Ş AHT AXTİNSKİLƏR MUZEYİNİN YARADILMASI
HAQQINDA
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI
ALİ MƏCLİSİ SƏDRİNİN
S Ə R Ə N C A M I
Azorbaycanda elmin, modoniyyotin, təhsilin, sohiyyonin, par-
lamentarizmin, dövlət quruculuğunun və hərb sənətinin inkişafmda
Şahtaxtinskilərin xüsusi yeri və böyük xidmətləri vardır. Bakıxanov-
lar, Naxçıvanskilər kimi, Şahtaxtinskilərin də tarixi yalmz ayrılıqda
götürülmüş bir sülalənin deyil, ölkə həyatımn mühüm sahələrinin
inkişaf tarixi kimi nəzərdən keçirilməkdədir. Bu məşhur sülalə son
iki əsr ərzində Azərbaycan elmi və ictimai-siyasi mühitinə tamnmış
dövlət xadimi və diplomat, beynəlxalq Moskva və Qars müqavilələ-
rinin bağlanm asmda müstəsna xidmətlər göstərmiş Behbud ağa
Əliağa oğlu Şahtaxtinski, görkəmli Azərbaycan publisisti, maarifçi,
şərqşünas, dilçi, əlifba islahatçısı, ictimai xadim, 2-ci Dövlət Duma-
sınm deputatı olmuş Məhəmməd ağa Məhəmmədtağı Sultan oğlu
Şahtaxtinksi, ziyalı, hərbçi, Çar Rusiyası ordusunun polkovniki
olmuş Əbülfət Nəcəfqulu oğlu Şahtaxtinski, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin dövlət xadimlərindən biri, Azərbaycan parlamen-
tinin ilk üzvlərindən olmuş Həmid ağa Xəlil oğlu Şahtaxtinski, alim-
lik dərəcəsi almış (1875-ci il) ziyalı, jurnalist və ictimai xadim İsa
Sultan Nəcəfqulu oğlu Şahtaxtinski kimi şəxsiyyətlər bəxş etmişdir.
Fəaliyyət göstərdikləri bütün dövrlərdə Şahtaxtinskilər fəda-
karlıq göstərmiş, Azərbaycamn xoşbəxt gələcəyi uğrunda mərd müba-
rizlər olmuşlar. Şahtaxtinskilərin Azərbaycanda elmin, mədəniyyətin,
təhsilin, səhiyyənin, parlamentarizmin, dövlət quruculuğunun və hərb
sənətinin inkişafmda müstəsna xidmətlərini, həyat və fəaliyyətləri ilə
bağlı tədqiqat işlərinin aparılması vacibliyini, onlarm keçdikləri şərəfli
yolu, vətənpərvərlik tərbiyəsində böyük təsir gücünə malik olmasım
əsas götürərək qərara alıram:
1. Kəngərli rayonunun Şahtaxtı kəndində Şahtaxtinskilər mu-
zeyi yaradılsm.
2. Naxçıvan M uxtar Respublikasımn Nazirlər Kabineti Mə-
259
dəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə birlikdə bu Sərəncamdan irəli gələn
məsələləri həll etsin.
3. Bu sərəncam imzalandığı gündən qüvvəyə minir.
Naxçıvan Muxtar Respublikası
Ali Məclisinin Sədri
VasifTALIBOV
Naxçıvan şəhəri, 9 fevral 2010-cu il.
260
«XAN SARAYI» DÖVLƏT TARİX-MEMARLIQ
M U ZEYİNİN YARADILMASIHAQQINDA
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI
ALİ MƏCLİSİ SƏDRİNİN
S Ə R Ə N C A M I
Azərbaycan orazisindo 1747-ci ildon yaranmış 18 feodal döv-
lotdon biri olan Naxçıvan xanlığı milli dövlotçilik tariximizdə mühüm
mərhələ təşkil etmiş, bölgənin inkişafında, müdafıə qabiliyyətinin güc-
ləndirilməsində, sərhədlərin qorunub saxlanmasmda və inzibati ida-
rəçiliyin formalaşmasmda vacib tarixi missiyanı yerinə yetirmişdir.
Inzibati ərazi baxımmdan 2 dairədən və 9 mahaldan ibarət olan Nax-
çıvan xanlığı Zəngəzur dağlarmdan başlayaraq Araz çayı vadisinə
qədər 9429 kvadratkilometr ərazini əhatə edirdi.
Öz ərazisi, qoşunu, dövlət rəmzləri - bayrağı və gerbi olan
Naxçıvan xanlığmda bitkin idarəçilik mexanizmləri formalaşmış, iq-
tisadiyyatm əsas sahələri inkişaf etmiş, geniş abadlıq-quruculuq işləri
aparılmışdır. Bu xanlıqda Heydərqulu xan, Nəzərəli xan, Kərim xan,
Ehsan xan kimi nüfuzlu dövlət və hərb xadimləri yetişmiş, 30 il Nax-
çıvan xanhğmm rəhbəri olan Kalbalı xan mahir dövlət xadimi və
diplomat kimi tarixə düşmüşdür.
80 ildən artıq bir dövr ərzində fəaliyyət göstərən Naxçıvan
xanlığı milli dövlətçilik tariximizdə silinməz izlər qoymuşdur. Nax-
çıvan xanlığmm siyasi tariximizdə oynadığı mühüm rolu yüksək
qiymətləndirən ümummilli lider Heydər Əliyev demişdir: «Azər-
baycanın xanlıqlara bölünən dövründə... Naxçıvan xanlığı yaranıbdır.
Naxçıvan xanlığı da Atabəylər dövlətçiliyinin davamı kimi özünü
göstəribdir. Naxçıvan xanlığı, Azərbaycanm başqa bölgələrinin
xanlıqları Azərbaycan dövlətçiliyini təmsil ediblər, Azərbaycanı qo-
ruyub yaşadıblar».
Azərbaycanm milli dövlətçilik tarixində Naxçıvan xanlığı-
nm tutduğu xüsusi mövqeyini nəzərə alaraq qərara alıram:
1. «Xan Sarayı» Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyi yaradılsm.
2. Naxçıvan Muxtar Respublikasmm Nazirlor Kabineti Mə-
dəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə birlikdə bu Sərəncamdan irəli gələn
261
262
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI
ALİ MƏCLİSİNİN NAXÇIVANŞÜNASLIQ MƏRKƏZİNİN
YARADILMASIHAQQINDA
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI
ALİ MƏCLİSİ SƏDRİNİN
S Ə R Ə N C A M I
A/orbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası böyük bir ta-
rixi keçmişo malikdir. Lakin bu tarix Sovetlər Birliyi dövründə la-
zımi səviyyədə öyrənilməmiş, bir sıra ciddi elmi-nəzəri səhvlərə yol
verilmişdir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycanda rəh-
bərliyi dövründə xalqımızm tarixinin, dilinin, ədəbiyyatmm, arxeo-
logiya və etnoqrafıyasımn, folklorunun və adət-ənənələrinin,
milli-mənəvi dəyərlər sisteminin elmi dəlil və konkret faktlar əsa-
smda yenidən araşdırılmasma başlanmışdır.
Həmin elmi araşdırmalar sayəsində Naxçıvanm tarixi və abi-
dələri, arxeologiya və etnoqrafiyası, ədəbi mühiti və mədəniyyəti,
təbii sərvətləri və biomühiti ciddi tədqiqatların predmetinə çevrilmiş,
yeni elmi istiqamətlər müəyyənləşdirilmiş və nəticələr əldə
olunmuşdur.
Həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində muxtar respublika əra-
zisində 792 yeni tarixi abidə tapılaraq tədqiq olunmuş, ümumilikdə
1172 tarix və mədəniyyət abidəsi pasportlaşdırılaraq dövrü və tipo-
loji mənsubiyyəti müəyyənləşdirilmiş, 46 tarixi abidə bərpa olunmuş,
tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafızəsi təmin edilmişdir.
Bununla yanaşı, uzun müddət öyrənilməsinə qadağa
qoyulmuş Nuh peyğəmbər və Naxçıvan bağlılığı yenidən elmi təd-
qiqatların gündəliyinə çıxarılmış, Ordubad rayonu ərazisində olan
və eradan əvvəl IV minilliyə aid edilən Gəmiqaya abidəsi, buradakı
daşüstü yazılar öyrənilmiş, Naxçıvan şəhəri ərazisində Nuh peyğəm-
bərin qəbrinin yeri müəyyənləşdirilərək qədim mənbələr əsasmda
bərpa olunmuş, Naxçıvanm ilkin şəhər mədəniyyətinin öyrənilmə-
sində mühüm amil olan Naxçıvan yaxmlığmdakı Duzdağm və ona
bitişik ərazilərin tarixi və arxeoloji istiqamətdə öyrənilməsinə baş-
lanmış, əldə olunan nəticələr əsasında Naxçıvanm 5 min illik ilkin
263
Təşkil olunan elmi ekspedisiyalar, aparılan arxeoloji tədqiqatlar
Naxçıvanşünaslığın digər istiqamətlərinin də öyrənilməsinə ciddi
əsas yaratmış, Naxçıvanm tarixi, mədəniyyəti, toponimikası, azər-
baycanlılarm soyqırımı və deportasiyası, maarifçilik hərəkatmm və
təbii ehtiyatlarm öyrənilməsi ilə bağlı 50-dən artıq simpozium və
konfrans keçirilmiş, Naxçıvanşünaslığa aid 700-dən çox monoqrafıya,
kitab, elmi məqalə, dərslik və dərs vəsaiti nəşr olunmuş, Naxçıvan
M uxtar Respublika Kitabxanasmda “Naxçıvanşünaslıq” bölməsi
təşkil edilmiş, geniş məlumat bazasma malik “Nakhchivan.az”
internet portalı yaradılmışdır.
Azərbaycan alimlərinin diqqətini Naxçıvanm m üasir elmi
yanaşma baxımmdan öyrənilməsi vacibliyinə cəlb edən ümummilli
lider Heydər Əliyev deyirdi: “Naxçıvanm qədim, zəngin tarixi Azər-
baycan tarixinin çox parlaq səhifələrindəndir. Bizim əsas məqsədimiz
Naxçıvanm tarixini hərtərəfli öyrənmək, tədqiq etmək, onları elmi
və populyar kitablarda dərc etmək, təbliğat m ateriallarmda istifadə
etməkdir” .
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, habelə Naxçıvana
həsr olunmuş çoxlu sayda kitab, albom, elmi-kütləvi məqalə, qəzet
və jurnal materiallarmm , sənədli filmlərin, elektron daşıyıcıların
qorunub saxlanması, tədqiq və təbliğ olunması məqsədilə qərara alı-
ram:
1. Naxçıvan M uxtar Respublikası Ali Məclisi kitabxanasmm
və Naxçıvan M uxtar Respublika Kitabxanası “Naxçıvanşünaslıq”
bölməsinin bazasında Naxçıvanşünaslıq Mərkəzi yaradılsm.
2. Naxçıvan M uxtar Respublikası Ali Məclisinin Naxçıvan-
şünaslıq Mərkəzinin Əsasnaməsi təsdiq edilsin.
3. Bu sərəncam imzalandığı gündən qüvvəyə minir.
Naxçıvan Muxtar Respublikası
AIi Məclisinin Sədri
VasifTALIBOV
Naxçıvan şəhəri, 17 fevral 2011-ci il.
264
GÖRKƏMLİ DÖVLƏT XADİMİ VƏ DİPLOMAT
BEHBUD AĞA ŞAHTAXTİNSKİNİN 130 İLLİK
YUBİLEYİNİN KEÇİRİLMƏSİ HAQQINDA
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI
ALİ MƏCLİSİ SƏDRİNİN
S Ə R Ə N C A M I
2011-ci ildə Azorbaycanın görkəmli dövbt xadimi vo diplo-
mat Behbud ağa Əliağa oğlu Şahtaxtinskinin anadan olmasmm 130
illiyi tam am olur.
Azərbaycanm ictimai-siyasi həyatmda, diplomatiya və döv-
btçilik tarixində özünəməxsus yeri və rolu olan Behbud ağa Şahtax-
tinski gənc yaşlarm dan ictimai fəaliyyətə başlamış, 1905-1907-ci
illərdə Bakıda kontor qulluqçuları ittifaqmm yaradılmasmda və fəa-
liyyətində iştirak etmişdir. İctimai-siyasi baxışları XX əsrin əvvəllə-
rində Azərbaycan mühitində cərəyan edən proseslərin, eyni zamanda
mürəkkəb tarixi şəraitin təsiri altmda formalaşan Behbud ağa Şah-
taxtinski bir müddət jurnalist və publisist kimi fəaliyyət göstərmiş,
mətbuatda xalqı narahat edən problemlərə toxunmuş, onlarm icti-
mai müzakirəsinə nail olmağa çalışmışdır.
Azərbaycanda sovet quruluşu formalaşandan sonra höku-
mət sədrinin müavini, xalq ədliyyə komissarı, Naxçıvan Xalq Ko-
missarları Sovetinin sədri, Azərbaycan Xalq Fəhlə-Kəndli
Müfəttişliyinin komissarı olan Behbud ağa Şahtaxtinski hansı vəzi-
fədə işbməsindən asılı olmayaraq öz prinsipbrinə sadiq qalmış, milli
mənafelər uğrunda çalışmış, Azərbaycanm taleyi ilə bağlı məsələ-
lərdə əsl vətənpərvərlik mövqeyi nümayiş etdirmişdir.
Bu mövqe Behbud ağa Şahtaxtinskinin diplomatik fəaliy-
yətində də özünü qabarıq şəkildə göstərir. Azərbaycanm düşdüyü
mürəkkəb geosiyasi şərait, onun m araqlarm m qorunmasımn va -
cibliyi Behbud ağa Şahtaxtinskinin diplomatik fəaliyyətini şərtlən-
dirən mühüm amil olmuşdur.
1918-1921-ci illərdə ermənilərin Azərbaycana, o cümlədən
Naxçıvana dair əsassız ərazi iddialarmm aradan qaldırılmasma ça-
lışan Behbud ağa Şahtaxtinski Rusiya hökum ətinin rəhbərliyinə
265
ünvanladığı moktubda Azərbaycanm Naxçıvan, Zəngəzur və Dağlıq
Qarabağ mahallarmm gələcəyi ilə bağlı narahatlığmı ifadə etmiş,
Naxçıvan bölgəsinə aid konkret təkliflər vermişdir. U zun sürən
müzakirələrdən sonra bu təkliflər nəzərə almmış, Rusiya ilə Türkiyə
arasmda Moskvada aparılan danışıqlarda Azərbaycanm səlahiyyətli
nümayəndəsi kimi iştirak edən Behbud ağa Şahtaxtincki 1921-ci ilin
m artında Moskva və həmin ilin oktyabrm da imzalanmış Qars
müqavilələrində Naxçıvanm muxtariyyət statusunun həllinə nail
olmuşdur. O zaman Naxçıvanm muxtariyyət statusunun ilk dəfə
beynəlxalq müqavilədə təsbit olunması Behbud ağa Şahtaxtinskinin
diplomatik və Azərbaycan dövlətçiliyinə sədaqətli xidmətinin nai-
liyyəti idi.
Behbud ağa Şahtaxtinskinin xalqımız qarşısında xidmətlə-
rini nəzərə alaraq qərara alıram:
1. Behbud ağa Şahtaxtinskinin 130 illik yubileyi Naxçıvan
M uxtar Respublikasmda geniş qeyd olunsun.
2. “Behbud ağa Şahtaxtinskinin 130 illik yubileyinin keçi-
rilməsi ilə bağlı Tədbirlər Planı” təsdiq edilsin.
3. Bu sərəncam imzalandığı gündən qüvvəyə minir.
Naxçıvan Muxtar Respublikası
Ali Məclisinin Sədri
VasifTALIBOV
Naxçıvan şəhəri, 21 fevral 2011-ci il.
266
«NAXÇIVAN: İLK YAŞAYIŞ VƏ ŞƏHƏRSALMA YERİ
KİMİ» MÖVZUSUNDA BEYNƏLXALQ SİMPOZİUMUN
KEÇİRİLMƏSİ HAQQINDA
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI
ALİ MƏCLİSİ SƏDRİNİN
S Ə R Ə N C A M I
Azərbaycanm bəşər sivilizasiyasmm ilk beşiklərindən olan
Naxçıvan diyarı ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən və insanlann
ilkin məskunlaşdığı ərazilərdən biridir. Əlverişli iqlim şəraiti, gözəl
təbiəti, əkin üçün yararlı torpaqları, həmçinin əhəmiyyətli coğrafı
mövqedə yerləşməsi insanlarm Naxçıvan ərazisində məskunlaşma-
sına şərait yaratmışdır. Bu ərazidəki Qazma, Kilit, Daşqala, Ərməm-
məd m ağaralarm da yaşayan ibtidai insanlar Neolit dövründən
başlayaraq I Kültəpə (VII-I minilliklər), Sədərək (VII-III minillik-
lər), Ovçulartəpəsi (V-III minilliklər), Xələc (V-III minilliklər), Duz-
dağ (V-III minilliklər), Şahtaxtı (III-I minilliklər), Nəhəcir (III-I
minilliklər) kimi yaşayış yerləri salmışlar. Eramızdan əvvəl IV-I mi-
nilliklərə aid olan Gəmiqaya abidəsi, həmçinin III-I minilliklərə aid
Əshabi-Kəhf dini və tarixi memarlıq kompleksi bu ərazinin ilkin
məskunlaşma, eləcə də zəngin mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi
əhəmiyyətini daha da artırır. Təsadüfı deyil ki, ilkin şəhər mədəniy-
yəti də məhz bu ərazidə meydana gəlmiş, bölgənin ən iri yaşayış məs-
kəni olan Naxçıvan 5 min il bundan əvvəl şəhər kimi formalaşmağa
başlamışdır. Naxçıvan Duzdağmda (eramızdan əvvəl V-III minillik-
lər) şəhər mədəniyyətinin vacib elementləri olan emal mədəniyyəti
və alətləri yaranmış, sənətkarlıq və ticarət inkişaf etmişdir.
İlkin yaşayış və şəhər mədəniyyətinin inkişaf etdiyi yer kimi
Naxçıvan tarixinin öyrənilməsi, tədqiq və təbliğ olunması məqsədi
ilə qarara alıram:
1. 2011-ci ilin iyul aymda Naxçıvan şəhərində «Naxçıvan: ilk
yaşayış və şəhərsalma yeri kimi» mövzusunda beynəlxalq simpozium
keçirilsin.
2. İlk yaşayış yeri və ilkin şəhər mədəniyyətinin yarandığı
ərazi kimi Naxçıvan tarixinin sistemli şəkildə öyrənilməsi, eləcə də
267
beynəlxalq simpoziuma hazırlıq məqsədi ilə Tədbirlər Planı təsdiq
edilsin.
3. Bu Sərəncam imzalandığı gündən qüvvəyə minir.
Naxçıvan Muxtar Respublikası
Ali Məclisinin Sədri
Vasif T ALIBOV
Naxçıvan şəhəri, 7 iyun 2011-ci il.
268
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
G İR İŞ ...............................................................................................................25
I FƏSİL. NAXÇIVAN M UXTAR RESPUBLİKASININ
İCTİM Aİ-SİYASİ HƏYATI
1.1
.Dağlıq Q arabağ hadisəsi və bunun Naxçıvan M uxtar
Respublikasmda ictimai-siyasi vəziyyətə təsiri...........................................27
1.2.«Sərhəd hərəkatı»..................................................................................... 28
1.3.Naxçıvan MSSR-in SSRİ tərkibindən çıxması.....................................32
1.4.Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin Naxçıvana
gəlməsi..............................................................................................................34
1.5.Naxçıvanda dövlətçilik ənənələrinin bərpası.......................................... 35
1.6.Heydər
Əliyevin Naxçıvan M uxtar Respublikası
Ali Məclisinin Sədri seçilməsi...................................................................... 38
1.7.Naxçıvan M uxtar Respublikasmda həyata
keçirilən tədbirlər........................................................................................... 40
1.8.Erməni yaraqlılarmm Naxçıvana hücumları...................................... 42
1.9.Milli O rdunun formalaşması Naxçıvandan başladı.......................... 46
1.10.Blokadamn aradan qaldırılması uğrunda
mübarizə..........................................................................................................48
1.11 .Naxçıvanda dövlət çevrilişinə cəhd........................................................ 53
1.12.Naxçıvamn muxtariyyət statusunun ləğv edilməsinə cəhd............... 56
1.13.Heydər
Əliyevin rəhbərliyi ilə yeni Azərbaycan
Partiyasmm yaranm ası................................................................................... 58
1.14.Naxçıvan M uxtar Respublikasmm yeni
Konstitusiyasmm qəbul edilməsi.................................................................. 59
269
1.15.Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinə
seçkibrin keçirilməsi..................................................................................... 62
l.lö.N axçıvan Muxtar Respublikasmm 75 illiyinin qeyd
edilməsi............................................................................................................ 70
1.17.Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin Naxçıvan
M uxtar Respublikasma səfərləri.................................................................. 73
1.18.Naxçıvan Muxtar Respublikasmm 80 və 85 illiyinin
qeyd edilməsi. Prezident İlham Əliyevin Naxçıvana səfərbri.................. 77
II FƏSİL. NAXÇIVAN M UXTAR RESPUBLİKA SININ
SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAFI
2.1 .Sosial-iqtisadi inkişafm səciyyəsi........................................................... 109
2.2.Sənayenin inkişafı. Yeni sənaye sahələrinin
yaradılması.................................................................................................... 112
2.3.Tikinti-quruculuq və abadlıq işləri.........................................................114
2.4.Kənd
təsərrüfatımn inkişafı................................................118
2.5.Nəqliyyat və rabitə sahəsində baş verən
dəyişiklikbr.................................................................................................... 123
2.6.Elektroenergetikanın yenidən qurulması və
inkişafı.............................................................................................................125
2.7.Əhalinin
qazla təmin edilməsi........................................... 127
2.8.Əhalinin sosial müdafıəsinin təmin edilməsi.........................................129
2.9.Ekologiya və yaşıllaşdırma tədbirbri.....................................................131
III FƏSİL. NAXÇIVAN M U X TA R RESPUBLİKASININ
MƏDƏNİ İNKİŞAFI
3.1 .Təhsil sahəsindəki dəyişikliklər.............................................................. 159
3.2.Elmin inkişafı............................................................................................ 166
270
3.3.Səhiyyə müəssisələrinin yenidən quruhnası...........................................171
3.4.Mədəni-maarif müəssisələrinin inkişafı................................................ 175
3.5.Gənclər
və idman siyasəti.......................................................... 179
NƏTİCƏ........................................................................................................ 185
ƏDƏBİYYAT............................................................................................... 187
ƏLAY ƏLƏR................................................................................................. 225
İSMAYIL HACIYEV
(İsmayıl M uxtar oğlu Hacıyev)
Naxçıvan Muxtar Respublikasınm ictimai-siyasi həyatı,
sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı
( 1 9 9 1 - 2 0 1 0 - c u i l l ə r )
Y ığılm ağa verilm iş 14.06.2011.
Ç a p a im zalanm ış 25.08.2011.
F o rm a tı 60X90 1/16 “T a y m s” q a rn itu ru .
O fset çap üsulu. T g b a şirli kağız. H əcm i 17,0 ç.v.
Sifariş JNs 1056. T iraj 1000 nüsxə.
“ Ə cəm i” N ə şriy y a t-P o liq ra fiy a Birliyi.
N a x çıv a n şəhəri, T əbriz küçəsi, 1.
Dostları ilə paylaş: |