K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
İrrasional idrak fenomeni 71 ya fəlsəfi) mistik təcrübə çərçivəsində, ona istinadən həyata keçirilir, yəni hər hansı bir rasional vasitə də (musiqi dinləmək və ya kitab oxumaq) bu təcrübə iĢığında fərqli rəng ala bilir. Ġrrasional idrakın digər mənəvi metodu duadır. Məhəmməd peyğəmbərin (s.) bildirdiyi kimi «ibadətin iliyi və mahiyyəti» [29, 149], yəni onun batini tərəfi və «nəzəri» hissəsi kimi dua ibadətdən daha əhatəli və mürəkkəb xarakterlidir. Əgər ibadət ümumi qəbul edilmiĢ dini ayinlərin artıq sabitləĢmiĢ qaydalarıdırsa, dua insanın mənəvi aləminə aid, yerindən, zamanından və Ģəraitindən asılı olmayaraq icra edilən, məzmunca tez-tez dəyiĢə bilən və yalnız Ali Varlığa ünvanlanan müraciətdir. Dua ya müəyyən dərəcədə ibadətdə ifadə olunur, ya da ümumiyyətlə təzahür etmir, gizli qalır. Ġbadətlə sıx bağlı olduğundan onun malik olduğu xüsusiyyətləri duaya da aid etmək olar. Eyni zamanda, özünün də bir sıra spesifik cəhətləri vardır ki, onların insanın mənəvi təcrübəsində əhəmiyyətini belə xarakterizə etmək olar. Əvvəla, dua insana tək olmaması hissini bəxĢ edir və onu özündən daha güclü və mükəmməl bir varlıqla əlaqələndirir. Ġkincisi, dua insana maddiyyatdan kənar bir aləmin varlığını dönə-dönə aĢılayır və onun özünün də həmin aləmə daxil ola biləcəyi hissi verir. Bundan baĢqa, dua zamanı insan gündəlik həyatının daha saf, daha ali bir halını, hissini yaĢayır və xaosdan ayrılıb sakit, rahat bir mühitə düĢür. Nəhayət, dua insanın «mən»ini konkretləĢdirir, o, qayğıların, problemlərin içində özünü görür və dinləyir. Duaların məqsədi əsasən Ali Varlıqdan kömək istəmək olsa da, insanın Ģüur və imanından, əxlaq və sosial durumundan irəli gələn tələblə müxtəlif məzmunlu ola və bildirdiyimiz kimi, tez-tez dəyiĢə bilər. Bu baxımdan, duaları iki növə bölmək olar: sosial və metafizik xarakterli. Adından da görünür ki, birinci növ dualar insanın bütün gerçək həyatını, məiĢət tələblərini və s. bu kimi istəkləri ehtiva edir və dualar arasında onlar üstünlük və çoxluq təĢkil edir. Ġkinci növ dualara irrasional düĢünmənin məhsulu kimi əsasən yaradıcı insanlarda, mütəfəkkir və alimlərdə rast gəlmək mümkündür. Bu, Allahdan düzgün düĢünmə, əsl həqiqəti dərk etmə, baĢladığı idrak prosesini baĢa vura bilmək istəkləri və ya Onun verdiklərinə görə minnətdarlıq hissləri olur. Müqəddəs Avqustinin dualarının birində deyilir: «Sən bizə dualarımızla çox Ģey göndərirsən; istəməmiĢdən qabaq xeyirli Ģeyi də Səndən alırıq, sonralar anladığımız Ģeyi də» [70, 193]. N.Gəncəvi isə belə yazır: 72 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk «Nitqə gələn insana könül zövqü verirsən, Hər cana idrak adlı yanar məĢəl verən sən!» [6, 92] Qeyd etdiyimiz kimi, insanın Ģüurüstünün aktivləĢməsi Ali Varlığın qüdrəti və imkanındadır. Bu səbəbdən, fövqəltəbii həqiqətləri, hər Ģeyin əsl mahiyyətini, nəhayət, Mütləqin özünü dərk etmək istəyən insan Ona müraciət edir və bu, dua Ģəklində ifadə olunur. Bonaventura bunu belə təsvir edir: «Əgər buna (Ali məqama – K.B.) necə çatdığımı soruĢsan, onda təlim deyil, nemət istə, ağıl deyil, Ģövq, kitabların tədqiqini deyil, duanın həsrətini, müəllim deyil, niĢanlı (Ġsa Məsih – K.B.), iĢıqlılıq deyil, qaranlıq (fəna – K.B.), iĢıq deyil, tam külə döndərən od istə… Bu od – Allahdır» [77]. Mənsur Həllac isə Allaha belə bir dua ilə müraciət edir: «Allahım, Sən naqis ədədin tam əhatə etmədiyi vahidsən (birsən), ən dərin düĢüncənin anlaya bilmədiyi təksən. Sən göydə və yerdə olan Tanrısan (Quran 43/84). Ariflərin qəlbini iĢıqlandıran, asi ruhları zülmətə qərq edən üzünün nuru ilə Səndən rica edirəm, Səni baĢqalarından fərqləndirən, Səndən savayı olanlardan təkləndirən qüdsiyyətinlə Səndən rica edirəm ki, məni heyrət meydanlarında təkbaĢına buraxma, təfəkkür selindən mənə nicat ver, məni aləmdən uzaq tut, münacatınla məni rahatlaĢdır, ey rəhimlilərin ən rəhimlisi» [143, 24]. Dua insanı məkan və zamandan, onu maddi dünyaya bağlayan hər bir Ģeydən «xilas edən» vasitədir. Maraqlıdır ki, çox vaxt sadalanan maneələrin baĢında insanın öz «mən»i dayanır. Müqəddəs Avqustinin «Etiraf» əsərindən belə məlum olur ki, onu yalnıĢ yoldan xilas edən və düzgün iman bəxĢ edən anasının səmimi duaları olmuĢdur. Bonaventura isə belə yazır: «Biz yalnız bizi yüksəldən ali qüvvə sayəsində öz üzərimizdə qalxa bilirik. Nə qədər hüzurumuzda daxili pillələr olsa da ilahi yardım olmadan bu, heç nəyə yaramır. O isə onu təslimiyyət dolu ürəklə istəyənə verilir… Dua həqiqətən bizim yüksəlməyimizin anası və mənbəyidir» [77]. Ġslam mütəfəkkirlərinin eyni məzmunlu dualarına baxaq. Mənsur Həllac yazır: «Səninlə mənim aramda mənimlə çarpıĢan mən var, Öz mərhəmətinlə götür məni bu aradan» [134]. Nizami Gəncəvi belə dua edir: İrrasional idrak fenomeni 73 «Tanrım, götür pərdəni, görün öz birliyinlə, Əsirgəmə, qaldır, at, pərdə mən olsam belə» [6, 91]. Və ya Yunus Əmrə deyir: «Al götür məndən mənliyi, Doldur qəlbimə Sənliyi, Öz dünyanda öldür məni, Hüzurunda ölməz olum» [5, 35]. Deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, dua – irrasional idrakın ilk mərhələsinə baĢlamaq, maddiyyatdan ruhaniliyə keçmək, nəhayət, Mütləq Həqiqətdən öz zərrəsini dərk edib Ali Varlıqla vəhdətə çatmaq istəyidir. Beləliklə, irrasional idrakın metodları əsasən insanın maddi hüdudlardan qurtulmasına, günah və naqislikdən təmizlənməsinə, Ģüurüstünü aktivləĢdirməklə ruhani aləmə keçməsinə xidmət edir. Bu cür vasitələrin sayını çox uzatmaq mümkün olsa da, zənnimizcə, onlar ya ibadətin, ya da mistik təcrübənin müxtəlif təzahür formalarıdır. Bu səbəbdən, biz onların ayrı-ayrılıqda deyil, ümumilikdə təhlili ilə kifayətlənirik. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|