edənlərin milli məfkurəyə aid edilib «milli-demokrat»
adlandırılması da yanlışdır. Sadəcə, qeyd edilə bilər ki, Azər-
baycan milli ideyası – azərbaycançılıq yaranana qədər, mütə-
fəkkirlərimizdən bir qismi nicat yolunu Türk-İslam-Şərq
mədəniyyətinə əsaslanan türkçülük və islamçılıqda, başqa
qismi Rus-Avropa-Qərb mədəniyyətinin təsiri altında ya
liberal-demokratizmdə, ya da sosial-demokratizmdə görmüş-
lər. Bütün bunlar ona dəlalət edir ki, millətin varlığı və nicatı
uğrunda müxtəlif ideyalara üz tutan, bəzən öz ideoloji
baxışlarını dəyişərək birindən digərinə keçən Azərbaycan türk
aydınları üçün milli ideya xəttini seçmək, onun ətrafında
birləşmək heç də asan proses olmamışdır. Bu dövr o qədər
xaotik, qarışıq olmuşdur ki, bir çox aydınlar uzun müddət
islamçılıq, türkçülük, müasirlik, liberalizm, ittihadçılıq,
marksizm, liberal-demokratizm və başqa ideyalar arasında
çırpınmış, bir-birinə zidd olan gah bir, gah da digər cərəyana
üz tutmuşlar. Ona görə də ötən 20 il ərzində mövcud olan
ideyaların saf-çürük edilərək Azərbaycan milli ideologiyasının
yaranması prosesi heç də asan olmamışdır.
İslamçılıq, onun mahiyyəti və əsas istiqamətləri.
İslam-Türk-Şərq mədəniyyətinə əsaslı milli ideyalar arasında
ilk olaraq önə çıxan dini birlik - İslam birliyi olmuşdur. Din
qan-nəsil (etnos) birliyinə əsaslanmasa da, ancaq bir çox
millətlərin varlığında və özünü qorumasında mühüm rol
Dostları ilə paylaş: |