K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
92 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk olması» [37, 126] fikrini müdafiə etmiĢdir. Yeri gəlmiĢkən, xatırladaq ki, Qurani Kərimdə də Ġsa Məsih Ġlahi Kəlam adlandırılır (Quran 3/45, 4/171 və s.). Patristika dövrünün birinci istiqaməti Müqəddəs Avqustinin (430) simasında özünün zirvəsinə çatdı. Lakin filosofun görüĢlərinin mahiyyətini, ideya istiqamətlərini və məsələyə baxıĢ prizmasını nəzərə alaraq onun dünyagörüĢündə irrasional təfəkkürün də az əhəmiyyət daĢımadığını iddia etmək olar. Bunu həmçinin böyük filosofun öz idrak prosesində rasional və irrasional, ağıl və iman arasında yüksək harmoniya tapa bilməsi kimi də xarakterizə etmək olar. Onu da əlavə edək ki, yuxarıda bildirdiyimiz kimi, din irrasional təfəkkürün inkiĢafı üçün çox əlveriĢli bir mənbə olmuĢdur. Bu baxımdan, ortodoksal dinin ən görkəmli nümayəndələrinin görüĢlərində irrasional notlarla qarĢılaĢmaq demək olar ki, təbii, hətta qanunauyğun bir haldır. Patristika dövründə təĢəkkül tapan ikinci istiqamət dini-mistik (irrasional) təfəkkürdür. Bu təfəkkür forması da zəngin irsə, qədimdən bəri uzanan bir inkiĢaf tarixinə malik olmuĢ, müəyyən dövrlərdə fərqli Ģəkillərdə təzahür etmiĢdir. Məsələn, xristianlığın ilk dövrlərində (III əsr) dini-mistik qnostisizm cərəyanı təĢəkkül tapmağa baĢlamıĢdı. Din xadimləri tərəfindən bidət elan olunmasına və nümayəndələri ciddi təqiblərə məruz qalmalarına baxmayaraq qnostisizmin də məqsədi dinin əsl mahiyyətini və həqiqətini aĢkarlamaq vasitəsilə xristianlığı qorumaq olmuĢdur. Qnostisizmin fəlsəfə tarixində öz izini qoya bilmiĢ məĢhur nümayəndələrindən Ġskəndəriyyəli Klemensin (215) və Ġskəndəriyyəli Oriqenin (253) adlarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Xristianlığın tarixindən məlum olduğu kimi, Ġskəndəriyyəli Kle- mens həm yunan fəlsəfəsinə, həm də qnostisizmə qarĢı mübarizə aparan apologet Tertillianın (222) «Credo quia absurdum est» - ağıl dərk etmə- diyi (absurd olduğu) üçün inanıram – anlayıĢı qarĢısında «Credo ut in- telligam» – anlamaq üçün inanıram – anlayıĢını qoymuĢdur. Ona görə, inanmaq bilməkdən əvvəl gəlməli, inanma həmiĢə bilmənin təməli olub ona yol göstərməlidir. …Ġnanılanı ağıl da qəbul etməlidir» [37, 127- 128]. Ġskəndəriyyədəki Katexet xristian məktəbinin baĢında duran Kle- mensini sonralar Oriqen əvəz etmiĢ və bu təlimi ən yüksək zirvəsinə çat- dırmıĢdır. Lakin otuz illik fəaliyyətindən sonra platonçuluqda və qnos- tisizmdə günahlandırılıb bidətçi elan olunduğuna o, Fələstinə köçməyə məcbur olmuĢdur. Ġrrasional bilik haqqında məlumat verərkən onu da bildirmiĢdik ki, qnostisizm məhdud çərçivəli bir təlim olmuĢ və geniĢ miqyasda yayıla Orta əsrlərin fəlsəfi təfəkkür kontekstində irrasional idrak 93 bilməmiĢdir. Təbii ki, irrasional təfəkkür qnostisizm hüdudlarından kənara çıxaraq öz inkiĢafını davam etdirmiĢdir. Onu da bildirək ki, ortodoksal dinin nümayəndələri Tanrının varlığını, iradəsini gerçək aləmin yeganə yaradıcısı bilsələr də onların görüĢlərində yaradılmıĢın Tanrı yanında heç bir dəyəri yoxdur və Yaradan-yaradılan arasında keçilməz sədd mövcuddur. BaĢqa sözlə desək, belə Ģəxslərin baxıĢlarında istiqamət, inkiĢaf yalnız alidən aĢağıya doğrudur, aĢağıdan yuxarı isə heç bir hərəkət, yüksəliĢ ola bilməz. Onlardan fərqli olaraq irrasional təfəkkürlü mütəfəkkirlər öz iman- larını idrakları üçün bir vasitə edirdilər (Klemensin kəlamını xatırlayaq). Xristianlıqda insanın transendent Allaha qədər ucalmaq və irrasional təfəkkürü ilə ən ali zirvəyə – əbədiliyə çata bilmək imkanını ilk dəfə həvarilərdən Pavel irəli sürmüĢdür. Onun fikrinə görə, «Tanrı sərbəst bir iradə, istəyi ilə insan olmuĢ, bununla da insana ölümdən qurtuluĢ yolunu açmıĢdır. Çünki insan ölüb yenidən dirilən Ġsa ilə bir olarsa, dolayısıyla onun taleyini yaĢayarsa, onun kimi yenidən doğulacaq, ölümə qalib gələcək və bu, Tanrının Ġnsana bir lütfüdür» [37, 133]. Ġsa Məsihi Ġnsan kimi qəbul etməklə (Məsələn, Samoslu Pavel (IV əsr) və b.) kilsə nümayəndələri bir növ insanın varlığını, əhəmiyyətini, iradə sahibi olmasını və ucalıb Allaha yetiĢə bilmək imkanını təsdiqləyirdilər. Konstantinopol yepiskopu Makedoniyanın (361) adı ilə əlaqəli olan «ruh mübarizlərinin bidəti» – pnevmatomaxiya cərəyanı iddia edirdi ki, «təkcə Oğul deyil, Müqəddəs Ruh da yaradılmıĢdır və Ataya yalnız bənzəyirlər» [98]. Dövrünün ilk kütləvi cərəyanı hesab edilən, əsası iskəndəriyəli keĢiĢ Ariy (336) tərəfindən qoyulmuĢ ariyanlığa görə, «Oğul Ata kimi əbədi deyil, Onun ali məxluqudur, yəni yalnız adına görə Allahdır, mahiyyətinə görə deyil» [98]. Onu da bildirək ki, Ġsa Məsihi Tanrının oğlu kimi deyil, kamil bir insan kimi təqdim etməklə qeyd olunan mütəfəkkirlər və ya cərəyanlar hər bir insanın aliliyini, daha böyük imkanlara qadir olmasını vurğulamağa çalıĢmıĢlar. Sonrakı illərdə irrasional mövqe ayrı-ayrı mütəfəkkirlərin dünya- görüĢlərində, əsərlərində də öz əksini tapırdı. Belə mütəfəkkirlərdən fəl- səfə tarixində əsasən mistik filosof kimi təqdim olunan Dionisiy Areopa- qitin (V əsr), Maksim Ġspovednikin (VII əsr) və b. adlarını çəkmək olar. Dionisiy Areopaqitin Tək Yaradandan baĢlayan, ilahi məxluqlar- dan keçib maddi məxluqlarda bitən yaradılıĢ iyerarxiyası bir növ Mütləq Hikmətin açılıĢıdır. Bu, eyni zamanda, geriyə yəni maddidən ilahiyə bir yolun da mövcudluğuna dəlalət edirdi. Mütəfəkkir yazır: «Ġyerarxiyaya mənsub hər kəsin kamilliyi onun imkanı qədər Allaha bənzəməyə Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|