Ызбекистон республикаси

10-mavzu: Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan Yer solig`i 
1.Yer solig`i joriy etilishining asosiy sabablari.
2.Yuridik shaxslardan olinadigan Yer solig`ini to`lovchilar tarkibi. 
3.Jismoniy shaxslardan olinadigan Yer solig`i va uning iqtisodiy ahamiyati.
4.Jismoniy shaxslardan olinadigan Yer solig`ining to`lovchilari.
Mavzu bo`yicha qo`yilag`tgan muammolar: 
Yuridik shaxslar tomonidan er solig`i o`zok vaqt to`lanmasligi va soliq solinadigan maydonlarning 
kamaytirilib ko`rsatilishi muammosi; 
soliq organlarida yangi erlardan foydalanishlarni va mavjudlaridagi o`zgarishlarni o`z vaqtida 
aniqlash imkonini beradigan, tuman va shaharlar xududini muntazam tekshirishlarni Yuritish 
imkoniyatining yo`qligi muammosi; 
ayrim qishloq tumanlarida soliqqa tortish maqsadlariga asos bo`ladigan er kadastrining mavjud 
emasligi muammosi; 
yagona er solig`ini faqatgina er maydonidan kelib chiqib hisoblamasdan, balki qishloq xo`jalik 
erlarining me`g`riy qiymatidan foydalanish muammosi; 
yagona er solig`i stavkalarini belgilashda me`g`riy qiymatdan foydalanish uslubiyatini yaratish. 
jismoniy shaxslar er solig`ini hisoblashda ularga tegishli maydonlarning aniq hisobini Yuritish 
monitoringini tashkil qilish muammosi; 
jismoniy shaxslarning er uchastkalarini yashirin holatda sotish muammosi; 
jismoniy shaxslarning er uchastkalariga bo`lgan huquq qiymatini joriy etish muammosi.
Soliqlar ning iqtisodiy mohiyati davlat bilan huquqiy va jismoniy shaxslar o`rtasida vujudga 
keluvchi ob`ektiv majburiy to`lovlarga asoslangan moliyaviy munosabatlar orqali harakterlanadi. Bu 
moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy harakterga ega bo`ladi, milliy daromadning bir qismi bo`lgan pul 
mablag`larini davlat ixtig`riga safarbar qilishga xizmat qiladi. 
Yuqoridagi fikrlardan kelib chikkan holda soliq tushunchasiga quyidagicha ta`rif berish mumkin: 
«Soliqlar davlat va jamiyatning pul mablag`lariga bo`lgan extig`jini kondirish maqsadida qonun 
tomonidan belgilab qo`yilgan holda va urnatilgan muddatda jismoniy va Yuridik shaxslardan davlat 
ixtig`riga majburiy ravishda undirib olinadigan to`lovlardir. 
Soliqlar ning mohiyati ularning bajaradigan funktsiyalaridan kelib chiqadi. 
Soliqlar ning funktsiyalari ularning mohiyatini amalig`tda harakat kilag`tganligini ko`rsatadi. 
SHunday ekan, funktsiya doimo yashab, soliq mohiyatini ko`rsatib turishi zarur. Bugun paydo bo`ladi 
ertaga yo`q bo`ladi ketadigan holatlar soliq funktsiyasi bula olmaydi. Demak, funktsiya kategoriyasi 
doimiy, qat`iy takrorlanib turadigan vokelikni ifodalaydi. SHunday uslubiy g`ndashishdan kelib chiqib 
soliqlar funktsiyasini aniqlash kerak. 
Soliqlar ning funktsiyalari masalasida katta baxslashuvlar mavjud, lekin yagona bir fikrga kelingan 
emas. Kupchilik iqtisodchilar soliqlar ga fiskal, boshqaruvchi, rag`batlantiruvchi, nazorat funktsiyalari xos 
deb ta`rif berishadi. 
Soliqlar ning birinchisi funktsiyasi g`rdamida davlat bYudjetining daromadi tashkil etilsa, 
ikkinchisini ham amalga oshira borib, davlat ishlab chiqarishga unig usishini rag`batlantirishi g`ki 
vaqtinchalik sekinlashtirishi, sarmoya jamg`arish jarag`nini kuchaytirishi g`ki qisqartirishi kabi tadbirlarni 
amalga oshirishi mumkin. 
Soliq amalig`tida soliqlar ni undirishning uchta usuli mavjud:
kadastrli; 
daromad manbaidan; 
daromad egasi daromadni olganidan so`ng (deklaratsiya bo`yicha). 
Birinchi usul, bevosita real soliqlar ni hisoblash uchun foydalaniladigan ob`ektlar (er, imoratlar va 
shu kabilar) ning bahosi va o`rtacha daromadliligi to`g`risidagi ma`lumotlarga ega bo`lgan kadastr g`ki 
reestrdan foydalanilishini takozo etadi. 
Oliy belgilariga kura tasniflanadigan ob`ektning tavsifnomasi kadastrning qurilishiga asos bo`ladi. 
Masalan, er kadastrini to`zishda turli tumanlardagi ayni bir xildagi er uchastkalari sifati, joylashgan joyi, 

---

105 
foydalanilishi va boshqa belgilariga kura guruhlanadi. har bir guruh uchun maydon birligining kator yillar 
uchun o`rtacha daromadliligi belgilanadi. Boshqa hamma er uchastkalari maydon birligidan soliq stavkasi 
belgilangan u g`ki boshqa toifaga tenglashtiriladi.
Soliq to`lashning kadastrli usulining o`ziga xos xususiyati sifatida shuni ajratib ko`rsatish kerakki, 
soliqning to`lanishi payti daromadning olinishi payti bilan aslo bog`liq bo`lmaydi, chunki bunday usulda 
mol-mulk uning taxmin qilinadigan daromadliligining tashki belgilari asosida baholanadi. 
Ob`ektning ana shunday belgilarga asoslanadigan o`rtacha daromadliligi uning haqikiy 
daromadliligidan jiddiy farqlanishi mumkin, shuning uchun bunday usul ko`p jixatdan tarixiylik tusiga 
ega bo`lishi mumkinki, undan soliq apparati uncha rivojlanmagan holatda qo`llaniladi. 
Ikkinchi usulda soliqni soliq sub`ektiga daromadni to`laydigan Yuridik shaxs hisoblaydi va ushlab 
koladi. Ishchining ish haqidan, xizmatchining maoshidan daromad solig`i shu tarika undiriladi. Soliq 
korxonada xodimning daromadni olishigacha ushlab kolinadi, bu soliqni to`lashdan buyin tovlashni istisno 
qiladi, chunki buhgalteriya soliq solinadigan daromadni va soliq summasini aniq hisob-kitob qilib chiqadi. 
Soliqning daromad manbaida to`lanishi shuni anglatadiki, soliq uni deklaratsiyalar bo`yicha 
to`lashdagi singari soliq idorasi tomonidan hisoblanib ushlab kolinmaydi, balki uni sub`ektlar jismoniy 
shaxs foydasiga to`lovni amalga oshiradigan to`lov manbalari (korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, 
boshqa ish beruvchilar) hisoblaydilar va ushlab koladilar. 
Uchinchi usul soliq to`lovchilarning soliq idoralariga deklarapiyalarni, ya`ni ularning oladigan 
daromadlari va o`zlariga tegishli bo`lgan soliq imtig`zlari haqidagi rasmiy bag`notni berishini nazarda 
to`tadi. Soliq idoralari soliq deklaratsiyasi va amaldagi soliqqa tortish stavkalari asosida to`lanishi lozim 
bo`lgan soliq miqdorini nazorat qiladilar. Soliq deklaratsiyasi asosida, odatda, tadbirkorlik faoliyatidan, 
dehqon (fermer) xujaligini Yuritishdan olinadigan daromadlar, shuningdek intellektual faoliyat bilan 
shugullanadigan shaxslar (fan, adabig`t, san’at asarlarining mualliflari, kashfig`tlar, ixtirolar mualliflari, 
sanoat namunalarini yaratuvchilari va xokazo) daromadlari soliqqa tortiladi.
O`zbekiston Respublikasida er solig`i kadastrli usulda undiriladi. Bunda erlarning unumdorligi 
(boniteti) hisobga olingan holdagi jadval shaklidagi er solig`ini stavkalari O`zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Maxkamasi tomonidan har yili yangidan tasdiqlanadi.
Kadastrli usulda shaharlar va shahar qo`rg`onlarida er solig`i stavkalarini ishlab chiqishga ular 
xududini shahar ayrim tumanlari erlari hamda infrato`zilmasini iqtisodiy baholash qiymati bo`yicha 
kompleks tarzda baholash asos qilib olingan. 
Ma`lumki, shahar xududining qimmati markazdan chekka joylarga qarab nafaqat xududning 
infrato`zilma bilan ta`minlashdagi tafovutlar, balki boshqa omillar ta`siri tufayli ham kamayib boradi. SHu 
sababli er solig`i stavkalarini tabakalashtirish uchun shahar va qo`rg`onlar xududi zonalarga bo`linadi, 
bunda erlarni kompleks baholashning qiymati umum tomonidan qabul qilingan, zonaning shahar xosil 
kiluvchilik rolini, transport bilan ta`minlangani, muxitning jozibadorligi, ekologik holati, er 
tebranishlarining bo`lish-bulmasligi, shahar ayrim tumanlarining funktsional vazifalarini hisobga 
oladigan, er uchastkalarining iste`mol qiymatiga ta`sir ko`rsatadigan koeffitsientlarni kullagan holda 
belgilanadi. g`rdamchi qishloq xujaligini Yuritish va yakka tartibda uy-joy qurish uchun er uchastkalariga 
ega bo`lgan jismoniy shaxslarga stavkalar miqdori, ijtimoiy omillarni e`tiborga olgan holda, Yuridik 
shaxslar uchun mo`ljallanganidan taxminan un baravar kam qilib belgilangan. 
qishloq xujaligida erdan ishlab chiqarishning asosiy vositasi sifatida foydalaniladi, shuning uchun 
qishloq xo`jalik ahamiyatidagi erlar uchun soliq stavkalari er sifatidan, ya`ni tuprok xosildorligi va er 
unumdorligidan kelib chiqib belgilangan. 
Er solig`i stavkalari, jaxon amalig`tida qabul qilinganidek er qiymatidan kelib chiqib belgilangan. 
Respublikada erning bozor qiymati shakllanmagani sababli, 1 gektar sugoriladigan erdan olinadigan 
dexonchilik yalpi mahsulotining o`rtacha qiymatidan kelib chiqib uni shartli baholash amalga oshirildi. 
Jaxon amalig`tida er solig`i stavkalari turli mamlakatlarda turlicha belgilanadi, lekin o`rtacha er 
qiymatining salkam 5 foizini tashkil etadi. Respublika sharoiti uchun qishloq xujaligida shakllangan 
iqtisodiy holatni hisobga olib va uni rivojlantirishni ragbatlantirish maqsadida soliq stavkalari 3 foiz 
miqdorida qabul qilingan. 

---

106 
Soliq miqdorlarini erlar sifati, tabiiy iklim zonalari bo`yicha tabakalashtirish maqsadida 
sug`oriladigan erlar uchun soliq stavkalari ma`muriy tumanlar bo`yicha, ularni tuprok ball-bonitetlari 
bo`yicha 10 darajaga bo`lgan holda belgilangan. Tuprok boniteti dexkonchilikning xozirgi darajasida 
kig`slama tabiiy xosildorlikning shartli ko`rsatkichi hisoblanadi. Bonitetni aniqlashda tuprokning genetik 
kelib chiqishi, sugorishning kancha muddat davom etag`tgani, ekin eqilishi, agro-iklimiy resurslar bilan 
ta`minlangani, mexaniq tarkibi, tuprokning xosil bo`lish genezisi, tuprok koplamining suv o`tkaza olishi, 
shurlanganlik darajasi, eroziyaga uchraganligi, toshlokligi, zichligi hamda tuprokning boshqa tabiiy 
xossalari hisobga olinadi. Tuprok boniteti 100 balli tizim bo`yicha aniqlanadi. 
Lalmi erlar va yaylovlar zonalar g`ki vertikal mintakalarga bo`lingan, bu erda g`ginlar bilan turlicha 
ta`minlanganlik shakllanadiki, ularning unumdorligi shu holatlar bilan bog`liqdir. 
qishloq joylarda joylashgan er uchastkalarining joylashgan joyi bo`yicha soliq miqdorlarini 
tabakalashtirish maqsadida ma`muriy va sanoat markazlari atrofidagi stavkalarga 1.1 dan 1.3 ga qadar 
oshiruvchi koeffitsientlar belgilangan. 
Er solig`i va yagona er solig`ini 2003 yil uchun kadastr shaklidagi yangi stavkalari O`zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 30- dekabrdagi «O`zbekiston Respublikasining 2003 
yildagi asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlari va Davlat bYudjetining prognozi to`g`risida»gi 455-sonli 
Karorida bag`n qilingan. 
Uzbekistonda er solig`ini tarixiy rivojlanish bosqichlari. 
U yoki bu shakllarda soliqlar tugrisida tushunchaning paydo bulishi eramizdan avvalgi birinchi 
ming yillikka borib takaladi, usha vaktda o`rta Osiyo xududida dastlabki siyosiy birlashmalar paydo 
bulgan edi. Baktriya (Janubiy Uzbekiston), Sugd (Zarafshon va Kashkadaryo vodiylari), Xorazmning 
dexkonchilik voxalarida sinfiy jamiyat shakl-landi, Orol buyi va Xorazmda eramizdan avval VIII 
asrdayok kuldorlik davlat tuzilmalari paydo buldi. Ushbu tuzilmalarning paydo bulishi jamiyatdagi 
iktisodiy munosabatlarni uzgartirdi. 
Davlatni boshkarish uchun resurslar talab etilardi. Pul va natura soliqlari, majburiyatlar ular uchun 
manba edi. Jon solig`i va er uchun olinadngan ulpon soliqlarning dastlabki asosiy turlari buldi. 
o`rta Osiyo Eron davlati tarkibiga kirgan Axamoniylar xukmronligi davrida (eramizdan avvalgi 
birinchi ming iillik urtasi) ushbu xududda yashovchi xalklar kariyib ikki asr davomida yillik xiroj tulash 
va xarbiy otryadlar etkazib berishda ifodalangan soliq tulaganlar. 
Axamoniylar sulolasi urniga Makedoniyalik Iskandar keldi. o`rta Osiyo uning saltanati tarkibiga 
kirdi va endi soliqlarni grek namunasi buyicha tulay boshladilar. 
Iskandar o`rta Osiyoda asosan Axamoniylar tuzgan davlat apparati tuzilmasini saklab koldi. har bir 
viloyatda maxalliy zodagonlardan tayinlangan noib satrap xokimlik kilgan.
651 yildan boshlab xozirgi o`rta Osiyo xududida arablarning xukmronligi urnatildi. 
Soliqka tortish tizimi bir muncha murakkablashdi va soliqlarning turli xillari paydo buldi. 
Axolini uz diniga jalb etish maksadida arablar islom diniga yangi kirgan kishilarga turli imtiyozlar 
bera boshladilar va ularni asosiy soliqlardan xiroj va juzyadan (er solig`i va jon solig`i)ozod kildilar. Bu 
narsa maxalliy dexkonlarning islom diniga utish jarayonini tezlashtirdi. 
Maxalliy axoliga nisbatan xayrixoxlik siyosatini Yuritgan xalifa Umar 11 (717-720 yillar) Xuroson 
noibi Al-Jarroxdan islom diniga kirgan kishilarni «xiroj» va «juzya»dan ozod kilishni talab etdi. Al-Jarrox 
rasman bunga buysundi, lekin yangi musulmonlarga kushimcha xatna kildirish shartini kuydi. 
Noib Ashras ibn Abdullox as Sulamiy (727-729 i) kiska muddat ichida ikki karama-karshi Yul tutdi. 
Uning dastlabki kadamlari Xuroson va Movarounnaxrning dexkon axolisida yaxshi taasurot koldirdi. U 
yangi musulmonlardan «juzya» va «xiroj» olinmaydi deb eúlon kildi. U arablarning kuchi-islomda, uni 
kabul kilgan kishilar istilochilarga karshilik kursatishni tuxtatadi deb xisoblagan edi. Axolini islom diniga 
kiritishni muvaffakiyatli utkazish uchun u sugdiylarga ikki voiz - as Sayd Solix ibn Tarif va Robiy ibn 
Umronni Yubordi. Samarkandda as Sayd shaxar va atrof kishloklar axolisiga vaúz bilan murojat etib, 
musulmon bulganlarni «juzya»dan ozod kilishni vaúda berdi. Vaúdalar kor kilib, kupgina sugdiylar 
musulmon bulishga shoshildilar. 

---

107 
Xirojdan ozod etish xazinaga tushumlarni keskin kiskartirib Yubordi. SHunda u «Kuch - islomda» 
shiori urniga «Arab xokimiyatining kuchi - xirojda» degan shiorni olga surdi. U uz vaktida Al Jarrox taklif 
kilgan choraga kaytdi - «juzya»dan xatna kildirgan yangi musulmonlarnigina ozod etdi. 
Sugd va Buxoroda norozilik kuchayib, u kuzgolonga aylandi. Etti ming sugdiy Samarkand yakiniga 
tuplanib, itoat etmasliklarini maú-lum kilishdi. Ularga Yukorida nomlari keltirilgan ikki voiz xam 
kushildi, sugdiilar yordam surab turklarga murojaat kilishdi. hamma erda xalk galayonlari boshlandi. 
Ashrasning muvaffakiyatsiz soliq siyosati tufayli arablarga karshi kudratli xarakat avj olib, 
Movarounnaxr arablar ixtiyoridan chikdi, lekin u fakat IX asrga kelibgina mustakil buldi. 
Markaziy xokimiyatni mustaxkamlagan va kudratli kushin tashkil etgan Buxoro xokimi Somoniylar 
sulolasidan bulmish Ismoil ibn Axmad (892-907 yy.) uz vorislariga ichki boshkaruv ishlari bilan 
shugullanish imkonini berdi qishlok xujaligi, kon ishi va xunarmandchilikni rivojlantirish, karvon 
savdosini kengaytirish, muvaffakiyatli soliq siyosati - bularning bari mamlakatni musulmon olamida 
birinchi urinlardan biriga chikardi. 
SHu davrdan boshlab er yirik zamindorlar mulki bulib, dexkonchilik esa yirik zamindorlik institutiga 
aylana boshladi. 
Movarounnaxrda IX-X asrlarda erlarni soliqka tortish ular kimga tegishli ekaniga boglik edi. 
Er uch toifaga bulingan edi. Birinchi toifa - er sultonga tegishli (mulki sultoniy), bunday er ustidan 
nazorat keyinchalik «Mulki devoniy» deb nomlangan, devon (maxkamalar) amaldorlari tomonidan 
amalga oshirilgan. Ushbu toifadagi er fondlari xaddan tashkari katta edi, bunga, asosan, kishlok jamoasi 
sharoitida yashagan dexkonlar asosiy ommasining erlari kirgan. Ikkinchi toifa - shaxsan xukmron 
sulolasining ayrim aúzolari, kadimiy dexkon zodagonlar, shunchaki boy dexkonlarga, saidlar (Muxammad 
paygambar xonadoni avlodlari), oliy ruxoniylar, turk gvardiyasining ayrim raxbarlari, savdogarlarga 
tegishli bulgan xususiy mulk erlari edi. 
Uchinchi toifa - musulmon diniy muassasalariga, yaúni masjid, Madrasa, xonakox, makbaralarga 
vaktincha yoki umrbod foydalanish uchun berilgan vakf erlar. 
«Xiroj» uchala toifa erdan xam olingan. Ular «mulki xiroj» deb atalgan, lekin bunda oliy musulmon 
ruxoniylarga, avvalo saidlarga tegishli erlar soliqka tortishdan tulik yoki kisman ozod etilgan. 
Er egalari uz uchastkalarida katta xujalik Yuritishmagan, asoratga solingan dexkonlar mexnatidan 
foydalanib, erga ishlov berishmagan. Yirik er egalari uz erlarini mayda uchastkalarga bulib, unga muxtoj 
bulganlarning xammasiga ulushli ijara asosida topshirishgan. Ijarachining ulushi xosilning uchdan biridan 
to un ikkidan biriga kadarni tashkil etgan, bu narsa erdan uruglik va inventar olishiga boglik bulgan. Agar, 
masalan, dexkon turtdan bir ulush olsa, xiroj xam xosilning fakat turtdan bir kismidan undirilgan. 
hosilning turtdan uch kismini olgan er egasi kolgan xirojni xam tulashi kerak edi. Davlat xar kanday 
sharoitda xam uziga tegishli soliqni tulik olgan. 
Arab xalifaligining xukmronligi tugashi bilan dexkonlar axvoli uzgardi. Dexkonlarga endi muxr osib 
kuyilmaydigan buldi. Natura majburiyatlari bir kadar engillashtirildi. Abul Abbos Abdullox (830-844 yy.) 
amaldorlardan dexkonlar manfaatini ximoya kilishni talab etib, buni «ollox bizni ularning kuli bilan 
bokadi, ularning ogizlari bilan va ularni xafa kilishni man etadi» deb asoslagan edi. 
Lekin feodallarning uzaro urush va isyonlari xukmdorlarni «xiroj» va natura majburiyatlarini 
kupaytirishga majbur etardi. Somoniylar xokimiyati xalk oldida obrusini asta-sekin Yukota bordi. X asr 
boshida Movarounnaxrni koraxoniylar egalladi. yaúni tojik sulolasi urnini turkiy sulola oldi. 
Markazlashtirilgan davlat urniga mamlakatni boshkarishning ulus tizimi keldi. Barcha er xon mulki deb 
xisoblandi, dexkonchilik yirik er egaligi instituti sifatida tarix saxnasidan tushdi. 
To XIX asrgacha soliqka tortishning xokimiyat tepasiga kelgan xukmdorlarning u yoki bu sulolasi 
davrlariga bulish mumkin, lekin soliqka tortishning negizi usha erligicha kolgan. 
XI asrdan mugullar boskiniga kadar «shartli er egaligi» - «ikta» keng tarkaldi. Erlar muayyan 
muddatga «iktodor» foydasiga muayyan daromadni tulik yoki kisman olish xukuki bilan sovga kilingan. 
«Ikto» soxiblari dexkonlardan maxsus karor bilan belgilangan soliqlarnigina olishi mumkin edi. Ularning 
mikdori «ikto» sovga kilinguniga kadar bulgan mikdordan oshmasligi kerak bulgan. «Ikto»ga nafakat 
erdan, balki soliqka tortishning boshka obúektlaridan (tegirmon, xammom, bozordagi dukon) olinadigan 
soliqlar va daromadlar xam berilishi mumkin edi. 

---

108 
Somoniylar davrida markaziy boshkaruv tizimida mustavfiy devoni - davlat daromad va xarajatlari 
uchun javobgar oliy moliya amaldori maxkamasi muxim urin tutgan. Mustavfiy mansabi uz axamiyatini 
koraxoniylar davrida xam saklagan. 
1221 yilda o`rta Osiyo xududida mugullar xokimiyati urnatilgan. yangi xukmdorlar oldida istilo 
etilgan erlarning ijtimoiy-iktisodiy rivojlanish Yullarini belgilash vazifasi paydo buldi. Mugul 
zodagonlarda mazkur masala buyicha yagona fikrga ega emas edi. o`trok xayot muxoliflari barcha erlarni 
yaylovga aylantirishni, shaxarlarni vayron kilishni taklif etishdi, boshkalar esa talon tarojni tuxtatish, 
xunarmandchilik savdo va kishlok xujaligiga xomiylik kilish, soliq va majburiyatlar xajmini belgilab 
kuyish' ishni tavsiya etadilar. Ana shu fikr egalari golib chikishdi. o`rta Osiyo xududida ular tomonidan 
kurultoyda taklif etilgan tadbirlar xayotga tatbik etila boshlandi. Ikki xil soliq belgilandi - «kalon» (er 
soligi) va «kopchur» (kuchmanchilardan olinadigan soliq). Birinchi soliqni xosilning 10 foizi, ikkinchisini 
podadagi tuyoklar sonining 1 foizi mikdoridagi tulov sifatida undirish kuzda tutildi.
o`rta Osiyoning bosib olingan viloyatlarini boshkarishga mugullar musulmon savdogarlarni jalb eta 
boshladilar. Movarounnaxrda soliqlarni yigish savdo xonadoni boshligi, uz davrining eng boy kishilaridan 
biri bulgan Maxmud Yalavochga topshirilgan. U xon xazinasiga ulpon va boshka tushumlarni oldindan 
tulash majburiyatini oldi, buning uchun unga aloxida ulpon yigish va natura majburiyatlarini talab etish 
xukuki berildi. Bunda muayyan foiz Maxmudning uziga tegardi. 
Dexkon va xunarmandlarning axvoli yil sayin g`monlashib bordi; er solig`idan tashkari, dexkonlar 
turli majburiyatlar va xizmatlarni bajarishardi; xunarmandlar, ayniksa kurolsozlarni xam natura 
majburiyatini utash tartibida ishlashga majbur etishardi. Mexnatlari uchun ularga ozgina mikdorda ozik-
ovkat berilardi xolos. Feodal va savdogarlarga xonzoda va xon xotinlari yorlik xamda payzalar (oltin, 
kumush yoki bronzadan. yasalgan maxsus plastina) tarkatgan, bu narsalar dexkon va xunarmandlardan 
turli xizmat xamda majburiyatlarni bajarishni talab kilish xukukini bergan. Payza kursatilganda maxalliy 
axoli masalan, sayyoxat kiluvchini ovkatlantirishi va unga xona, otiga em berishi va boshka kulayliklar 
yaratishi shart edi. 
Munkexon zuravonlik va suisteúmol kilish tizimi mugullarga karshi xarakatni kuchaytirganini 
tushunar, shu sababli u buysundirilgan xalklar uchun soliqlarni Yumshatishni taklif kildi. Soliq xar yili 
undirilishi shart. Boy kishi yiliga 10 dinor, kambagal esa 1 dinor tulaydi. ×orva soliq xar Yuz tuyokdan bir 
bosh mol mikdorida olinadi. Podada tuyoklar soni Yuz boshdan kam bulsa, soliq olinmaydi. Musulmon, 
xristian va butparastlar ruxoniylari, shuningdek, keksaygan va ishlashga nokobil kishilar soliq 
tulamaydilar. 
Maxmud yalanoch Torobiy kuzgolonidan sung uz lavozimidan ozod etildi va Movarounnaxrdan 
chikarib Yuborildi. Soliq oluvchi va noib etib uning ugli Masüudbek tayinlanib, u bu lavozimda 51 yil 
xizmat kildi. U mugullarga ulpon va soliqlarni uz vaktida tulab turdi. Natijada mugullar Movarounnaxrni 
boshkarish ishiga aralashmaganlar.
Sungra Temuriylar jamiyati davri boshlandi. o`rta Osiyoni barlos kabilasidan chikkan Temur (1336-
1405 yy.) mugullar xukmronligidan ozod etdi. yarim asr davomida u Kashmirdan o`rta dengizgacha, Orol 
dengizidan Fors kultigiga kadar chuzilgan ulkan saltanatni barpo etdi. Yurish va istilolar uchun Temurga 
moliya resurslari kerak edi, egallab olingan («musodara kilingan») boyliklar, uz daromadlari, infratuzilma 
va soliqlar ularning manibai buldi.Temur davrida asosiy soliqlar er solig`i(«xiroj», «mol» deyilgan), jon 
solig`i («juzya»), miniladigan xayvonlar etkazib berish («ulok»), «begor» majburiyatlari va baúzi boshka 
favkulodda soliqlar («avarizot») edi. Amir Temur uzining moliya va soliq konunlarini ishlab chikishda 
zamondoshlarining tajribasidan foydalandi. U uzi istilo etgan mamlakatlarning soliq tizimlari bilan xam 
tanishdi. 
Temur soliq siyosatining asosiy koidasi «Tuzuklar» - uning uz farzandlariga koldirgan siyosiy 
vasiyatida keltirilgan: «Soliqlarni yigishda xalkni soliqlar bilan ezib kuyishdan yoki viloyatlarni 
xonavayron kilishdan extiyot bulish zarur, zero xalkning xonavayron bulishi davlat xazinasining 
kashshoklashishiga olib keladi, xazinaning nochorligi okibatida esa xarbiy kuchlar parokanda bulib, bu 
esa uz navbatida xokimiyatni zaiflashtiradi». qonunni ishlab chikishda, deb xisoblardi Temur, avvalo 
xalkning manfaatlarini xisobga olish, uning tulovga kobilligidan kelib chikish zarur, asos kilib xar bir 
individual xujalikda boy-badavlatlikning erishilgan darajasi olinishi kerak. 

---

109 
Soliqlarni xisoblab chikish koidalari mavjud edi. Soliqlar erning unumdorligi va tegishli ravishda 
belgilangan baxolarga muvofik xisoblangan. Masalan, agar dexkon doimiy ariklar, suv kuvurlari yoki 
okimlar bilan sugoriladigan erlarga ega bulsa, fakat ana shu suvlar uzluksiz okib tursagina, mazkur 
erlardan olinadigan daromad uch kismga taksimlangan, bunda uchdan ikki kismi er egasiga kolgan, 
uchdan bir kismini soliq yiguvchi olgan. Erlar fakat yomgir suvi bilan sugorilsa, ular ikki kismga 
taksimlangan, ulardan xosilning uchdan bir kismi yoki choragi olingan. Kuramizki, stavkalar er sifatiga – 
sugoriladigan yoki lalmikor ekanligiga karab tabakalashtirilgan. 
yangi erlar uzlashtirilishini ragbatlantirish uchun soliq imtiyozlari xam kullanilgan. «Buz erga ishlov 
bergan va uni sugorgan, unga kuchatlar ekkan yoki karovsiz erlarni ekin uchun yarokli kilgan dexkon 
birinchi yili soliqlardan ozod kilingan; ikkinchi yili u uzi kancha xoxlasa, shuncha soliq tulagan, uchinchi 
yili esa soliqlar tugrisidagi umumiy konunga buysungan». 
Natura bilan tulanadigan xakni pulga almashtirishlari mumkin edi: «Agar fukaro pul bilan tulashni 
xoxlasa, yigimning bir kismi joriy-narxlar buyicha baxolangan». 
Birok rasmiy soliqlar bilan bir katorda ayrim joylarda uzboshimchalik bilan belgilangan soliq va 
yigimlar xam mavjud edi: «Molu jixot» - er solig`ining bir turi; 
«tagor» - ozik-ovkatlarni rekviziöiya kilishda kullaniladigan natura solig`i; «ixrojot» - saroylarga 
karash uchun maxsus yigim; «boj» - savdogarlardan chegarani kesib utishda undiriladigan bojxona solig`i; 
«sari shumar» - jon solig`i; «xona shumor» - xar bir uydan olinadigan yigim; 
«kunalga» - elchi amaldorlar, choparlarni bepul kabul kilish va mexmon kilish yigimi; - «shilon 
puli» - noiblarni ziyofat kilish yigimi; «peshkash» - Yukori mansabdagi amaldorlarga sovga berish uchun 
yigim. 
Temur uz xayotining oxirida butun dunyo uchun yagona soliq tizimi bulishi mumkin emas degan 
xulosaga keldi. Albatta, islom diniga katta eútikod kuygani uchun u shariat tavsiyalari tarafdori edi. 
Arab va Kavkazorti mamlakatlari, hindiston va Movarounnaxrda soliq tizimi Temur tomonidan 
belgilangan konunlar buyicha shakllandi. Birok soliqka tortishning tarixan shakllangan tizimlariga ega 
bulgan mamlakatlarda Temur avvalrok xukm surgan soliqlarni koldirdi. 
Temur solik apparatini tashkil etishga xam eútibor berdi. Okruglar, viloyatlar va mamlakatlarning 
bir kismi ularning ilgarigi soxiblari, Temurning tanikli amirlari, ugil va nevaralariga suYurgol kilib, yaúni 
axolisidan davlat soliqlari va ulponlarini undirish xukuki bilan umrbod egalik kilish va boshkarishga 
berildi. Ushbu soliq va ulponlar butunlay yoki kisman suYurgol egasining foydasiga xisoblangan Boshka 
viloyatlar «tul» yoki «tarxon» instituti vositasida boshkarilgan. Kishilar aloxida xizmatlari uchun xokim 
etib tayinlangan va ularga soliqlarni yigish va xarajatlar xisobini Yuritish xukuki berilgan. SuYurgol»dan 
fark kilib, «tarxon» erlarni tulik mulk kilib berishni kuzda tutmagan. Uch yilda bir marta taftish 
utkazilgan: «biror-bir viloyat daromadlarini yigish topshirilgan xar bir sipoxiy ulardan uch yil davomida 
foydalanadi, shundan sung taftish utkaziladi va, agar viloyat yashnab turgan bulsa xamda axoli daúvo 
bilan chikmasa, xamma narsa uzgarishsiz kolgan, aks xolda esa daromadlar xokimdan uch yilga olib 
kuyilgan». 
Tarxon viloyatlarga mudir xam tayinlangan, uning vazifasiga axolini xokimlarning zuravonligi va 
talon-tarojidan ximoya kilish xam kirgan. Ana shu kishi viloyatga keltiriladigan xar bir narsani anik 
xisobga olib xam borgan. 
Temurning kursatmasiga kura, soliqni undirish usullari insoniy ruxda bulishi kerak edi. «§allani 
yigib olishdan avval ulpon yigish maún kilingan, u belgilangan uch muddatda tulangan. Agar fukarolar 
ishtiyok bilan tulasalar, soliq yiguvchiga xojat bulmagan; agar extiyoj tugilsa, davlat ulponini yigish 
uchun suz va obrusidan foydalanib xarakat kilishi kerak, lekin xech kachon tag`k, arkon, kamchi yoki 
zanjirdan foydalanmasin; umuman olganda u karzdor shaxsiga karshi karatilgan shafkatsiz choralarni 
kullash xukukiga ega emas. o`lponlarni yigayotganda kurkitish va dagdagalardan muvaffakiyat bilan 
foydalanish mumkin, lekin urush va kamchidan foydalanmaslik kerak. Obrk-nufuzi kamchi va darradan 
zaif bulgan xokim uz urniga nomunosib». 
Kelib tushayotgan soliq va yigimlarni ruyxatga olish bilan bosh vazir karorgoxida maxsus kotib - 
«umar kotib» shugullangan. hisoblab chikish baúzan bir necha kun davomida tinimsiz davom etgan. 

---

110 
Mablaglar Samarkanddagi Kuksaroyda jamlangan va sugorish inshootlarini kurish, savdo sotikni 
rivojlantirish, shaxarlarni obodonlashtirish, ilm-fan, texnika va madaniyatni rivojlantirishga sarflangan. 
Temur vafotidan sung uning saltanati kuladi. Davlatning ayrim kismlari urtasida iktisodiy 
alokalarning, yagona ichki bozorning Yukligi, xududning katta kismida natural xujalik xukmron ekanligi, 
tarxonlarning siyosiy xokimiyat va mustakillikka intilishi tanazzulni tezlashtirdi. Feodal uzaro nizolar 
davri boshlanib, u deyarli Yuz yil davom etdi. 
Temur davrida bulganidek Temuriylar davrida xam suYurgollarni ulashish amaliyoti keng tarkaldi. 
Markaziy xokimiyat vakillari - SHoxrux, Ulurbek, Abu Sayd, Sulton Xusayn yoki uluslarni boshkargan 
shaxzodalar erlarga meros tarzida egalik kilish uchun ulashganlar. Abdurazzok Samarkandiyning xabar 
kilishicha, 1413 yili Xorazmni Temuriylar davlati tarkibiga kaytargani uchun SHoxrux Xorazmni 
SHoxmalikka suYurgol kilib bergan. Fargonani u Axmadga, Tur, Mashxad. Obivard, Nesa va boshka 
tumanlardan tashkil topgan ulkan Xuroson viloyatini uz ugli Boysunkorga qobul, §azna va qandaxorni 
jiyani Pirmuxammadning ugli Mirzo Kayd Baxodirga suYurgol kilib berib, keyinchalik undan bu erni uz 
ugli SuYurgatmish uchun tortib olgan. 
Ulugbek axoli asosiy kismining axvolini engillashtirishga intilib er solig`ini iloji boricha kamaytirdi. 
Bu shubxasiz dexkonlar farovonligini ustirishga imkon yaratdi. Birok, Ulugbek tushumlar bunday 
kiskarishining urnini «tamga»- xunarmand va savdogarlardan olinadigan yigimni kupaytirish xisobiga 
tuldirishga majbur buldi.
XIX asr 50-yillarida Rossiya o`rta Osiyoni istilo eta boshladi. 60-70 yillarda o`rta Osiyo xududida 
Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi, Buxoro amirligi Rossiya protektorati, Xiva xoni esa vassali 
deb eútirof etildi. o`rta Osiyo kapitalistik rivojlanish Yuliga utdi, jaxon tovar muomalasiga tortila 
boshladi. Uning xududida tashkil etilgan davlat tuzilmalarining moliyaviy siyosatida kapitalizmgacha 
bulgan va kapitalistik munosabatlar aralashib ketdi. 
Rossiyaga kushib olingungacha o`rta Osiyoning davlat xazinasi xonning shaxsiy xazinasidan 
ajratilmagan edi. Rossiyada davlat moliyasi ijtimoiy institut bulgani sababli, bYudjet va uning ijrosi 
tugrisidagi xisobot davlat nazorati organlari tomonidan tekshirilgan, natijalarni xamma bilishi uchun xar 
yili eúlon kilib borilgan. 1868 yilda Turkistonda podsho xukumati moliya kumitasini tashkil etdi, u davlat 
daromadlari va xarajatlari tugrisidagi nizomni ishlab chikdi, 1869 yil Turkiston davlat palatasi taúsis 
etildi, u davlat daromad va xarajatlari ruyxatini xamda ular ijrosi xususidagi yillik xisobotlarni tuzgan. 
Turkiston general-gubernatorligining daromad va xarajatlari Rossiya imperiyasi ruyxatiga kiritilgan, 
joylardagi Soliq inspektorlari va xazina organlari Turkiston davlat palatasiga buysundirilgan. 
Turkiston general-gubernatorligining daromaddari 1869 yilda 1884200 sumni tashkil etib, bunda 
jami daromadning 60,5 foizi soliqlarga tugri kelgan (59,3% bevosita va 8,2% bilvositasoliqlar ). Turkiston 
ulkasining iktisodiyotida avvalgidek kishlok xujaligi ustun turgani sababli daromad smetasining asosini 
unga doir soliqlar tashkil etgan. 
o`rta Osiyoda shakllangan kishlok xujaligini soliqka tortish tizimi asta-sekin uzgargan. Avvaliga 
podsho xukumati dexkonlardan olinadigan soliqni kamaytirdi, lekin erga soliq solishning xiroj va tanob 
tizimini saklab koldi. Soliqlarni fakat pul bilan tulash tartibi belgilandi, davlat foydasiga bajariladigan bir 
kator natura majburiyatlari (masalan, naryad buyicha tuya etkazib berish) va mayda kushimcha yigimlar 
(suv osti, tarozi yigimlari, tuz va pista kumirdan bozor yigimi, shuningdek xunarmandchilik 
ustaxonalaridan yigim) bekor kilindi, soliqlarni undirish saylab kuyiladigan kishlok boshkarmalariga 
topshirildi. 
1886 yili Turkiston ulkasini boshkarish tugrisidagi yangi Nizom joriy etildi, unda er munosabatlari 
soxasidagi tadbirlar xam kuzda tutilgan: barcha erlar (vakf erlaridan tashkari) xazinaga tegishli deb eúlon 
kilindi va bungacha unga ishlov bergan jamoa-kuralar foydalanishiga berildi; barcha erlar soliqka tortildi. 
Ayni vaktda tanobona va xiroj urniga «oklad tizimi» (katúiy belgilangan okladlar bilan soliqka tortish 
tizimi) keldi, u pul munosabatlari ancha usgan va narxlar bekaror bulgan vaziyatda arzon xamda 
samaralirok bulgan. Soliq okladi olti yilga belgilangan. Uni xisoblab chikish uchun yalpi daromad 
belgilangan. Soliq mikdori uning 10 foizini tashkil etgan.
Jamiyat tarakkiyotining barcha boskichlarida davlatning er masalalarini xal etishga munosabati katta 
axamiyatga ega bulgan. yakin vaktga kadar, sovet xokimiyati davrida, er munosabatlari fakat xukukiy 

---

111 
usullar vositasida tartibga solib kelingan. Agar er konunchiligida er resurslaridan okilona foydalanilganlik 
uchun iktisodiy ragbatlantirish xam kuzda tutilgan bulsa, bu narsa, odatda, xayotga tatbik etilmagan.
Er solig`ini soliq tizimida va bYudjet daromadlari tarkibida tutgan urni. 
Uzbekiston bozor munosabatlariga uta boshlagach 1990 yilda “Er tugrisida”gi konun kabul kilindi 
unga binoan erga egalik kilish va erdan foydalanishning pullik bulishi belgilandi. Uzbekiston Respublikasi 
Mustakillikni kulga kiritgach 1993 yil 6 mayda Uzbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan “Er 
solig`i tugrisida”gi maxsus konun kabul kilindi unda soliq solishning obúektlari va subúektlari imtiyozlar 
soliq tulash tartibi va xokazolar ancha batafsil belgilab berildi. qonun 1994 yil 1 yanvardan amalga 
kiritildi. qonunda erlardan nokishlok xujalik maksadlarida foydalanadigan Yuridik shaxslardan olinadigan 
er solig`ining undirish tartiblari belgilab berildi. SHu bilan birga kishlok xujaligini ustuvor rivojlantirish 
zarurligini eútiborga olib kishlok xujaligi maxsulotlarini etishtirish bilan shugullanuvchi korxonalar va 
tashkilotlar uchun konunni joriy etish 1995 yil 1 yanvargacha kechiktirildi. SHunday kilib er solig`ining 
joriy etilishi bilan mamlakatda er munosabatlarini tartibga solishning chinakam iktisodiy vositalari paydo 
buldi. 
1997 yil 24 aprelda Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan Uzbekiston Respublikasi
Soliq kodeksi kabul kilinishi va 1998 yil 1 yanvardan kuchga kiritilishi bilan er solig`ining xukukiy 
asoslari yaratildi. 
Soliq tizimi mohiyati jixatdan bir xil bo`lgan va markazlashgan pul fondiga tushadigan soliq 
turlarining yig`indisidir. 
hozirgi bozor munosabatlariga utish sharoitida davlat kishlok xujaligi korxonalarini soliqka tortar 
ekan, bundan fiskalü manfaatdorlikni emas, balki soliqlar orkali kishlok xujaligini boshkarish, ishlab 
chikarishni rivojlantirishni, shuningdek ularni ijtimoiy ximoya kilishni kuzlaydi. Buni kishlok xujaligini 
soliqka tortishning uziga xos xususiyatlaridan xam kurishimiz mumkin. 
Uzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 1998 yil 10 oktyabrdagi "qishlok xujalik 
tovarlarini ishlab chikaruvchilar uchun yagona er solig`ini joriy etish tugrisida" gi Farmoniga muvofik 
1999 yil 1 yanvardan boshlab kishlok xujalik tovarlarini ishlab chikaruvchilari uchun yagona er solig`i 
joriy kilindi.
Davlat bYudjeti davlat moliyasi tizimida markaziy urinni egallaydi. BYudjet tizimi murakkab 
mexanizm bo`ladi, muayyan mamlakatning o`ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy to`zumi, 
shuningdek davlat qurilishini aks ettiradi. Mazkur tizim muayyan davlatni tavsiflaydigan ijtimoiy-
iqtisodiy, huquqiy va boshqa xususiyatlarning butun majmui asosida shakllanadi. 
Davlat bYudjeti pul resurslarining markazlashtirilgan fondi bo`ladi, mamlakat xukumati, davlat 
apparati, qurolli kuchlarni tutib turish, shuningdek ijtimoiy-iqtisodiy funktsiyalarni bajarish uchun uni 
tasarruf etadi. hozirgi shart-sharoitda bYudjet davlatning iqtisodig`tni tartibga solish, xo`jalik 
kon`Yunkturasiga ta`sir ko`rsatishni amalga oshirishning kudratli vositasi hamdir. 
hozirgi davlat bYudjeti uning butun xilma-xil funktsiyalarini aks ettiradigan murakkab, ko`p 
kurinishli hujjat hisoblanadi. Avvalo bYudjetda davlat harajatlari va daromadlari tarkibi o`z aksini topadi. 
o`z tarkibiga kura bYudjetning harajat moddalari quyidagilarga bo`linadi: davlatni boshqarish harajatlari; 
harbiy harajatlar; ijtimoiy-iqtisodiy harajatlar; davlatning xo`jalik qurilishi harajatlari; tashki iqtisodiy 
faoliyatni amalga oshirish harajatlari. 
Davlat bYudjeti daromadlari birinchi navbatda markaziy va mahalliy xokimiyat organlari 
undiradigan soliqlar dan, davlat zag`mlari, shuningdek bYudjetdan tashkari yoki maqsadli fondlardan 
olinuvchi tushumlardan iborat bo`ladi. Bunday fondlarni barpo etish aniq maqsadlar uchun, avvalo 
ijtimoiy-iqtisodiy tusdagi maqsadlarga yirik moliya resurslarini safarbar etish zarurati bilan shartlangan.
Milliy daromadni qayta taqsimlash, mamlakatda yangidan yaratilgan qiymatning kattagina qismini 
davlat ixtig`riga olish davlat barcha daromadlarining umumiy moddiy asosi hisoblanadi. Soliqlar , davlat 
zag`mlari, shuningdek bYudjetdan tashkari fondlardan tushumlar ana shu qayta taqsimlash 
mexanizmining eng muhim tarkibiy kismlaridir. 
O`zbekiston Respublikasining davlat bYudjeti asosan soliqdar g`rdamida tuplanadigan hamda davlat 
tomonidan uning funktsiyalari va vazifalarini amalga oshirish uchun ishlatiladigan pul mablag`larining 
markazlashtirilgan fondlaridir, u qonun kuchiga ega, Respublika Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlanadi. 

---

112 
Davlatning iqtisodiy sig`satini xag`tga tatbiqetishning asosiy vositalaridan biri bo`lgan bYudjet 
tizimi O`zbekiston Respublikasi davlat bYudjeti faoliyat ko`rsatilishining tashkiliy shakli hisoblanadi. 
O`zbekiston Respublikasining bYudjet tizimi ikki bugindan iborat: 
O`zbekiston Respublikasi davlat bYudjeti; 
qorakalpogiston Respublikasi davlat bYudjeti, viloyatlar, Toshkent shaxri, viloyat, tuman va 
shaharlar mahalliy bYudjetlari. 
O`zbekiston Respublikasi bYudjeti bir butundir, ya`ni bYudjet tizimi barcha buginlari - davlatning 
yagona davlat bYudjetiga kiradigan Korakalpogiston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shaxri, 
Respublika shahar va tumanlari bYudjetlarining o`zviy birligini bildiradi. BYudjet birligini O`zbekiston 
Respublikasi iqtisodiy tizimining yaxlitligi belgilab beradi. 
Soliq tizimi respublika bYudjet tizimining tarkibiy qismi bo`ladi, davlatga undiriladigan soliq va 
yigimlarning, shuningdek ularni undirish shartlari va usullarining majmuidir. U davlat harajatlarining 
katta qismini moliyaviy resurslar bilan ta`minlashga da`vat etalgan va takror ishlab chiqarish jarag`niga va 
ijtimoiy munosabatlar soxasiga ta`sir ko`rsatishning iqtisodiy usullarini amalga oshirish uchun 
foydalaniladi. Xozirda bYudjet daromadlarining asosiy qismi Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan 
soliqlar hisobiga tashkil qilinadi.
Yunusobod tumani Davlat soliq inspektsiyasida Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan er 
solig`i bo`yicha quyidagi ma`lumotlar bor: 
2000-2001 yillarda Yunusobod tumani buyicha Yuridik shaxslardan olinadigan er solig`ini
to`lovchilar tugrisida maúlumot (sumda) 
Kursatkichlar 
Xakik
iy tushum 
(2000
y) 
Jami 
tushumga 
nisbatan 
salmogi. % da 
Xakikiy 
tushum 
(2001y) 
jami 
tushumga nisbatan 
salmogi. % da 
BYudjetga tushgan 
jami soliqlar va tulovlar. 
5352
027.5 
100,0 
7418581.
8 
100 
SHu jumladan : 
Yuridik shaxslardan 
olinadigan er solig`i
1543
86.8 
2.8 
116111.1 
1.5 
Jismoniy shaxslardan 
olinadigan er solig`i 
2653
5.1 
0.01 
57897 
0.01 
Jadvaldan kurinib turibdiki bYudjetga uniriladigan jami soliqlar va tulovlar xajmida jismoniy 
shaxslardan olinadigan boshka soliqlarga nisbatan ancha Yukori.Yuridik va jismoniy shaxslardan 
olinadigan er solig`ini salmogi ancha past. Lekin Yuridik shaxslardan olinadigan er solig`ining bYudjet 
daromadlari tarkibidagi salmogi uncha Yukori bulmasada, bu soliqka soliq tizimida Yuridik shaxslarning 
erdan okilona foydalanishlariga samarali taúsir kursatadigan omil sifatida urin berilgan. 
Er uchastkasiga egalik kilish xukuki bor Yuridik shaxs er solig`ini tulovchi bulib xisoblanadi. Soliq 
konunlariga asosan er solig`ini xisoblash va bYudjetga utkazib berish majburiyati Yuridik shaxsga 
Yuklatiladi.
Er solig`ini to`lovchilar bo`ladi o`zining mulkida, egaligida va foydalanishida er uchastkalari 
bo`lgan Yuridik shaxslar hisoblanadi. 
Soliqqa tortish maqsadlarida Yuridik shaxslar deganda mulkchiligida, xo`jalik Yuritishda g`ki 
operativ tarzdagi boshqaruvida mol-mulkka ega bo`lgan va o`z majburiyatlari bo`yicha ana shu mol-mulk 
bilan javob beruvchi, shuningdek mustaqil balansga va hisob-kitob rakamiga ega bo`lgan xajmi turdagi 
korxonalar va tashkilotlar shu jumladan ularning alohida bulinmalari tushuniladi. 
YAgona soliq to`lashga o`tgan kichik korxonalar, savdo tashkilotlari er solig`i to`lamaydilar. 
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 10 oktyabrdagi "Kishlok xo`jalik tovarlarini 
ishlab chiqaruvchilar uchun yagona er solig`ini joriy etish to`g`risida" gi Farmoniga muvofik qishloq 
xo`jalik tovarlarini ishlab chiqaruvchilari 1 yanvar’ 1999 yildan boshlab bYudjetga to`lanadigan barcha 
soliq va to`lovlar urniga yagona er solig`ini to`laydilar 

---

113 
YAgona er solig`i to`lovchilari bo`lmish qishloq xujaligi tovar ishlab chiqarishlari uchun boj to`lovi, 
litsenziya yig`imlari, bulardan tashkari jamg`armalarga ajratmalar, shuningdek, alkogolli mahsulotlarga 
aktsiz solig`ini to`lashning amaldagi tartibi saklab kolinadi. 
Ushbu tartib quyidagilarga tegishli bo`lmaydi: 
- O`rmonchilik, balikchilik, ovchilik xo`jaliklariga; 
- Ilmiy tadkikot tashkilotlari va ilmiy muassasalarning tajriba, eksperimental va ukuv-tajriba 
xo`jaliklariga; 
- Mustaqil Yuridik shaxslar hisoblanmagan g`rdamchi qishloq xo`jaliklariga; 
- Dexkon xo`jaliklariga, ular uchun O`zbekiston Respublikasining "Dexkon xujaligi to`g`risida"gi 
qonuni bilan nazarda tutilgan soliq solish shartlari saklanib kolinadi. 
YAgona er solig`ini to`lovchilar bo`ladi quyidagilar xisgoblanadi: 
Kishlok xujaligi kooperativlari (shirkatlari), fermer xo`jaliklari, agrofirmalar, shuningdek boshqa 
qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar, bu Yuridik shaxslar qishloq xo`jalik mahsulotlarini 
ishlab chiqarish bilan birga boshqa xo`jalik faoliyati bilan shug`ullanishdan qat`iy nazar, yagona er 
solig`ini to`lovchilar hisoblanadilar.
Kishlok xo`jalik tovar ishlab chiqaruvchi kichik korxonalar o`z ixtig`riga kura bYudjetga kichik 
korxonalar uchun belgilangan yagona soliqni g`ki qishloq xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun 
belgilangan yagona er solig`ini to`laydilar. 
Toshkent shaxar Yunusobod tumanida mulkchilik shakliga qarab, Yuridik shaxslardan olinadigan 
er solig`ini to`lovchilar to`g`risida quyidagi ma`lumotlar bor.
2000-2001 yillarda Toshkent shahar Yunusobod tumani bo`yicha Yuridik shaxslardan olinadigan er
solig`ini to`lovchilar to`g`risida
MA`LUMOT 
№ 
Mulkchilik 
shakliga qarab 
soliq 
to`lovchilarning 
guruhla-nishi 
1999 YIL 
2000 YIL 
2001 YIL 
Soliq 
to`lov-
chilar 
soni 
haqikatda 
tushgan 
tushum 
(ming 
sum) 
Soliq 
to`lov-
chilar 
soni 
haqikatda 
tushgan 
tushum 
(ming sum) 
Soliq 
to`lov 
chilar 
soni 
haqikatda 
tushgan 
tushum 
(ming 
sum) 
1 
Davlat 
mulki 
shaklidagi 
korxonalar 
154 
316781.9 178 
98634.2 
176 
589058.4 
2 
Jamoa 
mulki 
shaklidagi 
korxonalar 
474 
99795 
406 
137922.0 319 
333105.5 
3 
Xususiy 
korxonalar 
241 
18000.2 369 
23439.0 
195 
57377.4 
JAMI 
1105 
434577.9 953 
259995.2 690 
97541.3 
Yuqoridagi jadvaldan ko`rinib turibdiki Yunusobod tumani bo`yicha Yuridik shaxslardan 
olinadigan er solig`ini to`lovchilar soni yildan yilga kamayib bormoqda, jami soliq to`lovchilar soni 1999 
yilda 1105ta bo`lgan bo`ladi, 2000- yilda 953 tani, 2001- yilda esa 690 tani tashkil kilgan. Mulkchilikni 
Yuqoridagi 3 ta shaklida ham soliq to`lovchilar sonini kamayganini qurishimiz mumkin. Buning asosiy 
sabablari soliq to`lovchilarning xo`jalik Yuritishning boshqa shakllariga, xususan, yagona soliq tulashga 
utib ketishi bilan izoxlanadi. Lekin shu bilan birga er solig`idan tushgan tushumning salmog`i yildan yilga 
ortib bormoqda. 
Yuridik shaxslardan olinadigan er solig`ini to`lovchilari mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, 
iqtisodig`tning tarmok va soxalari bo`yicha quyidagi guruhlarga bo`linadi: 

---

114 
sanoat korxonalari 
qurilish tashkilotlari 
qishloq xo`jalik korxonalari 
ta`minot sotish, vositachilik tashkilotlari 
transport 
banklar 
sug`urta tashkilotlari 
savdo korxonalari 
umumiy ovqatlanish korxonalari 
maishiy va kommunal xizmat korxonalari 
madaniy-ma`rifiy, tomosha-kungilochar muassasalar 
meditsina muassasalari 
birjalar 
aktsionerlik jamiyatlari va sherikchiliklari 
mas`uliyati cheklangan jamiyatlar 
jamoat tashkilotlari 
xorijiy firmalar, Yuridik shaxs va jismoniy shaxslar ishtirokidagi qo`shma korxonalar. 
kichik korxonalar 
kooperativlar 
xo`jalik Yuritishning boshqa shaklidagi korxonalar. 
Erni ijaraga olgan Yuridik shaxslar O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining, maxalliy 
xokimiyat idoralarining karori bilan ijaraga olingan erlar uchun er solig`i urniga bYudjetga ijara haqi 
to`laydilar. 
Yuridik shaxslarga ajratib berilgan erlar uchun er solig`i erdan foydalanish va 
foydalanilmaganidan ka`tiy nazar soliq to`laydilar. 
Soliq kodeksini 97 - moddasiga asosan Yuridik shaxslar uchun quyidagi er uchastkalari soliq 
solinadigan ob`ekt hisoblanadi: 
1) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib olingan er uchastkalari; 
2) qishloq g`ki urmon xujaligini Yuritish uchun egalik qilishga berilgan er uchastkalari; 
3) korxonalar, binolar va inshootlar qurish uchun g`ki qishloq xujaligiga taallukli bo`lmagan boshqa 
maksadlarda foydalanish uchun berilgan er uchastkalari; 
4) korxonalar, binolar eki inshootlarga bo`lgan mulk huquqi utishi bilan birga egalik qilish va 
foydalanish huquqli ham o`tgan er uchastkalari. 
Kishlok xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun egalik qilishga, foydalanishga g`ki ijaraga 
berilgan er maydoni yagona er solig`iga tortish ob`ekti hisoblanadi. 
Kishlok xujaligi erlarining maydoni va ularning sifati va joylashgan joyi bo`yicha er balansi, tuprok 
haritalari, tekshiruv materiallari boshqa er kodastr hujjatlari bo`yicha qabul qilinadi. 
Ixtisoslashgan loyixalash g`ki ilmiy tadkikotchilik institutlari tomonidan tuprok haritalariga to`zatish 
kiritish va erlar sifatini ( ball-bonitetlarini ) o`zgartirishga doir ishlar olib borilganida bunday ma`lumotlar 
tegishli ravishda Korakalpog`iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va viloyatlar xokimliklari tomonidan 
er solig`ini hisoblash uchun ushbu ma`lumotlarni qo`llanish muddatini ko`rsatgan holda tasdiqlanishi 
lozim. 
Er solig`i stavkalari har yili O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan belgilanadi.
Korakalpog`iston Respublikasi va viloyatlar bo`yicha qishloq xo`jalik erlariga yagona er solig`ining 
muvakkat bazaviy stavkalari, ma`muriy tumanlar va shaharlar bo`yicha sug`oriladigan qishloq xujaligi 
erlari uchun yagona er solig`ining bazaviy stavkalari, shuningdek, yagona er solig`i muvakkat bazaviy 
stavkalarning to`zatish koeffitsientlari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 
tasdiqlanadi. 
Erlardan nokishlok xujalik maksadlarida foydalanadigan Yuridik shaxslardan olinadigan er solig`i 
stavkalari kuyidagicha guruxlangan: 

---

115 
yagona er solig`ini tulashga utmagan korxona, tashkilot va muassasalardan olinadigan er solig`i 
stavkalari. 
Lalmikor ekinzorlar, buz erlar va kup yillik kuchatzorlar uchun olinadigan er solig`i stavkalari. 
Sugorilmaydigan pichanzorlar va yaylovlardan olinadigan er solig`i stavkalari. 
o`rmon va kishlok xujaligi ishlab chikarishida foydalanilmaydigan boshka erlardan olinadigan er 
solig`i stavkalari. 
SHaxar va posg`lkalardagi er uchastkalaridan olinadigan er solig`i stavkalari. 
qishlok joylarda joylashgan er uchastkalaridan foydalanganlik uchun korxona, tashkilot va 
muassasalardan olinadigan er solig`i stavkalari. 
Toshkent shaxri er solig`ini undirish maksadida 14 ta zonaga bulingan bulib, Yuridik va jismoniy 
shaxslar uchun er solig`i stavkalari aloxida- aloxida kilib belgilangan. 
Er solig`i va yagona er solig`ini 2003-yil uchun yangi stavkalari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Maxkamasining 2002 yil 30- dekabrdagi «O`zbekiston Respublikasining 2003 yildagi asosiy 
makroiqtisodiy ko`rsatkichlari va Davlat bYudjetining prognozi to`g`risida»gi 455-sonli Karorida bag`n 
qilingan. 
2002 yil uchun Toshkent shaxrida er maydonlaridan foydalanganlik uchun er solig`i stavkalari.
Zonalar 
Undiriladigan er 
solig`i stavkalari 
Korxona, tashkilot va 
muassasalardan
1 ga. erga. sumda. 
fukarolarning shaxsiy uy-joy 
qurish uchun berilgan erlaridan. 
1 m.kv. uchun sumda. 
720518 
7.1 
742098 
8.9 
1239382 
12.6 
1859069 
13.6 
2209194 
15.5 
3090556 
19.2 
3708666 
20.2 
4339146 
21.1 
4946728 
23.4 
5540357 
24.8 
6149786 
26.6 
6764738 
28.1 
7373630 
29.5 
7867750 
30.8 
Jadvaldan kurinib turibdiki, Toshkent shaxri markazidan uzokda joylashgan erlar 1-zona buyicha 
soliqka tortilsa, shaxar markazlari Yukori zonalarga kiradi va Yukori stavkalar buyicha soliqka tortiladi. 
2003 yilga qishloq xujaligi ekinzorlariga yagona er solig`ining bazaviy stavkalari. 
(1 gektar uchun-sum) 
Mintakalar 
Sug`ariladigan 
erlar(1 klass) 
Lalmi erlar 
(tekislik zona) 
Pichanzorlar va 
yaylovlar (chul poyasi) 
Korakalpog`iston 
Respublikasi 
742.7 
- 
21.1 
Andijon viloyati 
1127.0 
135.4 
28.4 
Buxoro viloyati 
976.9 
- 
28.4 
Jizzax viloyati 
850.7 
128.0 
26.3 
Kashqadarg` 
viloyati 
823.2 
141.4 
33.8 
Navoiy viloyati 
792.0 
128.0 
28.4 

---

116 
Namangan viloyati 
1161.7 
- 
28.4 
Samarkand viloyati 
1181.4 
128.0 
26.3 
Surxandarg` 
viloyati 
1267.2 
170.5 
19.0 
Sirdarg` viloyati 
679.3 
128.0 
26.3 
Toshkent viloyati 
1185.5 
135.4 
26.3 
Farg`ona viloyati 
1047.2 
- 
26.3 
Xorazm viloyati 
902.9 
- 
21.1 
Toshkent shaxri
2913.0 
- 
- 
Erlarning har bir turi (sug`oriladigan erlar, lalmi erlar, pichanzorlar, yaylovlar va boshqalar) uchun 
tegishli bazaviy stavkalar va to`zatish koeffitsientlari qo`llaniladi. bunday stavka va koef-fitsientlar 
O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq kumitasi tomonidan umumiy belgilangan 
tartibda to`lovchilarga etka-ziladi. 
Sug`oriladigan qishloq xujaligi erlari bo`yicha bazaviy stavkalar qabul qilinadi. 
Lalmi erlar hamda pichanzorlar va yaylovlar bo`yicha bazaviy stavkalar sifatida Korakalpog`iston 
Respulikasi va viloyatlar bo`yicha tasdiqlangan stavkalar qabul qilinadi. 
Ijtimoiy imoratlar, suv xavzalari, kanallar, kollektorlar va yo`llar band kilgan erlar, shuningdek, 
qishloq xujaligida foydalanilmaydigan boshqa erlar bo`yicha bazaviy stavkalar sifatida tegishli tuman va 
shaharlarning sug`oriladigan erari bo`yicha tasdiqlangan stavkalar qabul qilinadi. 
Vazirlar Maxkamasining Yuqoridagi 455-sonli Karoriga asosan 2003 yil uchun yagona er 
solig`ining bazaviy stavkalariga to`zatish koeffitsientlari quyidagicha belgilangan: 
YAgona er solig`ining muvakkat bazaviy stavkalariga to`zatish koeffitsientlari. 
Ko`rsatkichlar 
Koeffitsientlar 
Sug`oriladigan erlar 
Ball-bonitet 0-10 
(bazaviy stavka) 
11-20 
1,50 
21-30 
2,25 
31-40 
3,29 
41-50 
4,67 
51-60 
6,54 
61-70 
9,00 
71-80 
11,68 
81-90 
14,55 
91-100 
17,50 
Narxlanmagan erlar 
4,67 
Lalmi erlar 
Tekis zona
(bazaviy stavka) 
Tekis-past-baland erlar 
1,19 
Tog`li va tog`oldi zona 
1,67 
Pichanzorlar va yaylovlar 
"CHul" poyasi
(bazaviy stavka) 
"Adir" poyasi 
1,51 
"Tog`" poyasi 
2,05 
Jamoat imoratlari va xovlilar joylashgan erlar 
Sug`oriladigan er stavkasi (1klass) – 
bazaviy stavka 
20,44 
Suv xavzalari, kanallar, kollektorlar va yo`llar band kilgan erlar 

---

117 
Sug`oriladigan erlar stavkasi 
(1klass) – bazaviy stavka 
0,04 
Kishlok xujaligida foydalanilmaydigan boshqa erlar 
Sug`oriladigan erlar stavkasi 
(1klass) – bazaviy stavka 
0,004 
Kishlok xo`jalik erlarining sifati er uchastkasi mulkdori, er egasi g`ki erdan foydalanuvchining aybi 
bilan g`monlashgan (boniteti pasayib ketgan) taqdirda, er solig`i erning sifati g`monlashuviga qadar 
belgilangan stavkalar bo`yicha undiriladi. 
SHaharlar va shahar posg`lkalarining ma`muriy chegaralarida joylashgan qishloq xo`jalik 
ahamiyatiga molik erlar uchun er solig`i qishloq xo`jalik erlariga belgilangan stavkalarning ikki baravari 
miqdorida undiriladi. 
Berilgan erlardan ikki yil davomida foydalanmagan jismoniy shaxslardan er solig`i uch baravar 
miqdorda undiriladi. 
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining, mahalliy davlat xokimiyati organlarining, 
fukarolar o`zini o`zi boshqarish organlarining karoriga muvofik er uchastkalarini ijaraga olgan Yuridik va 
jismoniy shaxslar er solig`i urniga bYudjetga ijara haqi to`laydilar. 
Ijara haqi taraflarning kelishuviga binoan belgilanadi, lekin bu haq qonun hujjatlarida belgilangan er 
solig`ining bir stavkasidan kam va uch stavkasidan ko`p bulmasligi, erlardan qishloq xo`jalik extig`jlari 
uchun foydalanilgan taqdirda esa - bir stavkasi miqdorida bo`lishi lozim. 
Erni ijaraga olganlar hisobi, ijara to`lovi hisobini taqdim qilish, ijra to`lovini hisoblash va to`lash er 
solig`i bo`yicha belgilangan tartib bilan amalga oshiriladi. 
Iqtisodig`tni soliqlar orqali boshqarishda davlat soliq imtig`zlaridan ham unumli foydalanadi. 
Soliq imtig`zlari soliq mexanizmining tarkibiy kismlaridan biri bo`ladi, soliq tizimida muhim urin 
to`tadi. Soliq imtig`zlari vositasida soliqlar ning rag`batlantirish va tartibga solish funktsiyalari bajariladi. 
Soliq imtig`zlari soliq ob`ektining soliq to`lashdan ozod qilingan qismidir. 
Davlat iqtisodig`tni biron-bir tarmog`ini rivojlantirishga rag`batlantirish uchun imtig`zlar tizimidan 
keng foydalanadi. Tarmokni g`ki biron faoliyat turini rivojlantirishda dastlab keng mikg`sda imtig`zlar 
beriladi, keyinchalik rivojlanish izga tushgandan so`ng soliq imtig`zlarini qaytarib olish boshlanadi. 
Davlat iqtisodig`tni biron-bir tarmog`ini rivojlantirishga rag`batlantirish uchun imtig`zlar tizimidan 
keng foydalanadi. Tarmokni g`ki biron faoliyat turini rivojlantirishda dastlab keng mikg`sda imtig`zlar 
beriladi, keyinchalik rivojlanish izga tushgandan so`ng soliq imtig`zlarini qaytarib olish boshlanadi. 
Respublikamiz soliq tizimida ham soliq imtig`zlaridan keng foydalanadi. Hozirgi paytda soliq 
bo`yicha imtig`zlardan asosan chet el investitsiyasini jalb etishda, kichik va o`rta tadbirkorlikni 
rivojlantirishda, korxona va tashkilotlarni investitsion faoliyatini rag`batlantirishda va boshqa maqsadlarda 
keng foydalanilmoqda. Soliq imtig`zlar juda keng kamrovli bo`ladi, ularni 4 ta Yunalishga ajratish 
mumkin: 
1-Yunalish: soliqqa tortish ob`ekti bilan bog`liq imtig`zlar; 
2-Yunalish: soliqni to`lashdan to`liq ozod etish bilan bog`liq imtig`zlar; 
3-Yunalish: soliqni to`lashdan vaqtinchalik ozod qilish bilan bog`liq imtig`zlar; 
4-Yunalish: yangi korxonalarni kayd etish bilan bog`liq va shunga uxshash imtig`zlar. 
Er solig`idan imtig`zlar ikki xil bo`ladi:
Er uchastkalari soliqdan ozod etiladi. 
Yuridik shaxslar soliqdan ozod etiladi. 
Soliq kodeksining 101-moddasig asosan soliq solinmaydigan er uchastkalariga quyidagi erlar kiradi: 
1) shaharlar, shahar posg`lkalari va qishloq aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi erlari 
(maydonlar, kuchalar, tor kuchalar, yo`llar, soxil buylari, arik tarmoklari, kabristonlar va boshqalar); 
2) jamoa bog`dorchiligi, o`zumchiligi va polizchiligining, jamoa garajlarining umumiy 
foydalanishdagi erlari; 

---

118 
3) tabiatni muxofaza qilish ahamiyatiga molik erlar (davlat kurikxonalari, milliy va dendrologiya 
bog`lari, botaniqa bog`lari, zakazniklar, ov qilishga mo`ljallanganlari bundan mustasno, tabiat 
g`dgorliklari), ixota daraxtzorlari egallagan erlar; 
4) tarixiy-madaniy ahamiyatga molik erlar (tarixiy-madaniy kurikxonalar, xotira bog`lari, sag`analar, 
arxeologiya yodgorliklari, tarix va madaniyat yodgorliklari egallagan erlar); 
5) suv fondi erlari (darg`lar, kullar, suv omborlari, kanallar, dengizlar, mo`zliklar, botkokliklar, 
gidrotexnika va boshqa suv xujaligi inshootlari egallagan erlar, shuningdek suv xavzalari soxilidagi suv 
xujaligi extig`jlari uchun korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga belgilangan tartibda berilgan erlar); 
6) elektr o`zatish liniyalari, podstantsiyalar, umumdavlat aloka liniyalari va ularning inshootlari 
egallagan erlar; 
7) umumiy foydalanishdagi avtomobil’ yo`llari, temir yo`llarning umumiy tarmogi, umumiy 
foydalanishdagi shahar elektr transporti (shu jumladan metropoliten) va ularning inshootlari egallagan 
erlar; 
8) sport inshootlari, stadionlar, sport maydonchalari, so`zish xavzalari, sportning texnik turlari 
ob`ektlari va boshqa jismoniy tarbiya-soglomlashtirish komplekslari, onalar va bolalarning dam olish va 
soglomlashtirish joy-lari, sanatoriy-kurort muassasalari va dam olish uylari, ukuv-mashk bazalari 
egallagan erlar; 
9) magistral suv kuvurlari, neft’ va gaz kuvurlari, magistral kanalizatsiya kollektorlari va ularning 
inshootlari, suv olish va tozalash inshootlari, shuningdek suv ta`minoti va kanalizatsiyaga tegishli boshqa 
ob`ektlar egallagan erlar; 
10) samolg`tlarning uchish-kunish maydonlari, shu jumladan ularni erda boshqarish yo`lkalari va 
tuxtash joylari, fukaro aviatsiyasi aeroportlarining radionavigatsiya va elektr-g`ritish uskunalari 
joylashgan erlar; 
11) ishlab chiqarish ob`ektlari qurilishi uchun ajratilgan (g`ki ob`ektlari egallagan) va O`zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining karori bilan qurilish ishlari tuxtatib qo`yilgan erlar; 
12) gidrometeorologiya va gidrogeologiya stantsiyalari hamda postlari egallagan erlar; 
13) ilmiy tashkilotlarning qishloq xujaligi ahamiyatiga molik va urmon fondidagi erlari, qishloq 
xujaligi va urmon xujaligi soxasidagi ilmiy-tadkikot tashkilotlari hamda ukuv Yurtlariga karashli tajriba, 
eksperimental va ukuv-tajriba xo`jaliklarining bevosita ilmiy va ukuv maqsadlari uchun foydalaniladigan 
erlari; 
14) yangi o`zlashtirilag`tgan erlar va meliorativ holatini yaxshilash ishlari olib borilag`tgan 
sugoriladigan erlar -loyixada nazarda tutilgan muddatga, lekin ishlar boshlanganidan e`tiboran ko`pi bilan 
besh yilga; 
15) zaxiradagi erlar; 
16) rekreatsion ahamiyatga molik erlar (aholining ommaviy dam olishi va turizmini tashkil etish 
uchun tegishli muassasalarga berilgan erlar: urmon bog`lari, bog`lar, xig`bonlar, plyajlar va boshqalar); 
17) soglomlashtirish ahamiyatiga molik erlar (kasalliklarning oldini olish va odamlarni davolash 
ishini tashkil etish uchun qulay tabiiy omillarga ega bo`lgan erlar); 
18) yakka tartibda uy-joy qurish va shaxsiy g`rdamchi xo`jalik Yuritish uchun qonun hujjatlarida 
belgilangan normalar doirasida berilgan erlar - er uchastkalari berilgan paytdan e`tiboran ikki yil 
muddatga. 
Erlardan o`z urnida foydalanilmagan taqdirda ushbu moddada belgilangan imtig`zlar qo`llanilmaydi. 
Soliq kodeksining 102-moddasiga asosan quyidagi Yuridik shaxslar er solig`idan ozod qilinadilar: 
1) tijorat bilan shugullanmaydigan Yuridik shaxslar (bYudjetdan moliyaviy ta`minlanadigan 
boshqaruv organlari va ilmii-tadkot muassasalari bundan mustasno), er uchastkalaridan tadbirkorlik 
faoliyati yo`lida foydalanaetganlaridan tashkari; 
2) madaniyat, maorif, soglikni sakdash va ijtimoiy ta’minot muassasalari, buysunuvidan kat`i nazar, 
o`z zimmalariga Yuklangan vazifalarni amalga oshirish uchun ularga ajratilgan er uchastkalari uchun; 
3) dehqon (fermer) xo`jaliklari - davlat ro`yxatidan o`tkazilgan paytdan e`tiboran ikki yil muddatga; 
4) chet el iivestitsiyalari ishtirokidagi, ishlab chiqarish faoliyati bilan shurullanuvchi Yuridik 
shaxslar - ro`yxatdan o`tkazilgan paytdan e`tiboran ikki yil mobaynida; 

---

119 
5) nogironlar ijtimoiy birlashmalari,»Nuroniy« jamg`armasi,o`zbekiston CHernobilchilar 
UYushmasi tasarrufida bo`lgan,ishlovchilari umumiy sonining kamida ellik foizini nogironlar tashkil 
etgan Yuridik shaxslar, savdo, vositachilik ta`minot-sotish va tayg`rlov faoliyati bilan shugullanuvchi 
Yuridik shaxslar bundan mustasno; 
6) ”Sog`lom avlod uchun” xalqaro xayriya jamg`armasi, O`zbekiston Respublikasi Kizil YArim Oy 
jamiyati, ”Nuroniy” jamg`armasi korxonalari, bo`shatib olinag`tgan mablag`lardan o`zlarining ustavda 
belgilangan vazifalarini bajarish uchun foydalanish sharti bilan; 
7) Samarkand, Buxoro, Xiva va Toshkent shaharlarida yangi tashkil etilgan turistik faoliyat bilan 
shugullachuvchi Yuridik shaxslar - tashkil etilgan paytdan e`tiboran birinchi foyda olguniga qadar, biroq 
bu muddat ular ro`yxatdan o`tkazilgan paytdan e`tiboran uch yildan oshmasligi lozim. 
Soliq kodeksi 102 moddasining birinchi qismi 3 va 4-bandlarida ko`rsatilgan Yuridik shaxslar 
belgilangan imtig`zli davrdan keyin bir yil utguniga qadar tugatilgan taqdirda, soliq summasi ularning 
butun faoliyat davri uchun to`liq miqdorda undiriladi. 
Yuridik shaxslardan olinadigan er solig`ini hisoblash va bYudjetga to`lash tartiblari 
Er solig`ini hisoblash tartibi ish tajribasi tuplanishiga qarab muntazam takomillashtirib borildi. 
Bunga soliq to`lovchilarning qonundagi u g`ki bu qoidalarni tushuntirib berishni iltimos kilgan xatlari 
ham jiddiy ta`sir ko`rsatdi.
Soliq kodeksida er solig`ini hisoblash va to`lash tartibi amalda eski tartibdagidek o`zgarmay koldi, 
biroq ba`zi o`zgarishlar ham Yuz berdi. 
Soliq qonunchiligiga muvofik Yuridik shaxslar er solig`ini mustaqil ravishda hisoblab chiqadilar va 
davlat soliq inspektsiyalariga har yilning 1 fevraliga qadar taqdim etadilar. SHunday qilib, soliq turri 
hisoblanishi uchun mas`uliyat Yuridik shaxslar zimmasiga tushadi. Hatto, agar soliqni hisoblash uchun er 
maydoni rasmiy hujjatlar bo`yicha qabul qilingan, tekshiruvda esa ular band etgan er uchastkasi maydoni 
hisob-kitobda ko`rsatilgani-ian ortiqcha bo`ladi chiksa, Yuridik shaxslardan soliqni to`g`ri hisoblash 
uchun mas`uliyat sokit kilinmaydi. 
Kishlok xujaligida foydalanilmaydigan erlar uchun er solig`i quyidagicha hisoblanadi. 
Yunusobod tumanida joylashgan «Yulduz» Ochik turdagi xissadorlik jamiyati Toshkent shaxrining 
11-zonasida joylashgan. Korxonaning er maydoni 5 gektar. 2003 yil uchun korxonaning to`lashi lozim 
bo`lgan er solig`i quyidagi tartibda hisoblanadi: 
Yuridik shaxslarning olinadigan er solig`ini 2003-yil uchun yangi stavkalari O`zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 30 dekabrdagi «O`zbekiston Respublikasining 2003 
yildagi asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlari va Davlat bYudjetining prognozi to`g`risida»gi 455 sonli 
Karorida bag`n qilingan. Ushbu Karorga asosan 2003 yilda Yuridik shaxslarning qishloq xujaligida 
foydalanmaydigan er maydonlari uchun Toshkent shaxrining 11- zonasida joylashgan 1ga er 
maydonining kuyidagi stavkalarda soliqka tortiladi: 
Toshkent shaxri bo`yicha korxona va tashkilotlarning noqishloq xo`jalik maqsadlarida 
foydalanadigan er maydonlariga solinadigan soliq stavkalari. 
Viloyat, shahar 
Er solig`i stavkalari 
Korxona tashkilot va muassasalardan 1 ga erga 
sumda 
11 zona 
Toshkent 
6149786 
Korxona to`laydigan er solig`ini summasini aniqlaymiz. 
6149786*5q 30748930 sum. 
Korxonaning 2002 yilda to`lashi lozim bo`lgan soliq summasi 30748930 sumga teng.
Korxona to`lashi lozim bo`lgan er solig`ining hisob-kitobi quyidagicha bo`ladi. 
2002 yil 1 yanvar holatiga «Yulduz» OTAJ bo`yicha er solig`i hisobi. 
Ko`rsatkichlar. 
Er uchastkasi- 
ning joylash- gan 
joyi 
ulchov birligi Xajmi 

---

120 
SHahar xokimining karori. Hujjatga 
asosan berilgan er uchastkasi. 
11 zona
Toshkent
SHaxri 
Ga 
5,0 
Xakikiy foydalanishdagi er uchastkasi
Aniklangan 
Ga 
5,0 
Soliqqa tortiladigan maydon 
Ga 
0,5 
1 ga er solig`i stavkasi 
6149786 
Soliqning umumiy summasi 
30748930 
To`lov muddatlari: 
1-chorak uchun – 15 fevralgacha 
7687232.5 
2-chorak uchun – 15 maya 
7687232.5 
3-chorak uchun 15 avgustigacha 
7687232.5 
4–chorak uchun 15 noyabrgacha 
7687232.5 
Agar er sotilsa, olib quyilsa (kamaysa) soliqni undirish er olib qo`yilgan oydan boshlab tuxtatiladi. 
(kamaytiriladi) Masalan korxonadan er uchastkasining bir qismi tegishli davlat xokimiyati idoralari 
tomonidan 25 avgustdan olib quyildi, unda korxona soliqni 1 avgustidan to`lamaydi. 
Er solig`idan imtig`z belgilanganda ular shu huquq paydo bo`lgan oyidan boshlab soliq 
to`lamaydilar. Er solig`idan imtig`z tuxtatilgan hollarda , shu imtig`z tuxtatilgan oydan sungi oydan 
boshlab er solig`i to`lanadi. 
Er maydoni bir kancha Yuridik shaxslarning mulkida bo`lgan qurilishiga tegishli bo`ladi, har bir 
mulkdor umumiy maydonidagi hissasiga qarab er solig`i to`laydi. 
Kup kavvatli turar joylarning bir qismini egallagan Yuridik shaxslar turar joyning umumiy 
maydonidan egallagan qismi uchun soliq to`laydi g`ki shu Yuridik shaxs foydalanag`tgan ishlab chiqarish 
imoratining foydalanishi hissasiga qarab soliq to`laydi.
Soliqqa tortish maqsadida urmon, balikchilik va ovchilik korxonalari hamda mashina - traktor 
parklari qishloq xo`jalik korxonalariga tenglashtiriladi. 
Soliqdan olgan imtig`zlarni ma`lum maqsadlarga foydalanuvchi Yuridik shaxslar ham er solig`ining 
hisobini soliq idoralariga belgilangan muddatda va shaklda topshiradilar. 
Er uchastkasi yil ichida ajratilib berilsa, er uchastkasi ajratilgan sungi oydan boshlab er solig`i 
to`laydi. Masalan, korxonaga er tegishli idoralarning karori asosida 15 avgustdan berildi ya`ni soliqni 
korxona 1 sentyabrdan boshlab to`laydi. 
Yuridik shaxslar tomonidan er solig`ini to`lash va uni hisobga olish tartibi. 
Yuridik shaxslar (qishloq xo`jalik korxonalaridan tashkari) er slig`ini har chorakda ikkinchi oyning 
15 sanasiga qadar to`lab boradilar. (15 fevral, 15 may, 15 avgust,15 noyabr)
Agar Yuridik shaxs er uchastkasini hisobot choragi uchun soliq to`lash muddatidan so`ng olsalar, 
unga er solig`ini to`lash muddati bo`ladi kelgusi chorakning soliq to`lash muddati hisoblanadi. 
YAgona er solig`i to`lovchilar tomonidan mustaqil ravishda erlarning maydoni, bazaviy stavkalar va 
to`zatish koeffitsientlari asosida hisoblab chiqiladi. 
Kishlok xo`jalik ahamiyatiga ega erlardagi er maydonlari er to`zish xizmati o`tkazadigan er hisobi 
ma`lumotlari, erlarni ro`yxatdan o`tkazish va qishloq xujaligi erlarini va ekinlari maxsus asboblar 
g`rdamida ulchash materiallari, shuningdek, ixtisoslashgan loyixalash va kidiruv tashkilotlari o`tkazish 
boshqa tekshiruv materiallari asosida tasdiqlangan bo`lishi lozim. 
Kishlok xujaligi erlariga yagona er solig`ining bazaviy stavkalari sifatida quyidagilar qabul qilingan: 
- sug`oriladigan erlar bo`yicha - 1 klassli erlar 
(ball-bonitet-10 gacha); 
- lalmi erlar bo`yicha - tekis zona erlari; 
- pichanzorlar va yaylovlar bo`yicha – "CHul" mintakasidagi erlar. 
Erlar joylashishining tafovutlari va sifati, (ball-boniteti) ga qarab bazaviy stavkalar tegishli to`zatish 
koeffitsientlariga o`zgartiriladi. 
Erlarning har bir turi bo`yicha yagona er solig`i summasi quyidagi formulaga kura belgilanadi: 
S yasqSeu x Sb x Kt 

---

121 
bunda: 
Syas – yagona er solig`ining summasi, sumlarda; 
Seu – er uchastkasining maydoni, gektarlarda; 
Sb – 1 gektar uchun soliqning bazaviy stavkasi, sumlarda; 
Kt – to`zatish koeffitsienti. 
Korakalpog`iston Respublikasi va viloyatlar bo`yicha qishloq xo`jalik erlariga yagona er solig`ining 
muvakkat bazaviy stavkalari, ma`muriy tumanlar va shaharlar bo`yicha sug`oriladigan qishloq xujaligi 
erlari uchun yagona er solig`ining bazaviy stavkalari, shuningdek, yagona er solig`i muvakkat bazaviy 
stavkalarning to`zatish koeffitsientlari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 
tasdiqlanadi. 
Ma`lumki O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 10 oktyabrdagi Farmoni, O`zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 26 dekabrdagi 539-son karoriga muvofik qishloq xujaligi 
tovar ishlab chiqaruvchilarining bYudjetga to`lovlari ixchamlashtirildi va yagona er solig`i to`lash ular 
uchun joriy etildi. 
Kishlok xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona er solig`i joriy etilishi bilan ular quyidagi 
soliq va yig`imlarni to`lashdan ozod etiladi: 
Daromad (foydaga) solig`i: 
qo`shilgan qiymat solig`i: 
alkogolsiz ichimliklar va meva sharbatlarga aktsiz solig`i: 
ekologiya solig`i: 
suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq: 
er solig`i: 
er ostidan foydalanganlik uchun soliq: 
mol-mulk solig`i: 
ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirish solig`i: 
boshqa mahalliy soliqlar va yig`imlar 
YAgona er solig`i to`lovchilari bo`lmish qishloq xo`jalik tovar ishlab chiqaruvchilar uchun boj 
to`lov, davlat boji, litsenziya yig`imlari, bYudjetdan tashkari fondlarga ajratmalar, shuningdek, alkogolli 
mahsulotlarga aktsiz solig`ini to`lashning amaldagi tartibi saklab kolinadi. 
YAgona er solig`ini joriy qilishdan maqsad qishloq xo`jalik erlaridan foydalanish samaradorligini 
oshirish, qishloq xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilarining mexnatning pirovard natijalaridan iqtisodiy 
manfaatdorligini kuchaytirish, ularning soliq tizimini soddalashtirishdir. 
Ushbu tadbirning ishga solinishi xo`jaliklarni g`rdamchi kasbkorlar va ishlab chiqishlarni 
rivojlantirishga undashi kerak, chunki bunday faoliyat natijasida olingan daromadlar soliqqa tortilmaydi. 
YAgona er solig`i to`lash tartibi quyidagilarga tegishli bo`lmaydi: 
1. o`rmonchilik, ovchilik xo`jaliklariga: 
2. Ilmiy-tadkikot tashkilotlari va ilmiy muassasalarning tajriba, eksperimenti va ukuv tajriba 
xo`jaliklariga: 
3. Mustaqil Yuridik shaxslar hisoblanmagan g`rdamchi qishloq xo`jaliklariga: 
4. Dexkon xo`jaliklariga: 
YAgona er solig`ini to`lovchilar bo`ladi qishloq xujaligi kooperativlari (shirkatlari), fermer 
xo`jaliklari, agrofirmalar, shuningdek boshqa qishloq xujaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar 
hisoblanadi. 
Bu Yuridik shaxslar qishloq xo`jalik mahsulotni ishlab chiqarish bilan birga boshqa xo`jalik faoliyati 
bilan shug`ullanishdan qat`iy nazar, yagona er solig`ini to`lovchilar hisoblanadi. 
Kishlok xo`jalik tovar ishlab chiqaruvchi kichik korxonalar o`z ixtig`riga kura bYudjetga kichik 
korxonalar uchun belgilangan yagona soliqni g`ki qishloq xo`jalik tovar ishlab chiqaruvchilari uchun 
belgilangan yagona er solig`ini to`laydilar. 
Kishlok xujaligini Yuritish uchun egalik qilish, foydalanishga g`ki ijaraga berilgan er maydoni 
yagona er solig`iga tortish ob`ekti hisoblanadi. Kishlok xujaligi erlari maydonlari, ularning sifati va 

---

122 
joylashgan joyi bo`yicha er balansi, er haritalari, tekshiruv materiallari va boshqa er-kadastr hujjatlari 
bo`yicha qabul qilinadi. 
Boshqa qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi to`lovchilar katoriga shakli va 
ixtisoslashuviga kura ko`p sonli Yuridik shaxs huquqiga ega xo`jaliklar; 
Aktsiyadorlik xo`jaliklari, fermer xo`jaliklari va shirkatlari uYushmalari, parandachilik xo`jaliklari, 
turli tizimdagi burdokichilik xo`jaliklari, ipakchilik va asalarichilik xo`jaliklari, shuningdek, Yuridik 
shaxs bo`lgan g`rdamchi qishloq xo`jaliklari kiradi. 
Korakalpog`iston Respublikasi va viloyatlar bo`yicha qishloq xo`jalik erlariga yagona er solig`ining 
muvakkat bazaviy stavkalari, ma`muriy tumanlar va shaharlar bo`yicha sug`oriladigan qishloq xujaligi 
erlari uchun yagona er solig`ining bazaviy stavkalari, shuningdek, yagona er solig`i muvakkat bazaviy 
stavkalarining to`zatish koeffitsentlari o`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 
tasdiqlangan. 
YAgona er solig`ini to`lashga utmagan xo`jaliklar uchun soliqqa tortishning amaldagi tartibi 
saklanib koladi, ya`ni ular oldingidek barcha belgilangan soliqlar ni, shu jumladan er solig`ini to`lashadi. 
Ular uchun er solig`ining O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 2002 yil 30 
dekabrdagi 455-sonli karoridagi soliq stavkalari tasdiqlangan. YAgona er solig`i to`lovchi qishloq 
xo`jalik tovar ishlab chiqaruvchilari qishloq xo`jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlashdan 
tashkari boshqa faoliyat turi bilan shug`ullansalar, shu faoliyat turlari bo`yicha alohida hisobot Yuritadilar 
va ular uchun qonunlarda belgilangan hamma soliqlar ni to`laydilar. 
YAgona er solig`ini to`lash bo`yicha imtig`zlar. 
Bu soliqdan imtig`zlar ham ikki turli bo`ladi: 
A) soliq solinmaydigan er uchastkalari; 
B) soliq to`lashdan ozod etilgan Yuridik shaxslar; 
Soliq solinmaydigan er uchastkalariga: 
1. Kishlok aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi erlari. Bular aholi punktlari xududidagi 
maydonlar, kuchalar, utish yo`llari, yo`llar, sug`orish tarmog`i va shu kabi ob`ektlar, shuningdek, 
xo`jalikdagi kabristonlar; 
2. Ixota daraxtlari ekilgan maydonlar; 
3. Sport inshootlari, stadionlar, sport maydonchalari, suv xavzalari, sportning texnik turlari 
ob`ektlari va boshqa jismoniy tarbiya-sog`lomlashtirish majmualari hamda xalk ta`limi, madaniyat va 
sog`likni saqlash ob`ektlari band kilgan erlar;
4. YAngi o`zlashtirilag`tgan erlar va meliorativ holati yaxshilanishi jarag`nidagi sug`oriladagan 
erlar, loyixada nazarda tutilgan muddatda, lekin ishlar boshlangandan e`tiboran besh yilga; 
5. YAngi o`tkazilgan bog`lar va tokzorlar band kilgan maydonlar, ular meva bera boshlaydigan 
muddatgacha, ularning maydonlari ana shu bog`lar va tokzorlar o`tkazilgan oydan boshlab soliq 
solinadigan bazadan chiqariladi. 
6. YAngidan tut daraxtlari o`tkazilgan maydonlar, ularning maydonlari tutlar o`tkazilgan oydan 
boshlab uch yillik muddatga soliq solinadigan bazadan chiqariladi. 
7. O`zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlariga muvofik soliq solinmaydigan boshqa erlar. 
Soliq to`lashdan ozod etiladigan Yuridik shaxslarga quyidagilar kiradi: 
1. YAngi tashkil etilgan qishloq xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilari, shu jumladan, fermer 
xo`jaliklari, davlat ro`yxatidan o`tgan paytdan boshlab ikki yil muddatga; 
2. Daromad (foyda) solig`i va er solig`ini to`lashdan ozod qilingan boshqa qishloq xujaligi tovar 
ishlab chiqaruvchilari. 
YAgona er solig`ini hisoblash va to`lash tartibi. 
YAgona er solig`i uning to`lovchilari tomonidan mustaqil ravishda erlarning maydoni, bazaviy 
stavkalari va to`zatish koeffitsientlari asosida hisoblab chiqiladi. Kishlok xo`jalik ahamiyatga ega 
erlardagi er maydonlari er to`zish xizmati o`tkazadigan er hisobi ma`lumotlari, erlarni ro`yxatdan 
o`tkazish va qishloq xo`jalik ekinlari hamda erlarni maxsus asboblar g`rdamida ulchash materiallari 
asosida tasdiqlangan bo`lishi lozim. 
Erlarning har bir turi bo`yicha er solig`i summasi quyidagi formulaga kura belgilanadi: 

---

123 
HqSzu*Sb*Kp 
bunda,
H - yagona er solig`ining summasi, sumlarda;
Szu - er uchastkasining maydoni, ga da;
Sb - gektar uchun soliqning bazaviy stavkasi, sumlarda;
Kp - to`zatish koeffitsienti. 
Erlarning har biri (sug`oriladigan erlar, lalmi erlar, pichanzorlar, yaylovlar va boshqalar) uchun 
tegishli bazaviy stavkalar va to`zatish koeffitsientlari qo`llaniladi, ular o`zbekiston Respublikasi Moliya 
Vazirligi va Davlat soliq kumitasi tomonidan belgilangan tartibda to`lovchilarga etkaziladi. Soliqni 
hisoblash 2003 yilda ham saklangan, soliq stavkasi 1,2 foizga oshirilgan. 
Sug`oriladigan qishloq xo`jalik erlari bo`yicha bazaviy stavkalar sifatida tegishli tuman va shahar 
bo`yicha tasdiqlangan stavkalar qabul qilinadi. 
Lalmi erlar, pichanzorlar va yaylovlar bo`yicha bazaviy stavkalar sifatida Korakalpog`iston 
Respublikasi va viloyatlar bo`yicha tasdiqlangan stavkalar qabul qilinadi. 
Ijtimoiy imoratlar, suv xavzalari, kanallar, kollektorlar va yo`llar band kilgan erlar, shuningdek, 
qishloq xujaligida foydalanmaydigan boshqa erlar bo`yicha bazaviy stavkalar sifatida tegishli tuman va 
shaharlarning sug`oriladigan erlari bo`yicha tasdiqlangan stavkalar qabul qilinadi. 
Kishlok xo`jalik tovar ishlab chiqaruvchilariga yil davomida ajratilgan er uchastkalari uchun soliq er 
uchastkasi ajratilgan oydan keyingi oydan boshlab to`lanadi. 
Er uchastkasi olib qo`yilgan (kamaytirilgan), haqi to`lab qaytarib olingan, sotilgan tarzda soliqning 
undirilishi er uchastkasi tortib olingan (kamaytirilgan), haqi to`lab kaytib olingan, sotilgan oydan boshlab 
tuxtatiladi (kamaytiriladi). 
Kishlok xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilariga er solig`i bo`yicha imtig`zlar belgilanganda ular 
bunday huquq vujudga kelgan oydan boshlab to`lamaydilar. 
Imtig`zlarga ega bo`lish huquqi tuxtatilganda, bunday huquq tuxtatilgandan keyingi oydan boshlab 
er solig`i to`lashga boshlaydilar. 
Kishlok xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilari yagona er solig`i summasini Vazirlar Maxkamasi 
belgilangan stavkalarda hisoblab chiqadilar va o`zlari joylashgan soliq inspektsiyalariga (aksariyat) soliq 
hisobini joriy yilning 1 fevraliga qadar taqdim etadilar. 
YAgona er solig`i bir yilda uch marta to`lanadigan bo`ldi. 
-1 iYulgacha yillik soliq summasining 20 foizi miqdorida; 
-1 sentyabrgacha yillik soliq summasining 30 foizi miqdorida; 
-1 dekabrigacha kolgan soliq summasi to`lanadi. 
YAgona er solig`inig hisoblangan summasi korxonaning davr harajatlariga kiritiladi. 
hisoblangan soliq 68 schg`tning «Er solig`i hisob varog`i» kreditida va 26 schg`tning «Davr 
harajati» debetida ko`rsatiladi. Soliq bYutjetga o`tkazilganda 68 schg`t debetlanadi va 51 «hisob-kitob 
varog`i» kreditlanadi. 
Misol: "Navbahor" jamoa xujaligi ixtig`rida jami 350 gektar er bo`ladi, bularning 250 gektari 
sug`oriladigan erlar va 100 gektari sug`orilmaydigan lalmi (tog`li va tog`oldi erlar) hisoblanadi. 
Sug`oriladigan erlarining 105 gektari 4 klass (boniteti 31-40 ballgacha bo`lgan erlar) , 85 gektari 5 klass 
(boniteti 41-50 balgacha bo`lgan erlar) va 60 gektari 6 klass erlar hisoblanadi. 
Vazirlar Maxkamasining 30.12.2002 yildagi 455-sonli Karoriga asosan Toshkent viloyati qibray 
tumanida 1 gektar 1 klass er uchun yagona soliq stavkasi – 1475,5 sum, to`zatish koeffitsienti 4 klass er 
uchun- 3,29; 5 klass er uchun -4,67; 6 klass er uchun 6,54. Sug`orilmaydigan lalmi( tog`li va tog` oldi) 
erlar uchun -1,67 
Yuqoridagi formulaga asosan yagona er solig`ini hisoblaymiz. 
4-klass er uchun 
S yasqSeu x Sb x Ktq105*1475,5*3,29q509711,5 sum. 
5-klass er uchun: 
S yasqSeu x Sb x Ktq851475.54, 67q585699.7 sum 
6-klass er uchun: 

---

124 
S yasqSeu x Sb x Ktq60*1475,56,54q578986,2 sum 
lalmi( tog`li va tog` oldi) er uchun 
S yasqSeu x Sb x Ktq100*1475,51,67q246408,5 sum 
«Navbahor» jamoa xujaligi 2002 yil jami 1920805,9 sum soliq to`laydi. Umuman olganda 
"Navbahor" jamoa xujaligining 2002 yil 1 yanvar’ holatiga bo`lgan er maydoni uchun yagona er 
solig`ining hisob-kitobi quyidagicha bo`ladi: 
"Navbahor"jamoa xujaligining 2002 yil 1 yanvar’ holatiga qishloq xo`jalik tovar ishlab 
chiqaruvchilari to`laydigan yagona er solig`ining hisob-kitobi. 
Er turlari 
Maydon. 
ga 1 ga uchun 
bazaviy soliq 
stavkasi, 
sum 
To`zatish 
koeffi-
tsientlari 
Soliq 
summasi 
sum 
A 
1 
2 
3 
1. 
Jamoatga 
tegishli 
sug`oriladigan qishloq xo`jalik erlari 
1-klass (0-10 ball) 
- 
- 
- 
- 
2-klass (11-20 ball) 
- 
- 
- 
- 
3-klass (21-30 ball) 
4-klass (31-40 ball)
105 
1475.5 
3,29 
509711.5 
5-klass (41-50 ball) 
85 
1475.5 
4,64 
585699.7 
6-klass (51-60 ball) 
60 
1475.5 
6,54 
578986.2 
7-klass (61-70 ball) 
- 
- 
- 
- 
8-klass (71-80 ball) 
- 
- 
- 
- 
9-klass (81-90 ball) 
- 
- 
- 
- 
10-klass (91-100 ball) 
- 
- 
- 
- 
Baholanmagan erlar 
- 
- 
- 
- 
Jami 
250 
- 
- 
1674397.4 
2. Lalmikor, pichanzor, bo`z erlar
va sug`orilmaydigan ko`p yillik 
daraxtzorlar: tekislik (g`g`in bilan 
ta`minlanmagan) zonada 
- 
- 
- 
- 
Tekislik-tepalik (g`g`in bilan 
yarim ta`minlangan) zonada 
- 
- 
- 
- 
Tog`oldi va tog`lik (g`g`in bilan 
ta`minlangan) xzonada 
100 
1475,5 
1,67 
- 
246408.5 
Jami 
100 
- 
- 
246408.5 
3. Sug`orilmaydigan pichanzor va 
yaylovlar 
- 
- 
- 
- 
"CHul" mintakasida 
- 
- 
- 
- 
"Adir" mintakasida 
- 
- 
- 
- 
"Tog`" mintakasida 
- 
- 
- 
- 
Jami 
- 
- 
- 
- 
4. Suv xavzalari, kanallar, 
kollektorlar, yo`llar band etgan erlar 
- 
- 
- 
- 
5. Jamoat imoratlari va xovlilar 
- 
- 
- 
- 
6. Kishlok xujaligida 
foydalanilmaydigan boshqa erlar 
- 
- 
- 
- 

---

125 
Jami
350 
- 
- 
1920805.9 
SHu jumladan to`lash muddatlari 
bo`yicha: 
1 iYulgacha 
1 dekabrgacha 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
576241.8 
1344564.1 
7. Soliqqa tortilmaydigan erlar 
(erlarning turlari va maydonlari 
Yuriknomaning 4.1 bandiga muvofik 
keltiriladi) 
- 
- 
- 
- 
Jami soliqqa tortilmaydigan erlar
- 
Jami er 
350(105Q85
Q60Q100) 
1475,5 
1920805.9 
Kishlok xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilarning xo`jalik faoliyatiga bog`liq bo`lmagan yagona er 
solig`ining hisoblab chikilgan miqdori er uchastkasi joylashgan tuman bYudjetiga o`tkaziladi. Kishlok 
xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilari erlarining shaharlar va shaharchalarning ma`muriy chegaralarida 
joylashgan qismi uchun yagona er solig`i soliq to`lovchi ro`yxatdan o`tgan tuman bYudjetiga o`tkaziladi.
Kishlok xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilariga yil davomida ajratilgan er uchastkalari uchun soliq er 
uchastkasi ajratilgan oyining keyingi oyidan boshlab to`lanadi.
Er uchastkasi olib qo`yilgan (kamaytirilgan), haq to`lab qaytarib olingan, sotilgan taqdirda soliqning 
undirilishi er uchastkasi tortib olingan (kamaytirilgan), haqi to`lab qaytarib olingan, sotilgan oydan 
boshlab tuxtatiladi (kamaytiriladi). 
Kishlok xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilariga er solig`i bo`yicha imtig`zlar belgilanadi. Ular soliq 
to`lashni bunday huquq vujudga kelgan oydan boshlab to`laydilar. 
Er solig`i bo`yicha imtig`zlarga ega bo`lish huquqi tuxtatilganda ular bunday huquq tuxtatilganidan 
keyingi oydan boshlab er solig`i to`lashga boshlaydilar. 
Kishlok xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilari yagona er solig`i summasini keltirilgan tegishli 
jadvaldagi shaklga binoan hisoblab chiqadilar va davlat soliq inspektsiyalariga hisob-kitobni joriy yilning 
1 fevraliga qadar taqdim etadilar. 
YAgona er solig`ining hisoblangan summasi davr harajatlariga kiritiladi. 
Er solig`ini hisoblash haqikiy egallangan er maydoniga qarab amalga oshiriladi. Umumiy 
maydondagi er uchastkalari ma`lumotlari shahar va tuman ijroiya xokimiyatlari tomonidan doimiy egalik 
g`ki foydalanish huquqi borligi davlat hujjati bilan tasdiqlanishi kerak. Erdan foydalanishga davlat 
hujjatlari berilgunga qadar vakolatli xokimiyat idoralarining karorlari, er balanisi ma`lumoti, qurilishning 
bosh rejasi g`ki boshqa hujjatlar (tekshiruv dalolatnomasi, er inventarizatsiyasi, erni rejasini olish va 
boshk.) er to`zilishi xizmati g`ki arxitektura idoralari xizmati bilan kelishilgan bo`ladi xizmat qiladi. 
Yil mobayinida erdan foydalanishda o`zgarishlar sodir bo`ladi (ko`payishi, kamayishi) Yuridik 
shaxslar soliq inspektsiyasiga bir oydan kechiktirmasdan o`zgargan soliq hisobini taqdim etishlari shart. 
Boshqa soliq va yig`imlardan qarzi bo`lmagan holda Yuridik shaxslar soliqni ko`p to`lab Yuborgan 
bo`ladilar, bu summa soliq to`lovchilarga ularning arizalariga binoan o`ttiz kun ichida qaytariladi g`ki 
kelgusi to`lovlarga o`tkaziladi. 
Soliq er maydoni kaysi tumanda joylashgan bo`ladi shu tuman Mahalliy bYudjetiga o`tkaziladi. 
Er solig`i va yagona er solig`ini to`lovchilar soliq idoralari mansabdor shaxslari noto`g`ri harakati 
bo`yicha Yuqori soliq idoralariga g`ki sudga shikoyat qilishlari mumkin. 
Er solig`ini va yagona er solig`ini to`lovchilar soliqning to`g`ri hisoblanishi va o`z vaqtida to`lanishi 
uchun O`zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlariga muvofik javobgar bo`ladilar. 
Davlat soliq xizmati organlari O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi, O`zbekiston 
Respublikasining "Davlat soliq xizmati to`g`risida"gi qonuni va O`zbekiston Respublikasining boshqa 
qonunchilik hujjatlariga muvofik nazoratni amalga oshiradilar. 
Keyingi paytlarda soliq imtig`zlari to`g`risida gazeta va jurnallarda bir kator makolalar chop etilib, 
ularda iqtisodchi olimlar tomonidan soliq imtig`zlariga turlicha ta`rif berilmoqda: «Soliq imtig`zlari - bu 

---

126 
vaqtincha soliq majburiyatlari miqdorini kamaytirish uchun umumiy qoidalardan chekinish», «Soliq 
imtig`zlari - amaldagi qonunlarga muvofik ravishda soliqlar dan to`liq g`ki kisman ozod qilish» g`ki 
«Soliq imtig`zlari - korxonalarga nisbatan beriladigan vaqtinchalik engilliklar» - kabi kator fikr-
muloxazalar bildirilmoqda. Soliq imtig`zlari azaldan soliqqa tortish jarag`nida keng qo`llanib kelingan. 
Ulug` sarkarda, soxibkiron Amir Temur davrida ham soliq imtig`zlariga katta ahamiyat berilgan. Hozirgi 
kunda hamma soliq to`lovchilar soliq imtig`zlari masalasiga befarq karamasliklari barchamizga ma`lum. 
Hamma soliq to`lovchi ham soliq bo`yicha imtig`zga ega bo`lishni xoxlaydi, chunki bu ularning 
manfaatlariga mos tushadi. Lekin, berilgan imtig`zdan tegishli davr ichida to`liq, samarali foydalanadimi? 
Soliq tizimimizda imtig`zlarga katta ahamiyat berilmoqda. Jaxon amalig`ti tajribasidan foydalangan holda, 
ishlab chikilgan imtig`zlar tizimi xozirda iqtisodning barcha tarmoklarini rivojlantirishga, muhim ijtimoiy 
muammolarni xal etishga va umumiy holda korxonalar faoliyatini rivojlantirishni har tomonlama 
rag`batlantirishga qaratilmoqda. 
Lekin, shu urinda «Berilgan imtig`zlar tegishli samara beryaptimi, ular korxonalarda ishlab 
chiqarish rentabelligini oshishiga ta`sir ko`rsatmoqdami?» degan tabiiy savol tug`iladi. Afsuski, 
amalig`tdagi materiallar bilan tanishish natijasida Yuqoridagi savollarga ijobiy javob bera olmaymiz g`ki 
xa, kisman samara bermoqda deb javob berish uchun ham bizda asos yo`q. 
Nima uchun bunday holat Yuzaga kelmoqda? Imtig`z va samaradorlik dialektikasini ta`minlay 
olmasligimizga nima sabab bulmoqda? 
Bizning fikrimizcha, bunga asosiy sabab qilib quyidagilarni ko`rsatishimiz mumkin: 
Soliq to`lovchilarning soliq va imtig`z o`rtasidagi dialektikaning asl mohiyatini to`g`ri idrok 
etmaslik; 
Berilag`tgan imtig`zlarning mohiyatini to`la tushunib etmaslik, ulardan samarali foydalanmaslik. 
Soliq va imtig`z dialektikasining asl mohiyati «iqtisod va hisobot» jurnalining 1996 yil 7 - sonida 
chop etilgan iqtisod fanlari doktori, professor Toxir Malikovning «Soliq va imtig`z dialektikasi» nomli 
makolasida to`la va aniq ochib berilgan. Bu makoladan ayrim dikkatga sazovor fikrlarni keltirmokchiman: 
«dung`da nimadan kochib kutilishning iloji yo`q» deb savol berilganda, «ulimdan» deb javob berishimiz 
tabiiy, albatta. Savolning javobi xuddi shunday ekanligi xech kimda shubxa tug`dirmasligi to`rgan gap. 
SHunisi dikkatga sazovorki, xuddi shunday savol bozor munosabatlari sog`lom rivojlangan mamlakat 
fukarolariga berilganda, negadir o`zgacharok javob beradilar. Bizning oramizda esa «kerak bo`ladi 
soliqdan kochishning ming bitta yo`lini o`rgataman» - deguvchilar ham ko`plab topiladi. Bundan bir 
necha asr burun g`arb mo`tafakkiridan «Inson ne uchun dung`ga keladi», degan savolga ul zot «O`lim va 
soliq to`lash uchun» deb javob bergan ekan. Rivojlangan davlatlarda soliq va imtig`z dialektikasi negizini 
ana shu falsafiy fikr tashkil etadi. Soliq to`lovchilar soliq va imtig`z dialektikasining asl mohiyatini to`g`ri 
tushunmokliklari uchun, dastlab faqatgina ulimdan emas, balki soliq to`lamaslikdan ham kochib 
kutulishning iloji yo`q ekanligini kalban xis etmokliklari darkor. Soliq to`lovchilarda bunday xissig`t 
paydo bulmas ekan, ular soliq va imtig`z o`rtasidagi dialektikaning asl mohiyatini idrok etishga hamon 
ojizligicha kolaveradilar. Darhaqikat, bundan 6 yil ilgari professor T.Malikov ko`rsatib o`tgan muammolar 
xozirga kelib ham o`z echimini to`liq topganicha yo`q. Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni xulosa qilish 
mumkinki, imtig`zning samarasini tahlil qilishdan avval, imtig`z mohiyati va maqsadlarini soliq 
to`lovchilarga etkazish, undan samarali foydalanish yo`llarini ko`rsatib berish muhim ahamiyat kasb etadi. 
SHuni unutmaslik kerakki, bir soliq turi bo`yicha tegishli imtig`zlar berilishi ushbu soliq 
og`irligining boshqa korxonalar zimmasiga qo`shimcha Yuk bo`ladi tushishi, haqikatdan yirok emas. 
Darhaqikat, xozirda soliq og`irligi ko`proq metallurgiya, mashinasozlik, kimg` va boshqa sanoat 
tarmoklariga tushmoqda. Kishlok xujaligi mahsulotlarini etishtirish va qayta ishlash tarmoklari esa soliqqa 
tortilish nuktai nazaridan yaxshi axvolda. Yuqoridagilardan kelib chiqib soliq imtig`zlari samaradorligini 
oshirish va imtig`zlari tizimini tartibga solish borasida o`z fikr va takliflarimni bildirmokchiman: 
Birinchidan: soliq imtig`zlarining samaradorligini oshirish uchun soliq to`lovchilar orasida 
imtig`zlarni asl mohiyatini tushuntirish bo`yicha tadbirlar o`tkazilishi kerak. 
Ikkinchidan: imtig`zdan foydalanuvchilar ustidan nazoratni kuchaytirish kerak. Bu borada, 
imtig`zdan foydalanuvchilar haqida barcha ma`lumotlarni to`la o`rganish, ularni umumlashtirish va 
tegishli xulosalar chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. 

---

127 
Uchinchidan: er solig`i bo`yicha imtig`zlar tizimini takomillashtirishda quyidagi taklif muhim 
ahamiyat kasb etishi mumkin: ayrim soliq to`lovchilar uchun soliq imtig`zlarini kamaytirib berish ham 
soliq tizimini takomillashtirishga xizmat qiladi. Bu asosan berilgan imtig`zdan samarali foydalana 
olmagan korxonalar uchun tegishli. 
Rivojlangan bozor munosabatlariga asoslangan davlatlar iqtisodig`tida turli xo`jalik shakllari 
faoliyatining kig`siy tahlili ishchilar soni va mahsulot sotish xajmi katta bo`lmagan kichik biznes 
korxonalarining alohida ahamiyatga va Yuqori samaradorlikka ega ekanliklarini tasdiqlamoqda. Kupchilik 
tadkikotchilar makroiqtisodiy kulamda ishlab chiqarish texnik darajasini yangilashni jadallashtirish 
jarag`nida kichik biznes roliga, uning tadbirkorlikni rivojlantirishdagi va bozor asoslarini 
shakllantirishdagi ahamiyatiga alohida e`tibor bermoqdalar.
Rivojlangan davlatlar tajribasidan ma`lumki, qishloq xujaligi ishlab chiqarishi, bozor iqtisodig`ti 
rivojlangan davlatlarda ham davlat tomonidan ximoya qilinadi. Davlat o`zining iqtisodiy sig`sati doirasida 
qishloq xo`jalik korxonalarini subsidiyalar berish, soliq stavkalarini kamaytirish, tabiiy iklim sharoitlari 
og`ir kelgan yillarda soliqlar dan ozod qilish kabi yo`llar bilan muxofaza qilib keladi. 
Amerikaning fermer xujaligi jaxonda eng samarali xo`jalik sanaladi. 1920 yilda 6,5 million fermada 
31 million amerikalik yashagan edi. 1987 yilga kelib fermerlar soni qisqarib 5million bo`ladi kolgan, ular 
2 million fermada yashamoqda edi. Fermerlar va fermalar soni kamayishiga karamay, Amerika 
fermalarida ishlab chiqarishni umumiy xajmi oshdi va qishloq xo`jalik mahsulotlari etishtirish muttasil 
ortib bormoqda, ayni bir vaqtda fermerlarga xukumat g`rdami keyingi barcha yillar davomida eng Yuqori 
chukkiga etdi. 1998 yilda Federal xukumat fermerlarga 30 milliard mablag` ajratdi. 
Amerika qishloq xujaliginng istikbolini belgilovchi barcha omillar orasida uning jaxon bozoridagi 
rakobatbardoshligi eng asosiy urinni egallaydi.
Biroq agrar soxadagi eksport mutlako fermerlar ixtig`rida bo`lmagan talaygina omillarga bog`liq. 
Xususan AKSH.ning monetar va fiskal sig`sati, shuningdek chet mamlakatlarning protektsionizm 
Yunalishidagi chora-tadbirlari qishloq xo`jalik mahsulotlarini etishtirish va sotishga bevosita ta`sir etadi.
Bundan tashkari xukumat qishloq xujaligini soliqqa tortishga oid qonun hujjatlarini o`zgartirish, 
soliq stavkasini kamaytirish g`ki inflyatsiyaga qaratilgan chora-tadbirlar qurish bilan qishloq xo`jalik 
sektorini ijtimoiy ximoya qilib turadi. 
Bundan tashkari davlat qishloq xo`jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalar uchun qo`shilgan 
qiymat solig`i stavkasini 5,5 % qilib belgilagan. eng past stavka belgilashdan tashkari qishloq xo`jalik 
korxonalari qo`shilgan qiymat solig`i to`lashdan ozod qilingan. 
Frantsiyada Yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig`ining stavkalari barcha korxonalar uchun 
34 % bo`lgani holda, qishloq xo`jalik korxonalari uchun 10 % qilib belgilangan.
Rivojlangan davlatlar tajribasidan ko`rinib turibdiki, ularning qishloq xo`jalik korxonalarini soliqqa 
tortishdan davlatning maqsadi bYudjetni tuldirish emas, balki qishloq xo`jalik korxonalarini mahsulot 
ishlab chiqarishga rag`batlantirish, ularni ijtimoiy ximoya qilishdan iborat. 
Hozirgi sharoitda barcha hamdustlik davlatlari (shu jumladan, O`zbekiston Respublikasi) iqtisodiy 
xag`tida rivojlangan davlatlar xo`jalik taraqqig`tining asosiy Yunalishlarini belgilagan umumiy iqtisodiy 
jarag`nlar ko`zatilmoqda. Liberal iqtisodiy sig`sat, mulkning davlat tasarrufidan chiqarilishi va 
xususiylashtirish, mehnat jamoalarining korxonani boshqarishdagi ishtiroki kabi xalqaro mikg`sda yaxshi 
tanish bo`lgan jarag`nlar bizning kundalik xag`timizda kechmoqda. Turli davlatlar xukumatlari uchun 
kator muammolarni xal etish ulardagi iqtisodiy sharoit va xo`jalik tarkibidagi xususiyatlarga kura mutlako 
farqlansada, aslida bu holat umumiy iqtisodiy jarag`nning ma`lum sharoitlarda namog`n bo`lishidir. Bozor 
iqtisodig`tiga utish sharoitida davlatning soliq sig`sati xalk xujaligi barqarorligi va taraqqig`tining muhim 
tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu sig`sat bozor munosabatlarining barcha qatnashchilarini kamrab oladi. O`z 
navbatida, soliq tizimi shakllangan ijtimoiy takror ishlab chiqarishning xo`jalik mexanizmi va jamiyat o`z 
oldiga kuygan ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlardan kelib chiqadi.
Bizning fikrimzcha qishloq xujaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun joriy qilingan yagona er 
solig`idan davlat o`zining iqtisodiy sig`sati doirasida qishloq joylarda joylashgan boshqa tarmok 
korxonalarini rivojlantirish , shuningdek yangi korxonalarni ishga tushirish, qishloqka sanoatni 
rivojlantirish maqsadlarida foydalanishi lozim. 

---

128 
Davlat bYudjetini kattagina qismi kam daromadli oilalarni ijtimoiy muxofaza qilishga sarflanadi. 
Kam ta`minlangan oilalarni ko`pgina qismi qishloq aholisiga to`g`ri keladi. SHuningdek mavjud ish bilan 
ta`minlanmagan ishga yarokli aholining ham aksari qismi qishloq joylarda yashaydi. Yuqoridagilarni 
hisobga olib qishloq aholisini ish bilan ta`minlash, qishloq joylarda sanoat korxonalarini qurishni 
rag`batlantirish maqsadida davlat qishloqlarda kurilag`tgan yangidan ochilag`tgan korxonalar uchun 
ularni faoliyat turidan qat`iy nazar yagona er solig`ini joriy qilishi ma`lum muddatga joriy qilishi 
maqsadga muvofikdir. Bunda yagona er solig`ini yangi ochilag`tgan korxonalarning faoliyat turiga qarab 
tabakalashtirish lozim. 
Ma`lumki qurilish tashkilotlari, transport korxonalari katta er maydonlariga ega bizning fikrimizcha
ushbu korxonalar uchun er solig`ining stavkalarini kamaytirib belgilash zarur. 
Yuridik shaxslardan olinadigan er solig`ini er solig`ini bdjetga o`z vaqtida, qonunda belgilangan 
muddatlarda to`lanishishini ta`minlash maqsadida , er solig`ini to`lash tartibini bo`zganlik uchun 
belgilangan jazo choralarini kuchaytirish zarur. 
Soliqlar orqali iqtisodig`tni boshqarishda er solig`idan unumli foydalanish maqsadida erlardan 
qishloq xo`jalik maqsadlarida foydalanmaydigan Yuridik shaxslar uchun er solig`i stavkalarini ularning 
faoliyat turiga qarab tabakalashtirish va soliq stavkalarini ko`paytirish lozim. 
Er solig`i to`g`ri soliq hisoblanib, korxonaning xo`jalik faoliyati natijasiga bog`liq bo`lmaydi va 
korxona foyda g`ki zarar qurishidan kat`i -nazar to`lashga majbur. Bizning fikrimizcha korxona yil zarar 
bilan yakunlaganda er solig`ini to`lash muddatini korxonaning iqtisodiy holati yaxshilangunga qadar 
kechiktirish lozim. 
Kishlok xo`jalik korxonalarini soliqlar orqali boshqarishda yagona er solig`idan foydalanishni 
takomillashtirish yo`llari. Soliqqa tortish tartibini o`zgartirish bo`yicha har qanday chora kabi yagona er 
solig`ining ham ijobiy, ham salbiy tomonlari bor. Lekin fikrimizcha, ijobiy omillari ko`prok. YAgona er 
solig`ining joriy etilishi soliqni hisoblashni juda osonlashtiradi. Ilgari qishloq xo`jalik korxonalari 10 turga 
yakin soliqlar va yig`imlarni to`lagan bo`ladilar, endilikda bir yilda bir marta soliqning bir turini 
hisoblaydilar. 
Agar soliqni to`lash muddati hisobga olinadigan bo`ladi, ayrim korxonalar har bir soliq turlari 
bo`yicha to`lov topshiriqnomalarini taqdim etishlariga to`g`ri keladi. Tekshirishlarning ko`rsatishicha, 
buhgalterlarning malakasi pastligi sababli ko`p xo`jaliklar soliqni noto`g`ri hisoblaganlar va shu sababli 
ularga ancha miqdorda jarima solingan. Bu qoida malakali buhgalterlari bo`lmagan mayda qishloq 
xo`jalik korxonalari uchun ayniqsa muhimdir. Er solig`ini hisoblash esa chuqur bilimni talab kilmaydi, 
demak xatoga kamdan-kam yo`l qo`yiladi. Bundan tashkari, er solig`i yil boshida bir marta hisoblab 
chiqiladi va yil oxirigacha o`zgarmay kolaveradi, bu esa xo`jaliklarga o`zlarining ishlab chiqarish-moliya 
faoliyatini aniq rejalashtirish imkonini beradi. 
YAgona er solig`ining joriy etilishi erdan yanada okilona foydalanishni ta’minlashi lozim. CHunki 
har gektar er hisobidan, undan qanday foydalanilag`tganidan kat`i nazar, soliq to`lanadi. Joriy etilgan 
yangilik esa xo`jaliklarni g`rdamchi tarmoklar va ishlab chiqarishni rivojlantirishga undaydi, chunki 
bunday faoliyatdan olingan daromad soliqqa tortilmaydi. 
Har qanday soddalashtirish kabi yagona er solig`ining joriy etilishi tenglashtirishga olib keladi - bu 
esa uning salbiy tomoni. Tahlil shuni ko`rsatmoqdaki, iqtisodig`tning turli tarmoklarini tadbirkorlik bilan 
rivojlantirag`tgan xo`jaliklar Yutib chiqadi, faqat dexkonchilik bilan shug`ullanuvchi xo`jaliklar esa 
Yutkazadi. 
Stavkalarni belgilash chogida bYudjetga mablag` tushumining mavjud miqdorini saklab qolish 
asosiy omil qilib olindi. Hisob-kitoblar shuni ko`rsatadiki, bu tamoyilni ta`minlash uchun umuman 
respublika bo`yicha 1998 yilda amal kilgan er solig`i stavkasini 1,9 baravar ko`paytirish lozim ekan. Biroq 
bunda jami soliqlar miqdoriga kura uning urniga yagona er solig`i to`lanadiganiga kura 20-30 foiz 
kamrokdir. Bu esa qishloq xo`jalik korxonalari uchun soliq Yukini ancha engillashtirish omillaridan 
hisoblanadi. SHu bois o`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasinig karori bilan bazaviy stavkalar va 
ularga to`zatish koeffitsientlari tasdiqlangan bo`ladi, bu koeffitsientlar erlarning turlari, sifati va kaerda 
joylashganini hisobga oladi.

---

129 
YAgona er solig`i to`lovchilar uchun ma`muriy va sanoat markazlariga yakinrok joylashgani, 
shuningdek, er shaharlarning ma`muriy chegaralarida joylashgani tufayli koeffitsientni oshirish 
qo`llanilmaydi. Bu koeffitsientlar bazaviy stavkalarda hisobga olingan. 
Yuqorida aytilganidek, yagona er solig`ining joriy etilishi, shubxasiz, soliqqa tortishni 
soddalashtirishga olib keladi. Lekin u qishloq xo`jalik korxonalarining ishlab chiqarish-moliya faoliyatiga 
qanday ta`sir ko`rsatadi? SHu munosabat bilan O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga 
muvofik yagona er solig`ini joriy etish bilan bog`liq ishlarni muvofiklashtirish bo`yicha maxsus 
respublika komissiyasi to`zilgan. 
Bu komissiyaga yangi stavkalarning qishloq xo`jalik korxonalari ishlab chiqarish-moliya faoliyatiga 
ta`sirini o`rganish, shuningdek, zarur takliflarni o`z vaqtida tayg`rlash tpshirilgan. YAgona er solig`ining 
bazaviy stavkalari va to`zatish koeffitsientlari qishloq xo`jalik korxonalari faoliyatining natijasiga qanday 
ta`sir etag`tganini tahlil etish, ayrim yagona er solig`i to`lovchilarga imtig`z berish samaradorligini 
o`rganish bilan soliq organlarining mo`taxassislari, xususan tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun 
soliqqa tortish bulimlari mo`taxassislari shug`ullanishi kerak. SHu munosabat bilan ularni etarli miqdorda 
malakali mo`taxassislar bilan mustaxkamlash zarur. CHunki qishloq tumanlarida asosiy soliq to`lovchilar 
- yagona er solig`ini to`laydigan qishloq xo`jalik korxonalaridir. 
YAgona er solig`i joriy etilishi bilan er maydoni va sifatini aniq hisobga olish zarurati ancha 
kuchayadi. Respublika xukumati Er resurslari davlat kumitasiga tuprok haritalariga o`zgartirishlar kiritish 
va er bonitirovkasi ishlarini 1999 yil davomida nixoyasiga etkazishni topshirdi. Mamlakatimizda bu ish 
boshlab Yuborilgan. Ayrim viloyatlar bo`yicha ish natijalari olindi. 
Sunggi yillarda melioratsiya ishlari kamaygani sababli er sifati pasaymoqda, bu esa er solig`i 
miqdorining kamayishiga olib boradi: ayrim viloyatlarda er solig`i 25 foizgacha kamayadi. Bu holat bir 
tomondan,qishloq xo`jalik korxonalarining zimmasidagi soliq Yukini engillashtirsa, ikkinchi tomondan, 
bYudjetga soliq tushumini kamaytiradi. SHu munosabat bilan tuprok bonitirovkasi ko`rsatkichlarini 
o`zgartirish chogida uning natijalari viloyat xokimligida kurib chiqilishi lozim, viloyat xokimi esa 
bonitetning yangi ballarini qo`llanish muddatlari to`g`risida qaror qabul qilishi zarur. 
Kishlok xo`jalik tovarlarini etishtiruvchilar uchun yagona er solig`i joriy etilishidan avval er solig`i, 
shuningdek, daromad (foyda) solig`i to`lash borasida berilgan imtig`zlar ham saklanib koladi. Bunda 
soliqqa tortiladigan bazadan O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofik er solig`i 
undirilmaydigan er uchastkalari maydoni chiqarib tashlanadi. Bundan tashkari, yangi tashkil etilgan 
qishloq xo`jalik tovarlarini etishtiruvchilar davlat ro`yxatidan o`tgan paytdan boshlab ikki yil davomida 
yagona er solig`ini to`lashdan ozod qilinadi. 
SHu vaqtga qadar qishloq xo`jalik korxonalari soliqlar ning ayrim turlarini har oyda g`ki yilning har 
choragida to`lar edilar. Soliqlar ni o`z vaqtida to`lamagani uchun ular qo`shimcha penya to`lashga majbur 
bular edilar. endilikda yagona er solig`i bir yilda faqat ikki marta, ya`ni soliq yillik miqdorining 30 
foizgacha qismi 1 iYulgacha, kolgan qismi esa 1 dekabrgacha to`lanadi. To`lov miqdorining 
kamaytirilishi va to`lovlarning 70 foizga yakini yilning oxiriga kuchirilishi soliq to`lovchilar uchun katta 
engillikdir. 
O`z mulkida, egaligida g`ki foydalanishida er uchastkalariga ega bo`lgan jismoniy shaxslar er solig`i 
to`lovchilari hisoblanadi. Er solig`i to`lovchilarini soliq idoralari har yili yil boshiga hisobini olib boradi. 
Jismoniy shaxslar uchun er solig`i ob`ekti er uchastkalaridir. Quyidagi er uchastkalari soliq 
solinadigan ob`ekt hisoblanadi: 
1. Turar joylar etagida va jamoat erlarida shaxsiy g`rdamchi xo`jalik Yuritish uchun meros qilib 
koldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan erlar; 
2. YAkka tartibda uy - joy qurilish uchun meros qilib koldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan 
er uchastkalari; 
3. Jamoa bog`dorchiligi, o`zumchiligi va polizchiligini Yuritish uchun berilgan er uchaskalari; 
4. Xizmat Yuzasidan qonun hujjatlariga muvofik berilgan chek erlar; 
5. Meros bo`yicha, xadya kilinishi g`ki sotib oliniish natijasida uy - joy, dala xovli bilan birgalikda 
egalik qilish uchun huquqi ham uggan er uchastkalari; 
6. qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib olingan er uchastkalari; 

---

130 
7. Tadbirkorlik faoliyatini Yuritish uchun doimiy foydalanishga g`ki ijaraga berilgan er uchastkalar; 
Berilgan erlardan ikki yil mabaynida foydalanmagan jismoniy shaxslardan er solig`i uch baravar 
miqdorda undiriladi. 
2003 yildan boshlab agar er uchastkalariga mulk, egalik qilish g`ki undan foydalanish huquqini 
tasdiqlaydigan hujjatlar bo`lmasa, soliq butun maydon uchun quyida ko`rsatilgan oshuvchi 
koeffitsientlarini kullagan holda to`lanadi. 
Er solig`i stavkalari har yili yangi yil uchun O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi 
tomonidan belgilanadi 2003 yildan boshlab er solig`i stavkasi 1.2 koeffitsient bilan indeksatsiya qilingan. 
Kishlok xujaligi erlarining sifati er uchastkasi mulkdori, er egasi g`ki erdan foydalanuvchining aybi 
bilan g`monlashgan (boniteti pasayib ketgan) taqdirda, er solig`i erning sifatida g`monlashuviga qadar 
belgilangan stavkalar bo`yicha undiriladi. 
SHahar va shahar kurg`onlarining ma`muriy chegaralarida joylashgan qishloq xujaligi ahamiyatiga 
molik erlar uchun er solig`i qishloq xo`jalik erlariga belgilangan stavkalarning ikki baravari miqdorida 
undiriladi. 
Jismoniy shaxslar er solig`i bo`yicha imtig`zga egaligi g`ki ega emasligidan kat`i nazar, maydoni 
davlat xokimiyati organlari tomonidan ajratilganidan ko`p bo`lgan er uchastkalari uchun er solig`ining 1.5 
oshuvchi koeffitsienti bilan to`laydilar. 
Er uchastkasining joylashishiga qarab qishloq joylari uchun er solig`i stavkasiga quyidagi 
koeffitsientlar qo`llaniladi: 
Toshkent shaxri atrofida 20 km radiusda - 1.3; 
Korakolpog`iston Respublikasi, viloyatlar markazlari 15 km radiusda - 1.2; 
Tumanlar markazidan 10 km radiusda - 1.15; 
Boshqa shaharlar 5 km radiusda - 1.10. 
Agar erlar O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining davlat xokimiyati organlarining 
karoriga muvofik ijaraga olingan bo`ladi, jismoniy shaxslar er solig`i urniga ijara haqi to`laydilar 
Ijara haqi taraflarning kelushuvi asosida belgilanadi, lekin bu haq qonun hujjatlarida belgilangan er 
solig`ining bir stavkasidan kam va uch stavkasidan ko`p bulmasligi, erlardan qishloq xo`jalik extig`jlari 
uchun foydalanganda esa - bir stavka miqdorida bo`lishi lozim. Dexkon xo`jaliklaridan undiriladigan er 
solig`ini hisoblab chiqarish chogida er solig`i stavkalariga er sifatiga bog`liq holda quyidagi koeffitsientlar 
qo`llaniladi: 
tuprok boniteti 40 balgacha bo`ladi -0.75; 
tuprok boniteti 41 baldan 70 balgacha bo`ladi - 1.0; 
tuprok boniteti 70 baldan ortiq bo`ladi - 1.25; 
jismoniy shaxslarga tadbirkorlik maqsadida foydalanilag`tgan erlar uchun soliq stavkasi 
Yuridik shaxslarga belgilangan stavkada qo`llaniladi. 
Er solig`idan imtig`zlar ikki guruhga bo`linadi: 
Jismoniy shaxslarning soliq solinmaydigan er uchastkalari; 
Er solig`i to`lashdan to`liq ozod etilgan jismoniy shaxslar. 
Soliq solinmaydigan er uchastkalariga quyidagilar kiradi: 
1. YAkka tartibda uy - joy qurish va shaxsiy g`rdamchi xo`jalik Yuritish uchun qonun hujjatlarida 
belgilangan me`g`rlar doirasida berilgan erlar, er berilgan paytdan boshlab ikki yil muddatga; 
2. YAngi o`zlashtirilag`tgan erlar va meliorativ holatni yaxshilash ishlari olib borilag`tgan 
sug`oriladigan erlar-loyixada nazarda tutilgan muddatga lekin ishlar, boshlangandan e`tiboran besh 
yilgacha; 
3. YAngi tut kuchati o`tkazilgan er uchastkalari kator oralaridan qishloq xo`jalik ekinlarini ekish 
uchun foydalanishdan qat`iy nazar uch yil muddatga. SHu munosabat bilan bahorda o`tkazilgan tut 
kuchatlari egallagan erlar soliq to`lashdan uch yilga ozod etiladi, bunga kuchat o`tkazilgan yil ham kiradi. 
Ko`zda o`tkazilgan kuchatlar o`tkazilgan yildan keyingi yildan boshlab uch yilga soliq to`lashdan ozod 
etiladi. Soliq kodeksining 101-moddasida soliqdan ozod etilgan boshqa erlar bor. Ammo, ular jismoniy 
shaxsga tegishli ekanligi aytilmagan. 

---

131 
Agar erlar o`z urnida foydalanilmasa imtig`z yo`qoladi. Er kodeksining 55-moddasiga kura qishloq 
xo`jalik kooperativ a`zolariga, muassasalar va tashkilotlar xodimlariga, shu tashkilotlar erlaridan dehqon 
xujaligi Yuritish uchun sug`oriladigan erlardan 0,35 ga. gacha, lalmikor erlardan 0,5 gacha, yaylovlardan 
1 ga. gacha me`g`rlarda er ajratib beriladi. Bu faqat qishloq joylarida yashovchi dehqon xo`jaliklariga 
beriladi. 
Er kodeksining 27-moddasiga binoan shahar va kurg`onlarda yashovchilarga yakka tartibda uy-joy 
qurish uchun 0,06 ga er ajratilib beriladi. 
Er solig`idan to`liq ozod etiladigan jismoniy shaxslarga quyidagilar kiradi: 
1. yaylov chorvachiligining chuponlari, yilkibokarlari, mexanizatorlari, vrachlari va texniklari, 
boshqa mo`taxassislari va ishchilari; 
2. "O`zbekiston Kaxramoni", Sovet Ittifoki Kaxramoni, Mexnat Kaxramoni unvonlariga sazovor 
bo`lganlar, uchala darajali SHuxrat ordeni bilan taqdirlanganlar. 1941 - 1945 yilaridagi urush nogironlari 
va qatnashchilari; 
3. Xizmatni Afg`oniston Respublikasida va jangovor harakatlar olib borilgan boshqa mamlakatlarda 
vaqtincha bo`lgan kushinlarning cheklangan kontingenti tarkibida o`tgan harbiy xizmatchilar hamda ukuv 
va sinov yig`inlariga chakirilgan harbiy xizmatga majburlar; 
4. haqikiy muddatli harbiy xizmatga chakirilgan harbiy xizmatchilarning oilalari - xizmat 
muddatiga; 
5. I va II guruh nogironlari; 
6. ©lg`iz pensionerlar; ularga bir o`zi g`ki voyaga etmagan bolalari g`ki nogiron bola bilan birga 
alohida uy, kvartira g`ki g`tokxonada yashaydigan pensionerlar kiradi. 
7. Bokuvchisini yo`qotgan ko`p bolali oilalar; Bularga ota - onadan biri g`ki ikkalasi vafot etgan va 
oilada 16 g`shga etmagan besh nafar va undan ko`p bolalari bo`lgan oilalar kiradi. 
8. Kontsentratsion lagerlarning sobik g`sh tutkinlari, CHernobil AES dagi falokat okibatlarini 
tugatishda ishtirok etgan shaxslar; 
9. Ko`chirib keltirilgan fukarolar kelib joylashgan er uchastkalari bo`yicha - er uchastkalari berilgan 
vaqtdan e`tiboran besh yilgacha; 
10. Ilgari shaxsiy pensiya tayinlangan shaxslar. 
Ushbu imtig`zlar yakka tartibda uy joy qurish va shaxsiy g`rdamchi xo`jalik Yuritish uchun qonun 
hujjatlarida nazarda tutilgan me`g`rlar doirasida er uchastkalari berilgan jismoniy shaxslarga nisbatan 
tadbiq etiladi. Me`g`rdan ortiqcha er maydonlariga ega bo`lganlar shu qismidan er solig`ini 1,5 oshuvchi 
koeffitsient bilan to`laydlar. Imtio`z huquqi er solig`ini to`lashdan ozod etilgan shaxslar yashaydigan va 
birgalikda xo`jalik Yuritadigan butun oilaga tadbiq etiladi. 
Jismoniy shaxslarning er solig`i soliq organlari tomonidan hisoblab chiqiladi. 
Jismoniy shaxslarning er solig`ining hisoblash uchun soliq idoralari shahar, tuman er fondi 
ma`lumotlari xokimliklarning kororlari asosida hamda uyma uy Yurib o`tkazilgan tekshirishlar asosida er 
uchastkalari maydonini aniqlab chiqadilar. 
Jismoniy shaxslarning er solig`i har yilning boshida soliq organlari tomonidan hisoblab chiqiladi va 
to`lov xabarnomasi g`ziladi. 
Er solig`ini to`lash to`g`risidagi to`lov xabarnomasi har yili soliq idoralari tomonidan 1 maydan 
kechiktirmay jismoniy shaxslarga etkaziladi. Ular jismoniy shaxslarga shaxsan topshirilishi lozim. 
Jismoniy shaxslar er solig`ini joriy yilning 15 iYun’ va 15 dekabriga qadar teng bo`ladi to`lab 
qo`yishlari shart. Aks holda soliqdan boqimanda paydo bo`ladi va soliqdan tashkari peniya (aybona) 
to`lashga to`g`ri keladi. 
Soliq uggan yillarda undirilmagan bo`ladi soliq idoralari avvalgi uch yil uchun soliq hisoblab undirib 
olishga xakli. o`tgan yillar uchun undirilmagan soliq summasiga aybona hisoblanmaydi. 
O`z-o`zini tekshirish uchun savollar 
Er solig`ining iqtisodiy mohiyatini izoxlab bering? 
Er solig`ini qanday Yuridik shaxslar to`laydilar? 
Er solig`i ob`ektiga qanday er maydonlari kiradi? 

---

132 
Er solig`i stavkalari kim tomonidan belgilanadi va er solig`idan Yuridik shaxslar qanday 
imtig`zlarga ega? 
Er solig`ini Yuridik shaxslar qanday muddatlarda to`laydilar? 
qanday jismoniy shaxslar er solig`ining to`lovchilari bo`ladi hisoblanadi? 
Jismoniy shaxslarning er solig`i ob`ektiga nimalar kiradi? 
Er solig`i stavkasini belgilash tartibi qanday? 
Er solig`idan jismoniy shaxslar qanday imtig`zlar olish huquqiga ega? 
Jismoniy shaxslar er solig`ini kim hisoblaydi va er solig`ini to`lash muddatlari qanday?