K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
94 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk çalıĢmasındadır… imkanı qədər özündə ilahi fəaliyyəti görməkdir» [74]. M.Ġspovednik də hər insanın ilahi hikmətdən xəbərdar ola biləcəyini mümkün hesab edərək Ġlahi Kəlamın mahiyyətini belə Ģərh edir: «Ġlahi Loqos bütün dünyanın əvvəli və sonudur (məqsədidir), onu yaradan və müdafiə edən qüvvədir – bütün yaradılanların cəhdi və «hikmətinin» həddidir» [114]. Eyni zamanda, «sözün təzahürü Allahın yerə eniĢini tamamlayır və geriyə doğru hərəkətə imkan yaradır» [114]. M.Ġspovednik insanı – iyerarxiyada sonuncu məxluqun yaranıĢının məqsədini yalnız ilahi Kəlamdan xəbərdar olması ilə deyil, onun yaranıĢı ilə də izah edir: «Bütün əsrləri və xəlq olunmuĢ dünyanın yaranıĢından əvvəl tək iradəsi ilə bütün görünən və görünməyən məxluqatı yaradanın ən xoĢ niyyəti var: təzahürünə görə həqiqi bir vəhdətlə insan təbiəti ilə və insan təbiətini Özü ilə elə birləĢdirmək ki, Özü bildiyi kimi insan olsun və insanı Özü ilə birləĢdirməklə Tanrı etsin» [114]. Göründüyü kimi, mütəfəkkirlərin görüĢlərində insan böyük günahdan təmizlənib ucalması üçün mahiyyətində olan və ümumiyyətlə bütün dünyanı əhatə edən Ġlahi Kəlamı anlamalıdır. Bunun nəticəsində o, Ġlahi Təbiətə – Ġsa Məsihə bənzəməyə, hətta Tanrının özü ola bilər. Ġslam ġərqində də Peyğəmbərin (s.) vəfatından sonra vahid dini düĢüncə bir neçə istiqamətə ayrıldı. Quranın mətnini və Ģəriət qanunları- nı araĢdıran, Müqəddəs Kitabın, eləcə də Peyğəmbərin (s.) Ģəxsiyyətinin mənəvi, ruhi tərəfini öyrənən cərəyanlarla yanaĢı siyasi ixtilaflar nəticəsində yaranan təlimlər də bu prosesdən kənarda qalmayaraq öz nəzəriyyələrini yaradırdılar. Ġslam dövlətinin əsasında Qurani Kərim ki- mi nüfuzlu və hərtərəfli bir «qanunlar» kitabı və cəmiyyətin bir üzvü olmuĢ, eyni zamanda seçilmiĢ təfəkkürə və imana malik Peyğəmbərin (s.) hədis və sünnələri dururdu. Bu səbəbdən də bölgədə təĢəkkül tapmıĢ dini və fəlsəfi məktəb və cərəyanlar məqsədindən asılı olmayaraq özünü təsdiqləmək, haqq qazandırmaq, təməl prinsiplərini əsaslandırmaq üçün ilk növbədə Quran və hədislərə istinad etməli idi. Deyilənlərə müvafiq olaraq Ġslam ġərqində fəlsəfi düĢüncəni Ģərti olaraq 3 istiqamətə bölmək olar: ortodoksal dini təfəkkür, Yunan fəlsəfəsinin təsiri ilə təĢəkkül tapmıĢ fəlsəfi təfəkkür və irrasional (dini – mistik) təfəkkür. O da mütləq əlavə olunmalıdır ki, hər üçü bir-birilə sıx əlaqədə olmuĢlar və elə mütəfəkkirlər olmuĢlar ki, onların hansı istiqamətə mənsub olması mübahisə doğura bilər. Birinci istiqamətə hədisçiləri və dörd fiqh məktəbinin (hənəfilik, hənbəlilik, Ģafiilik və malikilik) nümayəndələrini aid etmək olar. Onların Orta əsrlərin fəlsəfi təfəkkür kontekstində irrasional idrak 95 əsas fəaliyyəti Quran və hədislər vasitəsilə Ģəriəti izah etmək, Qurana təfsirlər yazmaq olmuĢdur. Həmin dövrün fəlsəfi düĢüncəsinə bilavasitə təsir göstərən, ikinci istiqamətin təĢəkkül tapıb formalaĢmasında əsas rol oynayan amillərdən biri də Qədim Yunan fəlsəfəsi olmuĢdur. Qərbdən fərqli olaraq ġərqdə bu təsir daha çox nəzərə çarpan və əhəmiyyətli dərəcədə olmuĢdur. Bunu ilk növbədə IX əsrin əvvəllərində (830-cı ildə) Bağdadda yaradılan və antik filosofların əsərlərinin əksəriyyətini ərəb dilinə tərcümə edən «Beytu‗l-hikmə» adlı tərcümə mərkəzinin fəaliyyətilə əlaqələndirmək olar. Burada Qədim Yunan filosoflarının (ilk növbədə Aristotelin) əsərləri tərcümə edilməklə yanaĢı onlara geniĢ Ģərhlər də yazılırdı. Dinin öz prinsiplərinə, demək olar ki, tamam yad bir hikmətlə qarĢılaĢması müxtəlif nəticələrə səbəb oldu: bəziləri dini bu yeni baxıĢlardan müdafiə etməyə çalıĢır, bəziləri dini prinsiplərə fəlsəfi terminlərlə yeni münasibət bildirir, bir növ dini fəlsəfiləĢdirir, bir baĢqaları da fəlsəfi prinsipləri dini aspektdən araĢdırır, fəlsəfəni diniləĢdirirdilər. Bu, Qərbdən fərqli olaraq hikmətin yalnız din xadimlərinin fəaliyyət sahəsi olmaqdan kənara çıxmasına və baĢqa elm sahələrinin (tibb, astronomiya, riyaziyyat və s.) də inkiĢaf etməsinə səbəb oldu. Qədim Yunan filosoflarının – Aristotelin, Platonun və digərlərinin əsərlərinin Ġslam ġərqində sürətlə yayılması, eyni zamanda, baĢqa elm növlərinin inkiĢafı regionda rəylərin parçalanmasına və iki bir-birinə zidd mövqenin formalaĢmasına gətirdi: materialist və dini. Materialist fəlsəfənin nümayəndələri daha çox Sokrata qədərki Yunan filosoflarından və digər fəlsəfi görüĢlərdən təsirlənmiĢdirlər və bildirirdilər ki, «aləm bir yaradıcı tərəfindən deyil, baĢlanğıcsız olaraq özündən var olmuĢdur» [65, 56]. X əsrə qədər artıq bərahimə (brahmanizm), mülhid (inkar edən), tabiiyyun (təbiətĢünas), hissiyun (hiss orqanlarına inanan), zindiqlik, dəhriyyə (zamançılıq) kimi cərəyanlar yaranmıĢdı. Dövrün tanınmıĢ təbiətçi filosoflarından Əbu‗l- Hüseyn Əhməd Ravəndinin (910) və Əbu Bəkr Məhəmməd Razinin (932) adlarını çəkmək olar. Materialist filosoflar əsasən dini və Allahı peyğəmbərin (s.) dü- Ģüncəsinin məhsulu kimi inkar etməyə çalıĢsalar [65, 65] da ortodoks dinin gücü (həm fiziki, həm də elmi) və dinə əsaslanan Ġslam filosofları- nın dəlillərinin təzyiqi ilə bu cərəyanlar qısa müddətdə tənəzzülə uğradılar. Qədim Yunan fəlsəfəsinin təsiri ilə dinin öz fəlsəfəsi (kəlam) də formalaĢmağa baĢlamıĢ və öz əksini gah bir-birinin ideyalarını davam Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|