Iqtisodiy sikllar mohiyati, tushunchasi va turlari Reja

1. Iqtisodiy sikl
1.1. Iqtisodiy o'sish va tsikliklik
Tsikllik - bu milliy iqtisodiyotlar va umuman jahon iqtisodiyoti harakatining umumiy shakli. U xalq xo`jaligining turli elementlarining notekis ishlashini, uning rivojlanishining inqilobiy va evolyutsion bosqichlarining o`zgarishini, iqtisodiy taraqqiyotni ifodalaydi. Tsikllik iqtisodiy dinamikaning eng muhim omili, makroiqtisodiy muvozanatni belgilovchi omillardan biridir.
Tsikllik - bu hech bo'lmaganda milliy iqtisodiyot miqyosidagi bir makroiqtisodiy muvozanatdan boshqasiga o'tish. Darhaqiqat, bu bozor iqtisodiyotini o'z-o'zini tartibga solish, jumladan, uning tarmoq tuzilmasini o'zgartirish usullaridan biridir. Shu bilan birga, tsikliklik davlatning milliy iqtisodiyotga va umuman jahon iqtisodiyotiga ta'siriga juda sezgir.
Grafik jihatdan bozor iqtisodiyoti jamiyati miqyosida ishlab chiqarish hajmining uzoq davrdagi dinamikasini o'sib boruvchi to'g'ri chiziq sifatida ko'rsatish mumkin (1-rasm).

Guruch. 1 Butun bozor iqtisodiyotining uzoq davrdagi iqtisodiy o'sishining grafik tasviri
Grafikda gorizontal o'q bo'ylab vaqt (t) va vertikal o'q bo'ylab ishlab chiqarish hajmi (Q) tasvirlangan. O'sib borayotgan to'g'ridan-to'g'ri OA doimiy iqtisodiy o'sishni va umuman bozor iqtisodiyotining rivojlanishini ko'rsatadi.
Iqtisodiy o'sish parametrlari va ularning dinamikasi milliy iqtisodiyotlarning rivojlanishini tavsiflash va iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda keng qo'llaniladi. Iqtisodiy o’sish, uning sur’ati, sifati va boshqa ko’rsatkichlari nafaqat milliy iqtisodiyot resurslariga, balki ko’p jihatdan tashqi iqtisodiy va tashqi siyosat omillariga bog’liq.
Iqtisodiy o'sish deganda yalpi milliy mahsulot (YaIM) real hajmining o'sishi kuzatilayotgan iqtisodiyotning shunday rivojlanishi tushuniladi. Iqtisodiy o'sish odatda oldingi davrga nisbatan foiz yoki mutlaq ko'rsatkichlarda o'lchanadi. Yagona mahsulot ishlab chiqarishda jismoniy birliklarda o'lchash amalga oshirilishi mumkin. Iqtisodiy o'sishning yakuniy maqsadi iste'mol va farovonlikni oshirishdir.
Iqtisodiy o'sishning ikki turi mavjud:
1. Ekstensiv iqtisodiy o'sish ishlab chiqarishning miqdoriy omillarining ko'payishi hisobiga milliy ishlab chiqarishning o'sish sur'atlarining oshishini tavsiflaydi. Uning asosiy mezoni jamiyatdagi o'rtacha mehnat unumdorligining doimiyligidir.
2. Intensiv iqtisodiy o‘sish texnik taraqqiyot asosida foydalanilayotgan ishlab chiqarish omillarini takomillashtirish, ularni eng maqbul joylashtirish, sifat ko‘rsatkichlarini o‘zgartirish bilan tavsiflanadi. Uning asosiy mezoni jamiyatda o'rtacha mehnat unumdorligining o'sishi (ishlab chiqarish hajmining o'sish sur'atlaridan xodimlar sonining o'sishidan oshib ketishi).
Iqtisodiy o'sish ko'plab omillar bilan belgilanadi, ulardan eng muhimlari talab omillari (ish haqi, davlat soliq siyosati, aholining tejashga moyilligi), taklif (tabiiy resurslarning miqdori va sifati, kapitalning mavjudligi va boshqalar), taqsimlash ( mamlakatning tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslarini taqsimlash).
Bozor iqtisodiyoti sharoitida doimiy iqtisodiy o'sish bir qator muhim kamchiliklarga (inflyatsiya, ishsizlik va boshqalar), shu jumladan tsikliklikka ega. Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi to'lqinlarda yoki tsiklik ravishda sodir bo'ladi.
Turli yillarda ishlab chiqarish katta yoki kamroq sur'atlarda o'sishi mumkin ­va ba'zi hollarda (masalan, hozir Rossiyada ) iqtisodiy rivojlanish ­salbiy belgiga ega bo'lishi mumkin, bu ishlab chiqarishning pasayishini anglatadi. Shuning uchun bozor iqtisodiyotining rivojlanish dinamikasi ki to'lqinga o'xshash chiziq bilan aniqroq aks ettiriladi (2-rasm), bu erda har bir to'lqin bu rivojlanishning butun tsiklini tavsiflaydi.

Guruch. 2 O'zgaruvchan iqtisodiy dinamikaning grafigi
Agar qisqaroq vaqt davrlarini oladigan bo'lsak, u holda bozor iqtisodiyoti rivojlanish dinamikasini turli davrlarni (100, 50, 8-10 yil) hisobga olgan holda boshqa, aniqroq grafik bilan ko'rsatish mumkin (3-rasm).

Guruch. 3 Turli davrlardagi iqtisodiy rivojlanish dinamikasi
Shunday qilib , tsikliklik milliy iqtisodiyot va umuman jahon iqtisodiyoti harakatining shakli bo'lib , iqtisodiy rivojlanish va iqtisodiy taraqqiyotning inqilobiy va evolyutsion bosqichlarini o'zgartirishni nazarda tutadi ­.
uzoq vaqt davomida yuqori darajadagi iqtisodiy faollik, keyin esa bu faollikning maqbul darajadan past darajaga tushishi bilan birga keladi . ­Iqtisodiy tanazzullarning davriy takrorlanishi qashshoqlikka, ochlikka, azob-uqubatlarga va odamlarning o'z joniga qasd qilishga olib keladi, bu esa ­rivojlangan tsivilizatsiyalashgan jamiyatni tashvishga solmaydi. Shuning uchun siklik muammosi doimo iqtisodchilarning e'tiborini tortdi va bugungi kunda ham iqtisodiy nazariyaning markaziy muammolaridan biri bo'lib qolmoqda .