Ishlab chiqarish zahiralari hisobi va ulardan foydalanish tahlili

II BOB ISHLAB CHIQARISH ZAHIRALARI HISOBINING AMALIY ASOSLARI

1. 
   Ishlab chiqarish zahiralari harakatini buxgalteriya schyotlari va hujjatlarida aks ettirish tartibi
   

Materiallar harakatini hisobi materiallarni hisobi bo’yicha asosiy nizom talablariga javob beradigan va axborotlarni avtomatlashtirishga moslashgan tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilishi talab etiladi. yoziladigan hujjatlarning nusxalar soni minimal bo’lib, EHMdan foydalanilsa bir nusxa, hisob qo’lda yuritilsa ikki nusxadan oshmasligi kerak. Materiallar harakati bilan bog’liq muomalalarni o’z vaqtida hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to’g’ri yuritishni ta’minlaydi. Korxonalarga materiallarning o’z vaqtida keltirilishini ta’minot bo’limi nazorat qilib boradi. Ta’minot bo’limi xodimlari mol etkazib beruvchi korxonalar tomonidan shartnoma majburiyatlarining bajarilishini tekshirib, ularga materiallar kamomadi va sifati bo’yicha e’tirozlar va da’volar qo’yish, korxonaga o’z vaqtida etib kelmagan yuklarni topish vazifalarini bajaradilar.
Mol etkazib beruvchilarning shartnoma shartlariga rioya qilishlari ustidan nazorat olib borish ishlab chiqarishni to’xtovsiz, o’z vaqtida davom etishini ta’minlaydi. Materiallar harakati bilan bog’liq muomalalarni o’z vaqtida hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to’g’ri yuritishni ta’minlaydi. Korxonalarga materiallarning o’z vaqtida keltirilishini ta’minot bo’limi nazorat qilib boradi. Ta’minot bo’limi xodimlari mol etkazib beruvchi korxonalar tomonidan shartnoma majburiyatlarining bajarilishini tekshirib, ularga materiallar kamomadi va sifati bo’yicha e’tirozlar va da’volar qo’yish, korxonaga o’z vaqtida etib kelmagan yuklarni topish vazifalarini bajaradilar.
Mol etkazib beruvchilarning shartnoma shartlariga rioya qilishlari ustidan nazorat olib borish ishlab chiqarishni to’xtovsiz, o’z vaqtida davom etishini ta’minlaydi. Mol etkazib beruvchilardan olingan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari, eng avvalo, korxona buxgalteriyasiga topshiriladi, ular tekshiriladi, so’ngra o’z vaqtida ro’yxatga olinadi. Shundan so’ng bu hujjatlar korxonaning
ta’minot bo’limiga topshiriladi. Har bir schyot bo’yicha uning to’lanishi yoki to’lanmasligi aniqlanadi. Agar shartnoma shartlariga mol etkazib beruvchilar to’la amal qilgan bo’lsa, schyotni to’lashga rozilik beriladi. To’lanishi lozim bo’lgan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari materialni qabul qilish uchun omborga beriladi. Materiallar korxonaga keltirilgunga qadar hamma hujjatlar maxsus papkada saqlanadi. O’z vaqtida yuborilmagan materiallar to’g’risida ombor mudiri korxonaning ta’minot bo’limiga tegishli chora ko’rilishi uchun xabar beradi.
Odatda, mol etkazib beruvchi korxonalardan materiallarni ta’minot bo’limi ekspeditori etkazib beradi. Mol etkazib beruvchi yoki transport tashkilotlaridan materiallarni qabul qilganda ta’minotchi idish, plomba, tamg’a hamda materiallar sifatini tekshiradi. Agar tekshirish natijasida kamomad yoki yuklar sifati buzilganligi aniqlansa, mol etkazib beruvchi yoki transport tashkilotiga da’vo qo’yish huquqini beradigan dalolatnoma tuziladi.
Korxona o’zaro tuzilgan shartnomaga muvofiq mol etkazib beruvchilardan kelgan materiallar uchun hisob-kitob, yuklash va boshqa yo’llanma hujjatlar (to’lov talabnomasi, schyot-faktura, tovar-transport yukxatlari) oladi. Korxonaga kelgan hujjatlar operativ xodim tomonidan kelgan materiallarni qayd qilish uchun ochilgan M-1 shaklidagi maxsus daftarda ro’yxatga olinadi hamda shartnomada ko’zda tutilgan talablarga mos kelishi nazoratdan o’tkaziladi.
Mol etkazib beruvchi yoki transport tashkiloti omboridan materiallarni olish uchun buxgalter ekspeditorga M-2, M-2a shakldagi ishonchnoma yozib beradi. Moddiy boyliklarni olishga beriladigan ishonchnoma - korxona mol etkazib beruvchilaridan ishlab chiqarish zahiralarini olish uchun o’z vakiliga beradigan hujjatidir.
Korxona ishonchnomaning ikki – M-2 va M-2a shaklidan foydalanadi. M- 2 shaklidan foydalanganida berish-olishlar haqidagi ma’lumotlar ishonchnoma varaqasining qo’shimcha qismiga (koreshogiga) yoziladi, bu holda berilgan ishonchnomani maxsus daftarga yozib qo’yishga hojat qolmaydi. Korxona
moddiy boyliklarni ommaviy tarzda ishonchnoma bilan oladigan hollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Berilgan ishonchnoma esa maxsus daftarda ro’yxatdan o’tkaziladi. Ishonchnoma korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muhrlangan holda beriladi, so’ngra u M-2b shaklidagi maxsus daftarga qayd qilinadi. Ekspeditor esa ishonchnomani olishda daftarga imzo chekadi.
Ishonchnomani olgan xodim materiallar olingandan keyingi birinchi kundan qoldirmasdan unga yuklatilgan vazifani bajarganligi hamda olingan materiallarni omborga topshirganligi to’g’risidagi hujjatlarni buxgalteriyaga topshirishi shart. Ishlatilmagan ishonchnomalar belgilangan muddati o’tib ketgandan keyingi kunda buxgalteriyaga topshiriladi. Muddati o’tib ketgan ishonchnomalar bo’yicha hisobot bermagan shaxslarga yangi ishonchnomalar berish man qilinadi.
Materiallarni omborga ombor mudiri yoki omborchi qabul qiladi. Keltirilgan materiallar mol etkazib beruvchining hujjatlari bilan muvofiq bo’lsa, omborchi M-4 shaklidagi kirim orderi tuzadi. Kirim operatsiyalari soni kam bo’lganida, mol etkazib beruvchining hujjatiga muhr qo’yishga ruxsat etiladi. Haqiqatda kirim qilingan materiallar va yuborilgan hujjatlar orasida tafovut aniqlansa, materiallarni qabul qilish dalolatnomasi rasmiylashtiriladi. Bu dalolatnoma mol etkazib beruvchi yoki boshqa manfaatdor bo’lmagan korxona vakillari ishtirokida tuziladi. Dalolatnoma tuzilganida kirim orderi rasmiylashtirilmaydi.
Ombordan tsexlarga sarflash uchun beriladigan materiallarga limit-zabor kartalari, talabnoma hamda yukxatlar rasmiylashtiriladi. Materiallarning bir marotaba, kam takrorlanadigan xarajat qilinishi talabnomalar bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjat iste’molchi tsex, bo’lim va uchastkalar tomonidan rasmiylashtiriladi.
Ombordan tsexlarga materiallar muntazam berib borilsa, u holda limit- zabor kartalari qo’llaniladi. Limit-zabor kartasi korxonaning ishlab chiqarish yoki reja bo’limi tomonidan yoziladi. Unda shu tsex yoki uchastkaga berilishi
lozim bo’lgan material ma’lum turining oylik cheklangan me’yori ko’rsatiladi. Cheklangan me’yor tsex yoki uchastkaning ishlab chiqarish rejasi va shu tsex yoki uchastkada materiallarni sarflash me’yori asosida aniqlanadi. Limit kartasi ikki nusxada yoziladi, bir nusxasi omborga, ikkinchisi esa tsexga beriladi. Materiallar berilgandan so’ng limit kartasining tsex nusxasiga imzo qo’yadi, tsex xodimi omborchining nusxasiga o’z imzosini qo’yadi.
Omborchi har bir operatsiyadan keyin foydalanilmagan limit qoldig’ini hisoblab chiqadi. Limit etmagan taqdirda limitdan tashqari materiallar xarajati talabnoma bilan rasmiylashtiriladi. Materiallarning sarflanishi bo’yicha limitning shu tariqa belgilanishi me’yordan ortiqcha sarflar haqida korxona rahbarlariga o’z vaqtida xabar qilish imkonini beradi. Limit kartalarining qo’llanilishi hujjatlar sonini kamaytiradi va ularni qayta ishlashni engillashtiradi. Materiallarning ichki ko’chishida, ya’ni bir ombordan ikkinchi omborga, bir tsexdan ikkinchi tsexga berilganida hamda chiqindilar omborga qabul qilinganida qabul qilish yukxatlari bilan rasmiylashtiriladi.
Ombor xodimlariga materiallarni boshqa hujjatlar bo’yicha hamda turli xatlar, og’zaki farmoyishlar asosida berish taqiqlanadi. Korxonalarning buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarining to’g’riligi ularning ishlab chiqarish zahiralari inventarizatsiya qilish bilan tasdiqlanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish «Inventarizatsiyani tashkil etish va o’tkazish» nomli 19-son BHMA va «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMAlar bilan tartibga solinadi.
Inventarizatsiyadan ko’zlangan asosiy maqsad - ishlab chiqarish zahiralarining natura va qiymat ko’rinishida amalda mavjud ekanligini aniqlashdan iborat. Inventarizatsiya qilish natijasida boyliklarning to’g’ri saqlanishi va berilishi, tarozi va o’lchov asboblarining holati, hisob yuritish tartibi va boshqalar tekshiriladi.
Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish bir yilda kamida bir marta moliyaviy hisobotni tuzishdan oldin, lekin hisobot yilining 1 oktyabridan keyin amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish zahiralarining
saqlanishini, ularni saqlash shart-sharoitlarini va omborda hisobga olish ahvolini nazorat qilish uchun inventarizatsiyalar o’rtasidagi davrda muntazam tekshirishlar va materiallarni tanlab inventarizatsiyalash o’tkazilishi kerak.
Quyidagi holatlarda ishlab chiqarish zahiralari bo’yicha inventarizatsiya muddatidan oldin o’tkazilishi shart:

• 
  korxona mol-mulkini ijaraga berish, sotib olish, sotish, shuningdek davlat korxonasini aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirish chog’ida;
  
• 
  ishlab chiqarish zahiralari qayta baholanganida;
  
• 
  moddiy javobgar shaxs o’zgarganida;
  
• 
  talon-taroj qilish yoki suiiste’mol qilish, shuningdek boyliklarning buzilishi bilan bog’liq faktlar aniqlanganida;
  
• 
  yong’in yoki tabiiy ofatlar sodir bo’lganida;
  
• 
  korxona tugatilayotganida tugatish balansini tuzish oldidan va boshqa hollarda.
  

Tekshirish ko’lamiga ko’ra inventarizatsiya yoppasiga yoki tanlab o’tkaziladigan, o’tkazish vaqti bo’yicha rejalashtirilgan yoki to’satdan o’tkaziladigan inventarizatsiyalarga bo’linishi mumkin. Inventarizatsiyani o’tkazishga korxona rahbari va bosh buxgalteri rahbarlik qiladi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish inventarizatsiya qiluvchi ishchi komissiyalar tomonidan moddiy javobgar shaxs ishtirokida amalga oshiriladi.
Inventarlash davrida moddiy boyliklarning mavjudligi tarozida tortish, o’lchash usuli bilan aniqlanadi va ro’yxatda rasmiylashtiriladi. Ro’yxatni moddiy javobgar shaxs imzolaydi. Inventarizatsiya qilish natijasida materiallar bo’yicha hujjatlardagi ma’lumotlar va haqiqiy qoldiqlar orasidagi farq solishtiruv qaydnomasida rasmiylashtiriladi.
Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish natijasida aniqlangan haqiqiy mavjud mulk va buxgalteriya hisobi ma’lumotlari o’rtasidagi tafovutlar quyidagicha aks ettiriladi: Masalan, korxonada hisobot yilida 24000 so’mlik material kamomadi aniqlandi va u aybdor shaxs topilmaganligi sababli davr xarajatlariga o’tkazildi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka
beriladi:

• 
  Inventarizatsiya natijasida kamomad aniqlandi:
  

D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 24000 so’m
K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 24000 so’m.

• 
  Kamomad summasi davr xarajatlariga o’tkazildi:
  

D-t 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» - 24000 so’m
K-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 24000 so’m.
Korxona aybdor shaxslardan kamomadni haqiqiy narxda emas, balki hozirgi davrdagi bozor narxlarida undirish huquqiga ega. Masalan, korxona omborida 5000 so’mlik material kamomadi aniqlandi va 8000 so’m qiymatda aybdor shaxsdan undirib olindi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi:

• 
  Inventarizatsiya natijasida kamomad aniqlandi;
  

D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 5000 so’m
K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 5000 so’m.

• 
  Moddiy javobgar shaxsdan ushlab qolinadigan summa;
  

D-t 4730-«Xodimlarning moddiy zararni qoplash bo’yicha qarzlari» - 8000 so’m.
K-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 8000 so’m

• 
  Moddiy boyliklarni undirishdan daromad aniqlandi-(8000-5000)=3000 so’m;
  

D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 3000 so’m
K-t 9390-«Boshqa operatsion daromadlar» - 3000 so’m.
Ishlab chiqarish zahiralarining qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tasdiqlangan me’yorlar doirasida tabiiy kamayishi, korxona rahbari ko’rsatmasi
bo’yicha tegishli ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga o’tkaziladi. Aybdorlari aniqlanmagan o’g’irliklar bo’yicha ko’rilgan zararlar foyda solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan bazaga «Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq kiritiladi.

2.