Bundan başqa nəzərə alsaq ki, hüquq aləmində vəkilin nitqinin onun hüquq, yaxud vəzifəsi
olması barədə kifayət qədər fikir ayrılığı mövcuddur, o zaman bununla bağlı hər hansı bir müddəanın
Əsasnamədə deyil prosessual qanunvericilikdə nəzərdə tutulduğu aydın olar, lakin biz vəkil nitqi
deyəndə nəyi nəzərdə tutduğumuzu ifadə edərkən bildirməliyik ki, vəkil nitqi qanunvericilikdə yalnız
cinayət mühakimə icraatının məhkəmə hissəsində nəzərdə tutulmuşdur, ancaq biz bu münasibətlə
razılaşa bilmərik, çünki, nitq dedikdə danışıq nəzərdə tutulur ki, buradan da belə nəticəyə gəlmək
mümkündür ki, əslində vəkilin bütün danışığı onun nitqidir. Təqdim etdiyim bu yazıda da biz vəkil
nitqinin müvafiq qanunauyunluqlarını araşdırmaqla əslində vəkilin danışıq mədəniyyətini çözməyə
çalışmışıq.
Nitq, insanların ünsiyyət qurmaq, daha doğrusu insanın özünü və düşüncəsini ifadə etmək üçün
istifadə etdiyi bir üsuldur (Müəllif qeydi: Nitq dillə möhkəm bağlılıq təşkil edir ki, burada semantika
elminin təsiri əvəzsizdir. Semantika – dilçiliyin, sözlərin, ifadələri mənalarından və onların
dəyişilməsindən bəhs edən şöbəsidir.).
Həmçinin, nitq, insanın başqalarına özünü iradə ifadəsini bildirən bir üsuldur. Bu üsul, başlıca
olaraq danışıq tərzini ifadə etməklə, bəzən özünü susmaqla (qismən hərəkətsizliklə) təzahür edir.
Nəzəriyyədə əksər müəlliflər nitqin 3 hissədən ibarət olması fikrini əsas götürürlər:
1. Mənimsəmə nitqi;
2. Nitqin tələffüsü;
3. Daxili hiss (Müəllif qeydi: Əlavə və ətraflı məlumat üçün bax: S.Mustafayeva. Nitqin inkişafı.
Dərs vəsaiti. Ali məktəblərdə xarici tələbələr üzrə hazırlıq kursu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bakı,
2011, 269 səhifə.).
İstinad olunan müəlliflərin yanaşmalarına hörmət aşılayaraq göstərilən hissələrə hər hansı bir
münasibət bildirmədən, məhz vəkilin nitqi ilə bağlı öz nəzəriyyəmizi irəli sürmək niyyətindəyik.
Əsasnamənin 8.2‐ci maddəsinə əsasən vəkil insanların hüquq və azadlıqlarını, qanuni
maraqlarını pozan, onların şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu ləkələyə biləcək hərəkətlərə (və ya
hərəkətsizliyə) yer verməməlidir. Biz nitqin və nitq mədəniyyətinin nəzəri baxımından təhlil etmək
niyyətində deyilik, sadəcə vəkilliklə bağlı nitqin təcrübi baxışın müəyyən prizmadan təsvirini və
şərhini vermək niyyətindəyik. Lakin buna baxmayaraq araşdırma mövzusunu sistem şəkildə müəyyən
etmək kimi niyyətimizdə mövcuddur.
Beləliklə, nitqin formalarına aiddir:
1. Hərəkət;
2. Hərəkətsizlik.
Hərəkət
Nitqin hərəkətli forması danışıqdır (Müəllif qeydi: Əslində hərəkətli nitqə danışıqdan başqa
müəyyən hərəkətlər (jestlər və s.) də daxildir. Lakin bu cür hərəkətlərin sırf nitq baxımından təhlilini
vermək bir qədər məqsədəmüvafiq deyildir. Bu səbəbdən hərəkətli nitqin bu hissəsini hazırki yazıda
münasibət bildirmək fikrində deyiləm.), yəni sözdən ibarətdir (Müəllif qeydi: Çili ədibi Pablo
Nerudanın (19041973) söz barəsində işlətdiyi cümlələr öz əhəmiyyət gücünə görə olduqca dəyərli
hesab olunur. Ədib yazırdı: “...Nə deyirlər desinlər, dünyadakı hər şey – bəli, bəli, məhz hər şey elə
sözdür. Söz mahnıya dönə bilir, söz fəzaya qalxıb yerə enə bilir... Mən onların qarşısında baş
əyirəm...”). İnsan danışmaqla (hərəkətlə) özünü bir canlı varlıq kimi nəyə qadir olduğunu və nəyi
bacardığını ətrafına bildirmək istəyir. Bunun üçün o, nitqi mədəni bir forma kimi qəbul edərək onun
xüsusitlarından yalnız mədəni bir şəkildə istifadə etməlidir. Daha doğrusu edərsə, o zaman onun nitqi
daha əhəmiyyətli, daha mənalı olar ki, bununla da istədiyinə daha tez və düzgün çatar.
Hərəkətli nitq insanı ifadəni danışmaqla biruzə verir. Belə ki, şəxs fikrini və münasibətini ifadə
etmək üçün mütləq hərəkət etməli və bunun üçün müvafiq olaraq danışmalı, müəyyən sözlərdən (söz
yığınından) istifadə etməlidir.
Hərəkətli nitq olduqca məsuliyyətli və ehtiyatlı bir münasibətdir. Yəni şəxs istənilən zaman
deyil, zamanı şüurlu şəkildə müəyyən etməklə danışıb‐danışmamasını, eyni zamanda hansı danışıq
tərzini seçməsini müəyyən etməlidir. Belə ki, vəkil danışmaq lazım olanda susmamalı, susmaq lazım
A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ XII nömrə
20
21
A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ XII nömrə
olanda susmamalı, susmaq lazım olanda danışmamalıdır. Bax, bu, olduqca zəruri məsələdir.
Doğrudanda bir insan kimi vəkilin danışıq, yaxud susma zamanının müəyyən edilməsi öncədən
mümkün deyil, yaxud öncədən mümkün olması olduqca çətindir. Bunlar vəkilə hüquq kimi verilsə
də, lakin vəkil bunu, hüququ olmaqla yanaşı vəzifəsi kimi də qəbul etsə daha məqsədəmüvafiq olardı
(Müəllif qeydi: Bu məsələnin olduqca vacib və zəruri olduğu ilə bağlı amerika yazıçısı Çarlz Bukovski
(19201994) deyirdi: Biz, danışmaq lazım olanda susuruqsa, sonradan peşman oluruq, susmaq
lazım olanda danışırıqsa, sonradan məhv oluruq”.).
Vəkil nəinki məhkəmə iclasında, hətta məhkəmə iclasından kənarda hər hansı bir hüquqi
xidməti həyata keçirərkən fikrini tələsmədən, çəkinmədən, gecikdirmədən, düşünülmüş və
nəticələnmiş bir şəkildə bildirməlidir (Müəllif qeydi: Amerika yazarı Penelopa Cillit “Sürgün”
hekayəsində olduqca ibrətamiz sözlər qələmə almışdı: “Vacib deyil ki, çox danışasan, yaxud çox şey
eləyəsən, əsas odur ki, nə danışdığını və elədiyini biləsən, hər bir sözünü, hərəkətini səylə
ölçüb‐biçəsən.”).
Vəkil nitqi ilə ətrafdakılara özünün nəyə qadir olduğunu bildirmək əvəzinə, ətrafdakıların
başa düşəcəyi tərzdə özünü onlara tanıtdırmalıdır (Müəllif qeydi: Bu başlıca hərəkət özünü
barəsində “Özünü dərk” hissəsində söhbət açdığımız “Özünüdərk fəlsəfəsi”nin mədəni aspektlərində
tapır.). Əgər ətrafdakı insanlar müxtəlif şüur, dünyagörüşü səviyyəsinə malikdirlərsə və bu,
açıq‐aydın vəkilə məlumdursa, o zaman natiq kimi ortaq düşüncə tərzinə xidmət edən bir nitq
söyləməlidir (hərəkət etməlidir).
Beləliklə, vəkil fikrini özünə aydın və rahat şəkildə deyil, ətrafdakılara aydın və rahat olacaq
şəkildə bildirməlidir.
Nobel ödüllü Tomas Eliot (1888‐1965) digər Nobel ödüllü Redyar Kiplinqin (18651936)
yaradıcılığı tənqid olunduğu dövrlərdə onu qızğın müdafiə edirək deyirdi: “...Kiplinqin əsas
keyfiyyəti “İnsanları başa düşməyə” məcbur etmək olmuşdur. Sözün və şüurun misilsiz qüdrəti
bucağından baxaraq müəllifin insan şüurunun necə aliliklə qiymətləndirilməsi göz önündədir. Bəli,
söz qüdrəti barədə xüsusi fikirlər irəli sürmüş və demək olar ki, sözün qüdrətini yüksək bir pilləyə
qaldıran Nizami (Müəllif qeydi: Azərbaycanın böyük ədibi Nizami Gəncəvi (1141‐1209) nəzərdə
tutulur.) yaradıcılığına nəzər yetirəndə bunu aydın müəyyən etmək olur ki, söz insanı nəinki başa
düşməyə, hətta onu dəyişməyə və inkişafa qadir olan bir vasitədir.
İnsanları başa düşməyə “məcbur etmək”, insanları düşünməyə “məcbur etmək”lə eyni anlam
kəsb etmir, burada başlıca məqsəd insanın düşünməsi deyil, onun başa düşməsidir. Yəni insan
istədiyi an nitqin təsiri ilə düşünməyə məcbur ola bilər, lakin bu hələ o demək deyil ki, insan onu
düşünməyə məcbur edən nitqin nə demək istədiyini anlamışdır. Burada təbii ki, insanın başa
düşməsi vacib olduğundan onun düşünməklə yanaşı eyni zamanda dərk etməsi olduqca zəruridir.
Bunun üçün də nitqin hərəkətli forması olan danışıq zamanı sözün qüdrətindən istifadə etmək
lazımdır.
Vəkil nitq zamanı dəqiq və düzgün danışmalı, əsassız və şübhə doğuran ifadələrə yol
verməməli, dinləyicilərdə pis aura yaradan sözlərdən istifadə etməməlidir. Həmçinin danışan zaman
boşboğazlıq (Müəllif qeydi: L.Qrossman yazır ki, böyük rus yazıçısı F.M.Dostoyevski (18211881)
Fransada olarkən dövrü üçün maraqlı olan bir məhkəmə prosesində məşhur vəkil Jül Favrın
(1809‐1880, 1870‐ci il müvəqqəti hökümətinin başçısı olmuşdur) çıxışını dinləməli olmuşdur. Bu,
melodramatizm və dərin təsir oyatmaq aludəsi olan yüksək və coşqun üslub naqqalı idi. Dostoyevski
bu fransız tribuna ustasının xüsusi təmtəraqlı manerasını çox gözəl ifadə edərək, onun metafonik
və ahəngli üslubunu tutarlı və gülməli şəkildə təqlid etmişdir (bax: L.Qrossman. Dostoyevski.
“Gənclik” nəşriyyatı. Bakı, 1972. Səhifə 258) etməməli, gülüş hədəfinə çevriləcək hər hansı bir
hərəkətə yol verməməlidir.
Vəkil üçün başlıca mədəni davranışlardan biri də insanları alçatmamaqdır. Yəni vəkil, özünü
ifadə edən şəxsi ifadə tərzini (hər cür ifadə tərzini) hörmətlə qarşılamalı, əsla gülməməli (Müəllif
qeydi: Spinoza (1632‐1677) yazırdı: “Mən həmişə çalışırdım ki, insan hərəkətlərinə gülməyim,
onlardan mütəəsir olmayım və onları lənətləməyim, əksinə dərk edim”.), mane olmamalı və ən əsası