J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

7.1-rasm . Valuta risklari va ularni bosliqarish usullarining ta sn ifla n ish i.
179

---

O peratsion riskning vujudga kelishi tijorat ban k larin in g ke- 
lajakdagi pul o ik a z m a la rig a valuta kursining ta ’sir qilishi bilan 
tushunliriladi. O datda tovar va x izm atlarn ing sotilishi va ular 
b o ‘yicha pul to io v la rin in g sotuvchi hisobraqam iga kelib tushi- 
shi bir vaqtda sodir b o im ay d i. Xorijiv valutada savdo qiluvchi 
yirik kom paniyalarning kelajakdagi pul oqim lari valuta ayirbosh- 
lashdagi o'zgarishlar tufavli riskka duchor b o ia d i. Shu sababli 
kom paniyalar keiajakda qancha m iqdorda m illiy valuta olishini 
aniq bihnaydi. C hunki suzib yuruvchi valuta kursi rejim ida valuta 
kursi talab va takJif asosida shakllanadi va doim iy o'zgarib turadi.
O peratsion risk mavjud b o ia r ekan, firm alar 3 ta yirik vazifani 
bajarishi lozim bo ‘ladi: b irinchidan, risk darajasini aniqlash; ik- 
k in ch id an , riskni xedjirlash kerakligi yoki zaru r emasligi borasida 
qaror qabul qilish; uch inch id an , agar riskning barchasini yoki bir 
qism ini xedjirlashga qaror qilinsa, mavjud xedjirlash vositalaridan 
eng m aqbulini tanlash.
H ar bir firrna xedjirlash borasida biror qaror chiqarishdan 
oldin barcha valutalar (u sh artn om alard a qoilaydigan) bo'yicha 
o ‘zining sof operatsion riskni aniqlashtirishi lozim . Bu yerda «sof» 
term ini m a iu m bir vaqt va valutada keiajakda kutiladigan barcha 
kirim va chiqim larn in g konsolidatsiyalashtirilishini bildiradi.
K utiladigan pul k irim lari va ch iq im lari borasida hisobot 
tuzishda h a r bir shoxobchadagi boshqaruvchilar m uh im rol 
o ‘ynaydi. M arkazlashgan boshqaruvchilar g uru hi turli m uddat- 
larda va har bir valutadagi keiajakda kutiladigan sof pozitsiyasini 
aniqlash uchun shoxobchalarning hisobotlarini um um lashtiradi. 
H ar b ir shoxobchaning sof valuta pozitsiyasini sinchkovlik bilan 
ko‘rib chiqish orqali m ultim illiy kom paniyalar o ‘zining um um iy 
so f riskini aniqlashi m um kin.
Lekin am aliyotdan m a ’lum ki, kom paniyalarning shoxobcha- 
larid an bir nechtasi olzaro qaram a-qarshi valuta pozitsiyasini 
egallashi m um kin. Bunda valuta kursi qanchalik o‘zgarm asin, bu 
ikki shoxobchaning um um iy sof kutiladigan riski 0 ga teng b o ia d i, 
y a’ni riskka barham beriladi. Shuning uchun ko‘p shoxobchali
180

---

kom paniyalar b archa sh o xo bchalarnikini em as, balki bir-birin i 
riskini qoplam aydigan sh oxobchalarining valuta pozitsiyalarini 
ta h lil qilishi lozim . Bu vaqt va iqtisodiy jih a td a n korxona uch u n
foydali hisoblanadi.
Ayrirn hollarda kom paniya o‘zin in g baho siyosatini opera- 
tsion riskni xedjirlash uchun qayta ko‘rib chiqishi m u m k in , ya’ni 
firm a eksport va im p o rt sh artn o m alarid a bir xil valutadan foy- 
dalanishga harak at qiladi. Lekin xorijiy valutadagi pul k irim lari 
va ch iq im larin in g m uddat jih a td a n m uvofiq kelishida cheklovlar 
m avjud. Shuning uchu n o d atd a firm a lar m a’lum darajada tra n - 
zaksion riskka duch keladi va ular turli xedjirlash vositalari orasi- 
d an o p tim alin i ta n lash i talab etiladi.
O peratsion riskni xedjirlashning quyidagi vositalari am aliyot- 
da keng tarqalgan:
— fyuchers orqali xedjirlash;
— forvard orqali xedjirlash;
— pul bozori xedjiri;
— valuta opsioni orqali xedjirlash.
X edjirlash vositalarini ta n lash d an avval firm alar h ar bir vosi- 
ta taqozo qiladigan pul o q im larin i batafsil taqqoslashlari lozim . 
Turli xedjirlash vositalarining nisbiy afzalliklari vaqt o ‘tgan sayin 
o ‘zgarishi tufayli eng m aqbul xedjirlash vositasi ham o'zgarib tu - 
radi.
Fyuchers orqali xedjirlash.
Valuta fyuchersini xarid qilish. Valuta fyuchersini sotib ol- 
gan firm a belgilangan m ud d atda, o ‘rnatilgan bahoda, kelishilgan 
valutada va belgilangan m iqdorda valutani sotib olish huquqiga 
ega b o ‘ladi. Kelajakdagi xorijiy valutadagi kreditorlik qarzlari 
b o ‘yicha toMovlarni xedjirlash uch u n firm a yaqin kelajakda zaru r 
b o ig a n valuta uchun valuta fyuchersini sotib olishi m um kin.
Forvard orqali xedjirlashda b itim lar m a’lum m akonda-birjada 
em as, balki virtual tuzilishi ham m u m k in . B undan tashqari for­
vard bitim i sum m asi bitim ishtirokchilari talabidan kelib chiqib 
tuziladi, ya’ni fyuchersga o ‘xshab stan d artlashtirilm aydi. Shun-
181

---

day b o isa d a , bu bitim ishtirokchilariga nisbatan q at’iy m ajburiyat 
yuklaydi.
Pul bozori xedjiri deyilganda o ‘zgarish ehtim oli m avjud valu- 
tad a m a’lum pozitsiyani egallash tu sh u n ilad i. B unda agar kor- 
xona m a’lum m u d d a td an s o iig xorijiy valutani to ia s h i lozim 
b o is a va xorijiy valuta qadri oshishi kuzatilayotgan b o ‘lsa, m il- 
liy valutada b an k d an kredit oladi va bu m ablag‘ni xorijiy valu- 
taga ayirboshlab, bankka belgilangan m uddatga q ad ar depozitga 
joylashtiradi.
Valuta opsioni orqali xedjirlash nisbatan qim m at va o ‘z navba- 
tida qulay hisoblanadi, u xaridoriga m ajburiyat emas, balki huquq 
beradi. Agar opsion bitim i kursi am aldagi kursga n isbatan no- 
qulay b o ‘lsa, unda xaridor opsiondan foydalanm aydi va uni m ud- 
dati o ‘tgandan so‘ng bekor b o iish ig a yo‘l qo‘yib beradi va qulay 
bahoda bozordan zaru r m ablag‘ni xarid qiladi.
Valuta riskini boshqarish qiyin b o ig a n turi bu iqtisodiy risk- 
dir. C hunki f'irma bozordagi mavjud k o n yu nk tura o ‘zgarishidan 
ham talafot ko‘rishi m um kin. Kurs o‘zgarishi hisobiga korxona 
sotib oladigan xomashyo tovarlari va u sotadigan tayyor m ahsu- 
lot kuchli ta ’sir ostida qoladi. Bunda korxonaning rejalashtiri 1 - 
gan tushum ga erisholm ay qolishi valuta kursi iqtisodiy riskining 
yorqin salbiy oqibati hisoblanadi. C hunki korxona talab va ta k lif 
q on un in i tartibga solish im koniyatiga ega em as. Shu tufayli bun- 
day riskni boshqarish usuli sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish 
m um kin:
1. Korxona operatsion faoliyatini restrukturizatsiya qilish. 
B unda korxona xarid qiladigan xom ashyolar va sotadigan tovar­
lari bitim ining bir-biriga nisbatan teskari korrelyatsiyada b o ig a n
valutalarda tuzilishi m aqsadga muvofiq sanaladi.
2. Sotib olinadigan va sotiladigan tovarlar bitim i m uddatini 
b irxillashtirish. Bunda korxona tovarlarini sotgan kuni xomashyo 
sotib oladi va valuta kursi riskidan m a iu m m a ’no d a him oyala- 
nadi. Lekin korxona tovarlarini qachon va qancha m iqdorda so- 
tilish in i rejalashtira olm aydi.
182

---

T ranslyatsion risk turli xorijiy valutadagi m a b la g ia rn i ja m - 
lan m a moliyaviy h iso bo tn i tuzish paytida bitta valutaga ayir- 
boshlashda yuzaga keladi. B unda kurs o ‘zgarishi haqiqatda salbiy 
ta ’sirni yuzaga keltirm aydi. C h u n k i xorijiy valutadagi m ablag‘ 
h aq iq atd a ayirboshlanm aydi, u h isobraqam da tu rad i, faqat bitta 
valutaga hisobot uchun translyatsiya qilinadi.
L ekin b u n d a m u a m m o bu translyatsiyaning b ozor ishtirokchi- 
lariga bir aksiyaga to ‘g£ri keladigan d aro m ad sifatida signal beri- 
shida nam oyon b o ia d i. B oshqacha aytganda, joriy kurs bo‘yicha 
tarnslyatsiyalangan m ablag‘n in g kam ayishi hisobiga aksiya bahosi 
pasayishi m u m k in . Bu esa, investorlar uch un noxush xabar hisob- 
lanadi. Shu tufayli, korxonalar translyatsion riskni ham m uddatli 
valuta bozori bitim lari yordam ida xedjirlashga kirishadi. B uning 
salbiy to m on i shundaki, korxona m a b la g ia ri haqiqiy valuta ris- 
ki yo‘qotishiga duch kelm agan holda, tu zilgan bitim sum m asiga 
haqiqiy riskka uchraydi. B uning natijasida haqiqiy yo‘qotishlar 
ham yuzaga kelishi m um kin.