4. Jismoiiy madaniyat nazariyasining yetakchi tushunchalari va jismoniy madaniyatning
ijtimoiy mohiyati.
U yoki bu kasb egalari o`zaro muloqot davomida o`z kasbi va xunariga oid ma`lum
tushunchalar va iboralardan foydalaniladilar. Fanning ma`lum soxasini o`rganish va uni
o`zlashtirish ana shu yetakchi tushunchalarning mazmunida yetadi.
Ularning mazmuni va xajmini aniqlamay turib, jismoniy madaniyat nazariyasi va
amaliyotining ko`pdan-ko`p ayrim xodisalari va masalalarini to`g`ri tushunib olish kiynlashadi,
jismoniy madaniyat nazariyasini urgatadigan fanni muvaffaqiyatli egallab bo`lmaydi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasida qo`llaniladigan yetakchi tushunchalarga
kuydagilar kiradi: jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik, jismoniy madaniyat, jismoniy
madaniyat, jismoniy madaniyat tizimi, jismoniy bilimlar, jismoniy kamolot (jismoniy mashqlar,
jismoniy sifatlar, prinsiplar, va boshqa tushunchalar darslikning lozim bo`lgan boshqa
bo`limlarida kurib chiqiladi ) va x.k. Nima uchun yuqorida sanab utilgan tushunchalar asosiy
tushunchalar deyiladi-yu, boshqalari, masalan, jismoniy mashq, sport, tushunchalari asosiy
tushuncha deb xisoblanmaydi? Tegishli faoliyatni to`g`ri aks ettiradigan barcha tushunchalar o`z
ahamiyati jixatidan birdek muhimdir, bo`lar to`g`risida darslikning tegishli boblarida gap ketadi.
Bu yerda bo`lsa jismoniy madaniyatning asosiy, eng muhim sifatlari umumlashtirilib,
ko`rsatilgan tushunchalargina olingan xolos.
Jismoniy rivojlanish - bu, inson organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi,
tashqi ko`rinishi va xizmatining o`zgarish jarayonidir.
Rivojlanish davrini uch fazaga ajratish mumkin: uning yuqori darajasi, nisbatan
stabillashgan (barkarorlik) va inson jismoniy imkoniyatlarining asta-sekinlik bilan pasayishi. U
tabiatning ob`ektiv konuchlariga - organizm va uning yashash sharoitlari birligi qonuniga,
xizmat va to`zilish (struktura) o`zgarishlarning bir-birini takozo etish qonuniga, organizmda asta-
sekin mikdor va sifat o`zgarishlari qonuniga va boshqa koiunlarga bo`ysunadi. Boshqacha
aytganda, jismoniy rivojlanish ob`ektiv va biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan
eng muhimi, muhit va organizm rivojlanishining bir butunligi qonunidir.
Yuqoridagilarni o`quvchilarga qo`llaganimizda, ukish sharoiti, mehnat va mustakil
ishlash, dam olishni xisobga olishga to`g`ri keladi. Bularning barchasi bolalarning jismoniy
rivojlanishiga ta`sir ko`rsatadi.
Nasldan-naslga utadigan tabiiy hayotiy kuchlar, jismoniy qobiliyatlar ham jismoniy
rivojlanishning muhim zamini ekanligi, shuning uchun ham yuqori natijalarga erishish har qaysi
o`quvchi uchun nasib bo`lmasligini, ammo har qanday o`quvchi o`z organizmining jismoniy
rivojlanishiga vijdonan, sistemali, maqsadga muvofiq ravishda jismoniy mashqlar bilan
shug`ullanish orqali ijobiy ta`sir eta olishligini e`tirof etishimiz lozim.
Jismoniy rivojlanishning shiddatli (keskin) davri, maktabgacha yoshdagi va kichik
maktab yoshidagi davrga to`g`ri keladi va butun maktab yoshidagilik davrida davom etadi.
Amaliyotda jismoniy rivojlanganlik ko`rsatkichlari degan iboraga duch kelamiz. Bu
odam tanasi va uning a`zolarini ulchash orqali mutaxasisning o`zini, unda shug`ullanuvchilarni
yoki individ ning jismoniy rivojlanishi haqidagi antropometrik ma`lumotlardir.
Jismoniy rivojlanishning yunalishi, xarakteri, darajasi, shuningdek, inson o`zida kamol
toptiradigan fazilatlar va qobiliyat turmush sharoitlari va madaniyatga ko`p jixatdan bolikdir.
Jismoniy rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan jismoniy madaniyat maqsadlarida foydalanish
- jismoniy madaniyat nazariyasi va praktikasining muhim vazifasidir.
Shunday qilib, kishilarni ijtimoiy sharoitlari jismoniy rivojlanishida xal qiluvchi
ahamiyatga egadir. Bular orasida mehnat bilan madaniyat, chunonchi jismoniy madaniyat
muhim rol uynaydi.
Jismoniy madaniyat. Madaniyat deganda, ma`lum maqsadni muljallab insonga ta`sir
etmoqlik va uning qobiliyatlarini maqsadga muvofiq rivojlantirishga yunaltirilgan, ijtimoiy -
siyesiy va axloqiy - estetik ideallarda, madaniyatlangandagidek yo`qsak orzularga erishish
jarayoni tushuniladi. Madaniyat bu kishilarning (insonning) madaniy faoliyati soxasi, ana usha
madaniyatni o`zlashtirish, uning yutuklarini takomilashtirish va avloddan-avlodga o`zatish
usulidir. Jismoniy madaniyat inson jismoniy kamolotiing pedagogik tizimi deb ham qaraladi.
Jismoniy madaniyat jarayonida maxsus oldindan ishlab chikib qo`lla niladigan jismoniy
mashqlar tizimidan, tabiatni sog`lomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillar qo`shib
foydalaniladi. Harakat malakalari va kunikmalari shakllantirish, harakat sifatlarini rivojlantirish
hamda har tomonlama morfofunksional rivojlangan organizmni tako millashtirish uchun maxsus
bilimlardan foydalanish jamiyat talablariga muvofiqlashtiradi. Boshqa so`z bilan aytganda,
jismoniy madaniyat pedagogik jarayon tarzida kishilarning jismoniy rivojlanishi va jismoniy
bilim egallashini o`z zimmasiga oladi.
Burjua avtorlari tus jonivor "madaniyat"ga o`xshash tug`ma jismoniy madaniyat bor deb
da`vo qiladilar. Ular shunday deyish bilan mehnat va tafakkurni sifat jixatidan yangi xodisalik
rolini inkor qiladilar, inson ana shu mehnat va tafakkur tufayli hamma jonivorga nisbatan misli
ko`rilmagan darajada yo`qsaqlikka kutariladi. Boshqa bir muloxazalarda jismoniy madaniyatning
paydo bo`lishida diniy ibodat omili ataylab birinchi uringa qo`yiladi va bu bilai ijtimoiy-tarixiy
tajribaning roli yerga urilgandek ham bo`lib ko`rinadi.
Burjua nazariyetchilarining jismoniy madaniyatni instinktiv negiz larga to`g`rilab quyishi
tasodifiy xod emas. Chunki shunday deb tushunil sa, madaniyatning bu turiga xos butun
amaliyot ijtimoiy shart sharoit va extiyojlarga guye bog`liq bo`lmagan u yoki bu instinktni
kondirish sifatida oldinga chiqadi xolos.
Jismoniy madaniyat vujudga kelishi va rivojlanishining ob`ektiv va sub`ektiv sabablari
mavjuddir (A.D.Novikov, L.P Matveyev, 1975).
Jamiyatning moddiy hayotiy sharoitlari, jumladan od jismoniy madaniyat vujudga
kelishida ob`ektiv sabab bo`lgan. Inson paydo bo`lgan vaqtdanok katta-katta jonivorlarni ovlay
boshlagan. Ov xujalikning iste`mol tarmogi bo`lgan va insoniyat faoliyatining boshqa hamma
turlarini o`ziga bo`ysindirgan. Ov uzoq vaqt tarixiy dav? mobaynida insonga ozik-ovkatdan
tashqari, qurol yasash va kiyim-kechak uchun, turar joy ko`rish uchun material yetkazib bergan.
Uzoq vaqt davomida ov odamni kuchda, tezlikda, chidamlilikda, chaqqonlikda, xayvon bilan
o`zaro "ko`rash" musobaqasidek bo`lib kelgan. Ov jismoniy sifatlarini rivojlanitirishning xaddan
tashqari yo`qsak darajada bo`lishni talab etgan, odamlarning butun faoliyatini aktivlashtirib,
ularni jismoniy jixatdan rivojlantirgan, atrofii urab olgan tabiat to`g`risida amaliy tushuncha
bergan.
Ishlab chiqarish qurollarining yasalishi ham ma`lum kuch, chidamlilik va chaqqonlik
talab qilgan hamda odamning bor qobiliyatlarini kamol topmshmga imkoniyat ochgan. Kadimiy
ovchilar keyinchalik zaruriyat ga qarab kollektiv bo`lib ov qilishgan – ut yordamida xayvonlarni
kulga tushirishgan, jarliklarga kamab olishgan, uzoq vaqt kuvib yurib ushlash gan. Otiladigan
qurollarning va ovga yakka-yakka chiqiladigan bo`lib kolindi - bunga ijtimoiy ongning
shakllanishi deb qaraldi (A.D. Novikov, L.P. Matveyev va boshqalar).
Ijtimoiy ongning rivojlanishi jismoniy madaniyatning shakllanishida sub`ektiv deb qaray
boshlandi. Ongli hayot faoliyati, xarakteri va yashashining ma`nosi bilan farqlandi. Inson o`z
tajribasini birovga urgatishning ijtimoiy usulidan foydalandi, tajribaning tuplanishn ijtimoiy
jarayonni tezlashtirdi. Yangi avlod o`zidan avvalgi avloddan urganib, ularning tajribalari,
maxorat va malakalarini, bilimlarini o`zlashtirish takomilida davomiylik urnatildi degan taxmin
mavjud.
Sinfiy jamiyat vujudgd kelganga kadar rivojlangan jamiyatda jismoniy madaniyatii
xalkning o`zi amalga oshirar edi, bu davrda jismoniy madaniyat xalk madaniyat sistemasining
bir qismiini tashqil etardi, umumiy va kat`iy tartibda majburiy edi. Xukmron sinflar (sinfiy
jamiyat shakllangandan so`ng) jismoniy madaniyatni o`zlarining iktisodiy va siyesny
manfaatlariga moslab tashqil etdilar.
Sobiq shurolar davlati tadqiqotchilari va chet ellik tarakkiypar var olimlarning olib
borgan tadqiqotlari shuni ko`rsatdiki, jismoniy madaniyat bolaning usishi maromiga tashqaridan
ta`sir etmay, amalga oshirilishi mumkin ekanligini, lekin bu jarayon boshqarilsa, eng yaxshi
natijalarga erishish mumkinligini isbotladi. Boshqarish imkoniyati chegarasiz emasligini ham
unutmaslik lozim. Inson tabiatini o`zgartirish mumkin emas, shunga qaramay, bolaning rezerv
imkoniyatlarini tayyorlanishi uchun mumkin bo`lgan shart-sharoitni vujudga keltirish lozim
bo`ldi.
Shunday rivojlanishga erishiish uchun "jismoniy madaniyat" deb atalmish maxsus
yunaltirilgan va tashqil qilingan faoliyatdan foydalana boshlandi.
Jismoniy madaniyat - pedagogik jarayon bo`lib, inson organizmini morfologik va
funksional jixatdan takomillashtirish, uning hayoti uchun muhim bo`lgan asosiy harakat
malakasini, maxoratnni, ular bilan bog`liq bo`lgan bilimlarni shakllantirish va yaxshilashga
qaratil gan. Mana shu ta`rifda jismoniy madaniyatning insonni madaniyatlashning mustakil turi
sifatidagi o`ziga xosliga ta`kidlab utilgan.
Jismoniy madaniyatga oid bo`lgan bu o`ziga xoslikning tarkibida ikki ta alohida ma`noga
ega bo`lgan "jismoniy bilim" va "jismoniy sifatlarni rivojlantirish" deb atalgan tushuncha yetadi.
«Jismoniy bilim» termini yangi davrdagi jismoniy madaniyatning eng avvalgi tizimlarida
uchraydi. Masalan, Fit "o`z vujudini madaniyat" qilish maqsadida jismoniy mashqlar zarurligi
haqida gapirgan edi.
Jismoniy bilim jismoniy mashqlarni bajarishga oid maxsus nazariy tushunchalar va ularni
lozim bo`lganda turmushda qullash maxorati va kunikmalarini o`z ichiga oladi. Pestalotssi
bolalarning "vujudini madaniyatlanni astoydil yoqlab chiqqan. P.F. Lesgaft jismoniy bilim
berishni, jismoniy madaniyatning kengaytirilgan ma`nosi deb tushuntirgan. Lekin Lesgaftning
jismoniy madaniyat haqidagi ta`limotning asosiy goyasi tom ma`nodagi jismoniy ta`lim g`oyasi
edi.
P.F. Lesgaft jismoniy madaniyat jarayonida bolalar "ayrim harakatlarni ajratib olishlari
va ularni o`zaro taqqoslashni, ularni ongli ravishda boshqarishni va to`siqlarga moslashtirishni,
bu to`siqlarni iloji boricha chaqqonlik va kat`iyat bilan utishni(engishni), boshqacha qilib
aytganda, iloji boricha kamrok vaqt mobaynida oz mehnat sarflangan xolda, ongli ravishda eng
ko`p jismoniy ish qilishni yexud qurqam va gayrat bilan harakat qilishni o`rganishlari kerak, deb
xisoblardi. Bu yerda gap, bir tomondan, to`g`ri harakat kunikmalarini xosil qilish haqi da,
ikkinchi tomondan, harakatlarni bajarishga ongli munosabatda bo`lish negizida kunikmalardan
turli hayotiy vaziyatning turli tasavvur hamda maxoratni karor toptirish haqidagi bormoqda.
Bir butun jarayoninng tu tomonlari bir-biri bilan mustaxkam bog`langan. Masalan, agarda
o`quvchilar yugurish mashqlarini ko`p marotalab, uning bajarilish texnikasini o`zlashtirish
maqsadida takrorlayversalar, shu vaqtning o`zida ham kuch, ham chidamlilik va ayrim xollarda
tezkorlik ham madaniyatlanadi. Boshqa tomondan, usha yugurish mashqlarni katta tezlik bilan
takrorlansa (tezkorlikni madaniyatlash uchun), u xolda mashq texnikasi mustaxkamlanadi va
takomillashadi, shu vaqtning o`zida esa ta`lim, bilim bersh vazifalari ham xal qilinadi.
Jismoniy mashqlarni bajarish jarayoni nafaqat jismoniy, xattoki shug`ullanuvchilarning
ruxiy holatiga, ularning emotsiyasnga (xis-tuygusiga), irodasiga, axloqining namoyon bo`lishiga
ham ta`sir ko`rsatadi. Ana shular xisobiga madaniyatviy vazifalarning xal qilinishi uchun kerak
bo`lgan qulay sharoit yuzaga keldi.
Jismoniy madaniyat jarayonida hamisha ham madaniy, ham ta`limiy elementlarning
mavjudligi uni bir butun pedagogik jarayon deb qarashga olib keladi. Qayd qilingan elementlar
qo`yilgan vazifaga qarab, har biri alohida ko`rinishda namoyon bo`ladi. Jismoniy madaniyatda
jismony rivojlanish qonunlari ham, jismoniy madaniyatning ijtimoiy qonunlari ham aks etadi.
Jismoniy madaniyatning sotsial qonunlaridan foydalanishi xarakteri va usuli aslida jami
yatning iktisodiy va siyesiy to`zumidan kelib chiqadi. Bu jismoniy madaniyat ga ijtimoiy
xarakter beradi, sinfiy jamnyatda esa madaniyat xukumron sinflarshshg manfaatlariga
bo`ysundirnldi.
Jismoniy madaniyat - abadiy kategoriyadir, shu ma`nodaki, madaniyatning bu yunalishi
jamiyat paydo bo`lgandan beri mavjud bo`lib, bundan kopii ham ijtimoiy ishlab chiqarishning va
inson hayotining zaruriy shartlari dan biri sifatida davom etaveradi(A.D. Novikov, 1959).
Jismoniy madaniyatning ijtimoiy xodisa sifatida o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, u
asosan jamiyatga inson jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi.
Jismoniy tayyorgarlik. Jismoniy madaniyatda uchta asosiy yunalish mavjud
bo`lib, inson jismoniy madaniyatsi ana usha ram kalar asosida amalga oshiriladi. Ular umumiy
jismoniy tayyorgarlik, xunar- kasb jismoniy tayyorgarligi, sport tayyorgarligidir.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik soglikni mustaxkamlashga, keng doirada harakat
malakalari va kunikmalariga ega bo`lishiga, o`zidan keyin gi maxsus taysrgarlikka zamin
bo`lishi uchun xizmat qiladigan asosiy harakat sifatlarnni rivojlantirnshga yunaltirilgan.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik maqsadida jismoniy madaniyatning barcha turdagi
vositalaridan, xilma-xil jismoniy mashqlardan, tabiatning sog`lamlashtiruvchi kuchlari va
gigiyenik omillardan foydalanilmoqda. Umumiy jismoniy tayyorgarlik jismoniy madaniyatning
barcha etaplarida ko`proq maktab jismoniy tarbiya tizimida, ommaviy jismoniy madaniyat
ishlarida va jismoniy mashqlar bilan indivivdual shug`ullanish shakllari orqali amalga
oshirilmoqda.
Kasb-xunar jismoniy tayyorgarligi- bu jismoniy madaniyatning mutaxassislashtirilgan
aniq mehnat turi va mudofaa faoliyatiga tayyorlashga yunaltirilgan jarayondir. Bunda asosan,
jismoniy mashqlarning xunar yoki kasbga yaqin bulgai turlaridan foydalaniladi. Kasbga yunal
tirilgan jismoniy tayyorgarlik vositalarining qo`llanishi mehnat hara kat mal akal ar i ning
shakllanishini egallash jarayonini tezlashtiradi, mehnat unumdorligi oshiradi, organizmning,
tashqi muhit ta`sirning zararli faktorlariga qarshilik ko`rsatishini yaxshilaydi.
Umumiy va kasb jismoniy tayyorgarligi deb ajratish ma`lum dara jala shartli bo`lib,
ikkala yunalish ham bir-birini tuldiradi. Sport tayyorgarligi jismoniy madaniyatda maxsus
yunalishni ifoda etadi. Buning vazifasi insonni tanlab olingan biror sport turida yuqori natijalarga
erishish ta`minlashdir.
Jismoniy madaniyatda sport tayyorgarligi, organizmning funksional imkoniyatlarini
takomillashtirish bilan bog`liq bo`lgan, yuqori sport natijasi kishilarning jismoniy tayyorgarligini
baxolash kriteriyasiga aylanadi va jismoniy madaniyatga muljal sifatida juda keng kulamda
qo`llaniladi.
Jismoniy madaniyat - umumiy madaniyatning bir qismii, uning yo`qsalishi jamiyat
rivojlanishining sotsial, iktisodiy usishi darajasi ga o`zviy bog`liq bo`ladi.
Jismoniy madaniyat - muayyan tarixiy sharoitlar maxsuli. Har bir ijtimoiy-iktisodiy
formatsiya jamiyat a`zolari jismining madaniyati xarakterli bo`lib bu jismoniy madaniyat jamiyat
tarakkiyotining muayyan davridagi butun bir xalk boyligi, mulki bo`lib shaxsning har taraflama
barkamolligining mushtarak va majburiy sharti bo`lib kolaveradi.
Jismoniy madaniyat naariyasining asosiy tushunchalari ichida jismoniy madaniyat
(jismoniy madaniyat) keng, jamlovchi tushuncha bo`lib, jismoniy madaniyat «jismoniy
madaniyat» tushunchasining tarkibiy qismii sifatida uch xil yunalishga ega bo`lgan pedagogik
jarayonni o`z ichiga oladi (B.A. Ashmarin, 1979).
Maktab jismoniy madaniyatsi - bolalarni jismonan tayyorlash uchun kishilik jamiyati
yaratgan va fodalanayotgan moddiy, ma`naviy boyliklari majmuidir.
Moddiy boyliklar- xilma-xil sport inshoatlari, maxsus anjomlar, uskunalar, mablaglar,
jamiyat a`zolarining jismoniy kamoloti darajasi(sport yutuklari) demakdir. Ma`naviy boylik- esa
madaniyat tizimi yaratgan, shakllantirgan goyaviy, ilmiy, tashqiliy, amaliy va maxsus ilmiy
yutuklar xisoblanadi. Jismoniy madaniyat orqali har qanday inson o`ziga munosib jismoniy
madaniyat mazmunini o`zlashtiradi, shu soxa yutugi uning shaxsi mulkiga (boyligiga) aylanadi.
Jismoniy madaniyatning rivojlanishida ma`lum xizmatlarni bajargan inson harakat
faoliyatini ratsional me`yori (normalari) ni belgilash;
- jismoniy madaniyatga oid madaniy axborotni tuplash (axboriylik) xizmati va uni avloddan
avlodga o`zatish va tarkatishga vositachilik qiladi;
- shaxslararo muloqot, o`zaro aloqa (komunikativlik) munosabatlarni shakllantiridi;
- shaxsning harakat estetikasi talabini kondirish bilan bog`liq (estetikaga oid) xizmati;
- insonning doimiy harakat qilishga bo`lgan tabiiy talabini kondirish bilan bog`liq bo`lgan va
uning kundalik turmush uchun lozim darajadagi jisman -yaroklilik holatini ta`minlash (biologik)
xizmati.
Boshqa xizmatlari jismoniy madaniyatni bazasi - sport, amaliy sog`lomlashtirish jismoniy
madaniyatsi deb atalmish jismoniy madaniyat klassifika siyasining asosida yetadi. Jamiyat
a`zosining jismoniy bilimi, jisman rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi evaziga aktiv hayotiy
faoliyat uchun zarur bo`lgan jismoniy kamolotga erishishni zaminini yoki jismoniy
madaniyatning poydevorini yaratadi. Shug`ullanuvchilarning yoshiga qarab jismoniy rivoj
langanlik, tayyorgarlik o`zgaruvchan va o`ziga xos xususiyatlar kasb etadi. Jismoniy
madaniyatning boshlangich zamini shartli ravishda "maktabgacha va maktab jismoniy
madaniyatsi" orqali yaratiladi. Bu bilan maktabgacha yoshdagi bolalar mussasalarida
umumta`lim maktablari va boshqa o`quv madaniyat muassasalarida jismoniy madaniyat o`quv
predmeti sifati da majburiy mashg`ulot ekanligining tushunamiz. Bu o`z navbatida umumiy
jismoniy ma`lumot uchun asos yaratadi, jismoniy qobiliyatlarining har tomonlama rivojlanishi,
mustaxkam soglikning bazasaning vujudga kelishiga sababchi bo`ladi. Bu bilan har tomonlama
bir shaxsga zarur bo`lgan jismoniy saloxiyat darajasining asosini yaratishga kafolat vujudga
keladi.
Maktab jismoniy madaniyatsi esa madaniyatlanuvchida jismoniy madaniyatning zaminini
shakllanishida asosiy poydevordir. Sport jismoniy madaniyatining tarkibiy qismiidir. Sport,
xususan, ahamiyatli darajada jismoniy va unga bog`liq bo`lgan qobiliyatlarning rivojlanishini va
usishini ta`minlaydi. Jamiyat jismoniy madaniyatsining tarkibiy qismii xisoblanga sport,
boshlangich ma`noda "kuch sinashaman" , "musobaqalashaman" degan ma`noni beradi. XIX
asrning oxiri va XX asrning boshlarigacha unga dam olish, kungil ochish, so`ng, jismonan
yuqori ko`rsatgichga erishish vositasi, musobaqalarda galaba koeonish tarzidagi faoliyat deb
qaraldi. Sportning rivojlanishi asosan uch ko`rinishda - o`quv predmeti sifatida, ommav iy
kungilli sport, "k a t t a "s p o r t" tarzida ruy bermoqda.
O`quv predmeti sifatida sport o`rta va oliy maktabda, armiyada jismoniy madaniyatning
vositasi bo`lib xizmat kilmoqda. Ommaviy kungilli sport darsdan tashqari va ish vaqtidan so`ng
davlat va jamoat tashqilotlari orqali va har bir shaxs ning initsiativi bilan amalga oshirilmoqda.
«S p o r t ch i» so`zi talaffo`z etilganda, ko`z ungimizga nafaqat kuchli, chidamli va chaqqon
hamda kaddi komati kelishgan yigit yoki kiz obrazi gavdalanibgina qolmay, irodali, to`g`ri,
xakso`zli, hayotga doim yaxshi umid bilan qaraydigan, optimistik kayfiyatdagi, har qanday qiyin
chiliklarni oson yenguvchi, kamtarin va o`z yutuklriga xotirjam insonni tushunamiz.Shunday
ekan, sport jamiyat manfaati uchun xizmat qiladigan fao liyat bo`lib, madaniyatviy, va
kommunikativlik funksiyasini bajaradi, lekin doimiy kasb emas. Sport ishlab chiqarishsiz
faoliyat, ya`ni u moddiy ne`mat (boylik) yaratish bilan boglanmagan va o`quv madaniyat
jarayoni qonuniyatlariga bo`ysundirilgan.
Bolalar sportida yuqorida qayd qilingan ikkala belgi shunday ifodalanganki,
o`quvchilarning sport foaliyati darsdan tash karida xisoblanib, o`quv fani sifatida umumta`lim
maktablari o`quv rejalari va dasturlariga qismian kiritilgan va sinfdan tashqari ishlar, maktabdan
tashqari muossasalaridagi mashg`ulotlar shaklida alohida ahamiyat, e`tibor bilan kungilli tarzda
iulga qo`yiladi. Sportning harak terli alomatlarining barchasi bir butun bo`lib, bolalar sportida
o`z aksi ni topgan. Uni bolaning darsdan tashqari faoliyatining turli ko`rinishi deb belgilash ham,
maxsus tayyorgarlik, musobaqalarda katnashish yoki o`zidagi mavjud imkoniyatlarini xisobga
olgan xolda, oldindan belgilangan optimal harakat qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat bo`lgan
jarayon deb qarash mumkin. Bolalar sporti ularning yoshi bilan chegaralangan, maxsus
tayyorgarlikka kirishishga ruxsat beril gan muddatdan to umumta`lim maktabini bitirgungacha
bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Yoshlar sporti. Bu tushunchada aytarli qisqa mazmun joylashgan. Uning chegarasi yosh
gruppasi bilan belgilanadi: yoshlar, o`smirlar sporti. YOshlar sporti gruppalari asosan katta
maktab yoshidagi o`quvchilar, studentlardan tashqil topadi. Bu ibora shartli xisoblanib, sportda
kizlarning ham ishtiroki nazarda tutiladi.
Maktab sporti shug`ullanuvchilarning yoshi va boshqa belgilariga qarab bolalar yeportiga
uxshash. Farqi shundaki, bolalar sporti maktablar va maktabdan tashqari muayesasalar orqali,
maktab sporti esa faqat maktab o`quvchilari bilan maktabda yulga qo`yiladi. Sport jamiyatimz
jismoniy madaniyati uchun ko`rsatayotgan tashqari jismoniy madaniyat qilish xizmatini ham
o`zida mujassamlash tirgan. Sportda jismoniy madaniyatning xususiy tomoni shundan iboratki,
jismoniy kamolotga erishishning pedagogik tizimi mutaxassislashtiri ladi va sportchining
tayyorgarligi deb nomlanadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sport jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi va mavjud
jamiyat madaniyatining umumiy mulki, sport tayyorgarligi esa jismoniy madaniyatning
mutaxassislashtirilgan bo`lagi sifatida madaniyat tizimining manfaatiga xizmat qiladi.
Ommaviy sport ham jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi. Katta sport esa inson jismi
madaniyatitning eng yuqori darajasidir. Amaliy jismoniy madaniyat- kasbga taalukli amalda
qo`llaniladigan va harbiy-amaliy jismoniy madaniyatga bo`linadi. Ular bevosita xunar (kasb)
faoliyati soxaschda hamda ma`lum kasbdan kelib chiqadigan talablar va mehnat sharochtiga
bog`liq maxsus tayyorgar lik tizimini kiritilishi bilan belgilanadi.
Jismoniy madaniyatning amaliy tarlari, ularning organik bog`liqligi, kasbga oid amaliy
tayyorgarlik va harbiy amaliy jismoniy tayyorgarlik ning umumiy jismoniy tayyorgarlik bazasi
asosida yulga qo`yilishi, shakl lanishi, vujudga kelishi bilan Jismoniy madaniyat gigiyenasi ish
kuni ramkasiga, kundalik tur mush va dam olish rejimiga qaratilgan bo`lib, organizmning kunlik
xola tini yaxshilashga xizmat qiladi, o`z navbatida asosiy hayotiy faoliyat funksiyasi "muhiti"
(fani) ni shakllanishga imkoniyat yaratadi.
Jamiyat madaniyatining tarkibiy qismii xisoblangan jismoniy madaniyat madaniyatning
boshqa turlari, bo`laklari bilan tutashgan, umumiylashgan o`zaro bog`liqlikka ega. Jismoniy -
madaniy va ommaviy - rejalashtirilgan tomoshalarni bir-biri bilan muvofiqlashtirishdan
namoyishlar va namoyishkorona chiqishlar vujudga keladi. Ularning madaniyatviy ahamiyati
bepoyondir. Jismoniy madaniyatni klassifikatsiyalash katta ahamiyatga egadir. U jamiyatda
jismoniy madaniyatdan maqsadga muvofiq foydalanishni, uning qaysi yuldan ketayetganligi,
yunalishini, jismoniy madaniyat amaliyoti, vazifalarini xal qilish uchun tavsiya etilgan uning
xilma-xil turlari imkoniyatlarini anglashga yordam beradi. Agarda maktabda jismoniy
bilim(ma`lumot), umumiy jismoniy tayyorgarlik berish vazifalari xal qilinsa, hayoti davomida
o`quvchi jismoniy madaniyat uchun baza yaratiladi.
Madaniyatning boshqa barcha turlari qayd qilingan vazifalarni yechishi mumkin bo`lsa-
da, jismoniy madaniyat bazasining o`rnini almashtira olmaydi. Jamiyatda jismoniy
madaniyatning rivojlanganlik darajasi kuyi dagi ko`rsatkichlar bilan baxolanadi:
- jamiyat a`zolari kundalik turmushga jismoniy madaniyatning singdirilishi:
- jamiyat a`zolarining sogligi va jismoniy tayyorgarligi:
- jismoniy madaniy mashg`ulotlarning moddiy-texnik ta`minlanishining mavjudligi va sifati:
- jismoniy madaniyat harakatiga rahbarlik qilayotgan xodimlarning doimiy tarkibi (shtati),
kvalifikatsiyasi va faolligi:
- jamiyat a`zolarining sport yutuqlari.
|