-jismoniy madaniyat praktikasi manba sifatida nazariy qoidalarning hayotiyligini tekshiradi,
amaliyotdagi tugilgan original goyalardan foydalanadi va ular esa madaniyat nazariyasi va
metodikasini boyitadi.
-arxiv materiallari, shaxsiy ko`zatish natijalari (kundaliklar, sportchilar va ularning
murabbiylarining rejalari,
musobaqa bayennomalari, konspektlar, ma`ro`za matnlari va x.k.lar)
jismoniy madaniyat nazariyasini boyitadi va unga manba bo`lib xizmat qiladi .
2. Jismoniy madaniyat nazariyasining rivojlanish davrlari.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining rivojlanishi bir necha davrlarni o`z
ichiga oladi.
Birinchi davr - inson o`zining ijtimoiy faoliyati davomida harakat-faoliyatini organizmga
ta`siri haqidagi eng dastlabki (emperik) bilimlari (Ponamarev. N.I. 1975). Eng dastlabki emperik
bilimlarning tuplanishi "mashqlanganlik"ning foydasini sezib, ma`nosiga yetish va tajribasini
o`zatish usullarini anglashga imkon yaratdi. Bu "jismoniy mashqlar"ning va "jismoniy
madaniyat"ning paydo bo`lishi uchun sharoit yaratilishida omil bo`lib xizmat qildi.
Ikkinchi davr- jismoniy madaniyat jarayonida qo`llanila boshlagan birinchi
uslubiyatlarning yaratilishi – qadimgi Yunonistonda kuldorlik davlati davrini va O`rta asrni o`z
ichiga oladi (G.D. Harabuga, 1974). Jismoniy
madaniyatdagi bu uslublar, tajribalar orqali
vujudga keltirilgan bo`lib, filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam organizmi faoliyati
qonuniyatlarini xali bilmasligi sababli jismoniy mashqlar ta`siri mexanizmini tushuntira olmas,
shunga ko`ra jismoniy mashqlar bilan shug`ullanishning foydasini
tashqi natijalarga qarab
baxolardilar. Yunonistonning jismoniy madaniyat uslubiyati aytarli darajada ma`lum edi. U
mavjud vositalar va uslubiyatlarni kuch, chidamlilik va boshqa harakat sifatlarini rivojdantirish
uchun ularni yagona tizimiga birlashtira olgan edilar.
O`rta asrning o`rtalarida uslubiyatlarining xillari ortdi. Gimnastika, so`zish, uyinlar,
kamon otish, otda chopish, kilichbozlik bo`yicha dastlabki qo`llanmalar paydo bo`ldi.
Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino. Abu Rayxon Beruiiylarning tan
madaniyatsiga oid ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi (Usmonxujayev T.N. 1995).
Uchinchi davr - jismoniy madaniyat haqidagi nazariy bilimlarni
intensiv tuplanishi
Uygonish davridan XIX asrning oxirigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Inson madaniyatsi,
uni o`qitish, davolash haqidagi fanning rivojlanishi filosoflar, pedagog va vrachlarning jismoniy
madaniyat muammolariga e`tibor qila boshlashlari davri, jismoniy madaniyatning moxiyati
haqidagi falsafiy, pedagogik va tibbiy ma`lumotlarning, bilimlarining vujudga kela boshlagan
davri. Bu ma`lumotlar
xali turlicha edi, chunki ko`pincha usha davrda mustakilrok sanalgan
filosofiya, peda gogika, meditsina, fanlari tarkibida voyaga yetar edi. Yul-yulakay, ammo zarur
bo`lgan darajada bunday ilmiy fanlarning vakillari ko`pincha o`z muammolarini jismoniy
madaniyatning rolini xisobga olmay xal qilish mumkin emasligini tushuna boshladilar.
Yangilanish davridayek pedagog-gumanistlar va xayeliy sotsialistlar jismoniy madaniyatsa bir
butun tar biyaning majburiy qismilardan biri deb qaray boshladilar.
Jumladan, shvetsariyalik demoqrat pedagog I. G. Pestalotssi tomoni dan (1746-1827)
bolalar harakat qobiliyatini rivojlantirish uchun to`zilgan jismoniy mashqlar tizimini yaratishdagi
buginlar(sustavnaya) gimnastikasi umumiy pedagogika nazariyasi ichida alohida urinni
egallaydi.
Madaniyatning mazmuni ochildi va unda jismoniy madaniyatning urin aniqlandi hamda
shaxsni har tomonlama rivojlantirish yullari belgilandi.
Aynan shu davrda jismoniy madaniyat nazariyasiga asos
solindi deb xisobga olinib, shu
soxa bo`yicha ilmiy farazlar va bilimlar tuplanishi orqali mustakil fan sifatida ajralib chiqdi.
Turtinchi davr - XIX asrning oxiridan ilmiy va o`quv fani sifatida jismoniy
madaniyatning nazariyasi va metodikasi shakllana bordi. Bu davrning xarakterli tomoni
shundaki, fan sifatida jismoniy madaniyat jamiyat hayotining boshqa jabxalariga ham ta`sir
ko`rsata boshladi. Jismoniy madaniyat soxasi nazariyasi olimlaridan biri Petr Fransevich Lesgaft
(1837-1909) o`zining tarix, anatomiya, pedagogika, antropologiya, jismoniy madaniyat
metodikasiga oid asarlari bilan hozirgi zamon jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi
mustakil ilmiy - nazariy va o`quv fani (predmeti) ekanligini ilmiy-amaliy isbotladi.
Beshinchi davr- rivojlangan mamalakatlar va sobik shurolar davlati olimlarining
izlanishlari davri bo`lib, fanning intensiv rivojlanishi materialistik dialektikaga asoslangan xolda
usha davrda progressiv xisoblangan metodlarga tayanib amalga oshirildi.
Jismoniy madaniyat muammolarini kompleksli xal etishda butun bir olimlar jamoalari,
mutaxassislashtirilgan ilmiy va o`quv muassasalari samarali mehnat qildilar. Amaliy
materiallarning mulligi, yangi qonuniyatlarning ochilishi, dastlabki
yagona jismoniy madaniyat
nazariyasi va metodikasining differensiyalanishiga olib keldi. Yangi maxsus fanlar "Jismoniy
madaniyatni tashqillash va boshqarish", "Jismoniy mashqlar biomexanikasi", "Sport
psixologiyasi", "Sport metrologiyasi", "Sport fiziologiyasi", "Davolash jismoniy madaniyatsi",
"Jismoniy mashqlar gigiyenasi" va boshqalar ajralib chiqdi. Yuqoridagi fanlarning ayrim
soxalari qator aralash fanlarning bilimlaridan keng foydalanish lozimligini ko`rsatdi. Masalan,
bolalarning sport mutaxassisligi muammosi - bu faqatgina sport pedagogikasi muammosigina
bo`lib qolmay, ijtimoiy, psixologik, sotsiologik va biologik muammolardir. Jismoniy madaniyat
nazariyasi va metodikasi kursida pedagogik jarayon muammolarini umumiy psixologiya,
pedagogika, fiziologiya va boshqa fanlarning dalillarisiz tula izoxlab, isbotlab bo`lmaydi.
Dostları ilə paylaş: