K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
86 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk Təalanın imanının daĢıyıcısıdır. Həllac yazır: «Cəmin nazili çətin və sevinclidir, fərqin itməsi azadlıq və həlakdır, hər ikisinin arasında iki düĢüncə tərəddüd edir, ya əzəlilik örtüsünə bağlı olur, ya da yoxluq dənizlərində həlak olur» [143, 50]. Bu, Mütləq Azadılığı yaĢayıb sonra cəmiyyətə dönən Ġnsanın düĢüncələridir. Nəsimi isə bildirir: «Nitqi-Allah mənəm ki, zatiləyəm, Vəhdəhu ləĢərik 1 sifatiləyəm» [21, 430]. Nəsiminin insanı əbədi Allahın kəlamıdır, ilahi sifətlərin daĢıyıcısıdır və Ģair: «Faniyi-mütləq olmuĢam, həqqiləyəm, həqq olmuĢam, [21, 360] – deməklə özünün Allahın yer üzündə xəlifəsi olduğunu təsdiqləyir. Beləliklə, deyilənləri aĢağıdakı Ģəkildə yekunlaĢdırmaq olar: 1. Ġnsanın ruhu yaradılıĢından azaddır və o, daim öz mənbəyinə can atır. Bu baxımdan, azadlığı ruhun mahiyyəti və səciyyəvi xüsusiyyəti adlandırmaq olar. 2. Azadlıq və irrasional idrak sıx əlaqəli məfhumlardır. Bunu nəzərə alaraq, azadlığa gedən yolu da zahirdən batinə istiqamətli proses kimi xarakterizə etmək olar. 3. Mütləq Azadlıq Mütləq Həqiqətin dərkidir. 4. Panteist görüĢlərdə mütləq azadlıq insanın mütləqləĢməsi, bəĢərilikdən çıxmasıdır. 5. Monoteist istiqamətli görüĢlərdə azadlıq sonu görünməyən bir hədd daxilində mümkündür. Allahın sonsuz mülkünə daxil olan insanın nə təfəkkürü, nə Ģüuru, nə Ģüurüstü bu sonsuzluğu əhatə edə bilməz, lakin bu sonsuzluğun özünə qarıĢmaqla azad ola bilər. Bu, damlanın okeana qovuĢmasıdır, damla heç vaxt okeanın həddini bilməsə də, heç vaxt okeanı bütünlükdə görə bilməsə də, o, azaddır, okeanın mülkündə heç nəyə bağlı olmadan öz əsli ilə harmoniyadadır. 6. Nəhayət, son olaraq bildirək ki, irrasional anlamda azadlıq vahid bir aləm, kamil bir mənəvi haldır ki, regionundan asılı olmayaraq hər kəs istinad etdiyi qaynaqlar, keçə bildiyi mənəvi yolçuluq nəticəsində ona qovuĢa bilir. DüĢüncələrdəki fərq də məhz azadlığa gedən yola qədər və onu ifadə edən fikirlərdədir, onun özündə deyil. Azadlığa can atmanın ilk səbəbi eyni olmasa da, son nəticə enidir: azadlıq – Mütləqlə vəhdətdir, insanın Ġnsan kimi bu həyatda özünü təsdiqləməsidir. Allah haqqında: O təkdir, Ģəriki yoxdur III F Ə S I L ORT A ƏSR QƏRB VƏ ŞƏRQ FƏLSƏFƏ TƏFƏKKÜRÜNÜN INKIŞAF QANUNAUYĞUNLUQLARI KONTEKSTINDƏ IRRASIONAL TƏFƏKKÜR 88 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk Orta əsrlərin fəlsəfi təfəkkür kontekstində irrasional idrak 89 Əgər Vahid olanın dərkini… onun ən gözəl saflığı və ucalığında nəzərdən keçirtmək istəyirlirsə məhəmmədilərə müraciət etmək lazımdır. Hegel Qərb və ġərq təfəkkürlərinin istinad mənbələri, inkiĢaf qanunauyğunluqları, oxĢar və spesifik xüsusiyyətləri fəlsəfə tarixinin aktual mövzularından biri, bəlkə də birincisidir. Bu qanunauyğunluqda irrasional təfəkkürün də öz rolu və inkiĢaf xətti mövcuddur, istər baĢqa fikir formaları ilə sintezdə, istərsə də müstəqil Ģəkildə. Bu baxımdan, irrasional təfəkkürün inkiĢaf tarixinin öyrənilməsi ümumiyyətlə fəlsəfə tarixinin nisbətən az öyrənilmiĢ səhifələrinə iĢıq salmaq deməkdir. Orta əsrlər hər iki regionun fəlsəfi təfəkküründə əhəmiyyətli dövrdür. Belə ki, qədim ənənənin davam etdiyi digər bölgələrdən (məs. Cin və Hindistandan) fərqli olaraq həm Qərbdə, həm də Yaxın ġərqdə yaranmıĢ yeni səmavi dinlər – xristianlıq və islam – insanların düĢüncəsinə, əxlaqına, həyat tərzinə, ümumiyyətlə dünyagörüĢünə güclü təsir göstərmiĢ, fəlsəfi təfəkküründə yeni istiqamətlərin qərarlaĢmasına imkan yaratmıĢdır. Maraqlıdır ki, bir çox fəlsəfi sistemlər, nəzəriyyələr məhz Orta əsrlərdə təĢəkkül tapmıĢ, bəziləri isə rüĢeym halında da olsa filosofların baxıĢlarında özünü göstərmiĢ və sonralar digərləri tərəfindən inkiĢaf etdirilərək sistemləĢdirilmiĢdir. Xristian və islam dinlərinin yaranma tarixi arasında zaman fərqi təqribən 7 əsr olsa da həm Qərbdə, həm də ġərqdə fəlsəfi təfəkkürün formalaĢması və inkiĢafı arasında müəyyən paralellər aparmaq, hər iki bölgədə oxĢar inkiĢaf qanunauyğunluqları müĢahidə etmək mümkündür. Onu da əlavə edək ki, müqayisəli təhlil vasitəsilə həmçinin irrasional təfəkkürün bölgələrə məxsus xüsusiyyətlərini araĢdırmıĢ və bununla da Ģərqli və qərbli təfəkkürlərinin mahiyyətini açıqlamıĢ olarıq. Dinlərin yaranması və fəlsəfi təfəkkürə təsiri nəticəsində təĢəkkül tapmıĢ və formalaĢmıĢ dünyagörüĢlərinin, fəlsəfi cərəyanların inkiĢaf proseslərini nəzərdən keçirərkən onlarda, bəzi spesifik cəhətlər istisna olmaqla, təqribən eyni mərhələləri müĢahidə etmək mümkündür: 1. Xristian və islam dininin təĢəkkülü və onun dünya fəlsəfi fikirləri ilə qarĢılaĢması dövrü: dinin özünümüdafiəsi və dini doqmaların fəlsəfi terminlərlə təhlili. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|