K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
110 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk xarakterizə etmək olar. Əvvəla, həm Qərb, həm də ġərq fəlsəfi düĢüncəsində dinin fəlsəfədən daha çox ayrılması müĢahidə edilir. Qərbdə bu, fəlsəfənin, ġərqdə isə dini düĢüncənin müstəqil Ģəkildə irəliləməsinə səbəb olmuĢdur. Təbii ki, hakim fikir istiqaməti yanında digərləri də öz mövcudluğunu saxlamıĢdır. Ġkincisi, qeyd olunan dövrdə hər iki regionda dinin «islahatlaĢması» prosesi aparılmıĢdır. Qərbdə bu proses irrasional düĢüncənin inkiĢafına, ġərqdə isə ortodoksal dinin dirçəldilməsinə xidmət etmiĢdir. Ġrrasional təfəkkürə gəlincə, regionda əsas düĢüncə cərəyanına müvafiq olaraq Qərbdə mistik təfəkkürdə fəlsəfənin, ġərqdə isə dinin təsiri artmıĢdır. Qərbdə irrasional təfəkkürün nəzəriyyəsi, ġərqdə isə praktik tərəfi daha çox ön plana keçmiĢdir. Bununla belə, bu düĢüncə forması istər ayrı-ayrı mütəfəkkirlərin, istərsə də cərəyanların görüĢlərində öz inkiĢafını arası kəsilmədən və sabit prinsiplər üzərində davam etdirməkdə idi. Təbii ki, dövrün tələbinə, elm və texnikanın tələbinə müvafiq olaraq yeni metod, yaxud mövzular da əlavə olunurdu, lakin əsl mahiyyət və məqsəd dəyiĢməz olaraq qalırdı. Beləliklə, orta əsrlərin tədqiqindən belə məlum oldu ki, irrasional təfəkkür Ģəraitindən, məkanından və zamanından asılı olmayaraq bəzən rasional təfəkkürün yanında arxa plana çəkilsə belə, öz mövcudluğunu saxlamıĢdır. Bundan baĢqa, hakim düĢüncədən asılı olaraq irrasional təfəkkürdə ya fəlsəfi, ya da dini amillərin artması müĢahidə edilir və bu, irrasional təfəkkürün həm fəlsəfənin, həm də dinin mövzusu olmasına dəlalət edir. Orta əsrlərin xarakterik cəhətlərindən biri də irrasional təfəkkürün, demək olar ki, əksər mütəfəkkirlərin dünyagörüĢündə sezilməsidir. Bu, onların öz həqiqət axtarıĢında rasional və irrasional vasitələrdən bərabər və kompleks Ģəkildə istifadə etmələrindən, hər iki təfəkkür formasını sintezləzdirməklərindən və Mütləq Həqiqətə gedən yolda bunun zəruri olmasından xəbər verir. Orta əsrlərin düĢüncə zənginliyi, çoxcəhətliliyi bu dövrü növbəti illərdə fəlsəfi təfəkkürün inkiĢafı üçün bir növ ideya mənbəyi etmiĢdir və burada əsas xidmət, zənnimizcə, məhz irrasional təfəkkürə aiddir. Nəhayət, onu da bildirək ki, irrasional təfəkkür bölgəsindən asılı olmayaraq insana xas bir keyfiyyət, Vahid Yaradan vasitəsilə özünüdərk imkanıdır. Bu faktor, yəni maddiyyat çərçivəsinə sığmayan ideyaların coğrafi məkandan və zaman kəsiyindən asılı olmayaraq insanların ruhuna eyni təsir bağıĢlaması və oxĢar Ģəkildə ifadə edilməsi orta əsrlərdə daha bariz Ģəkildə özünü göstərmiĢdir. Иррасионал идракын спесифик жящятляри 113 Tədqiqatımızın dördüncü fəsli irrasional təfəkkürün iki əsas mövzusunun Ģərhinə həsr edilmiĢdir: Tanrı-aləm münasibəti və Nur və nurlanma. Kökləri fəlsəfə tarixinin ən qədim dövrlərinə qədər gedib çıxan bu problemlər Orta əsrlərdə həm Qərb, həm də ġərq fəlsəfə tarixində xüsusilə aktuallaĢdığından araĢdırmamızda məhz bu ikisinə yer ayırmağı qərara aldıq. Onu da bildirək ki, Tanrı-aləm münasibəti çərçivəsində əsasən yaradılıĢ prosesinin, Allahın bir Yaradan kimi təbiət, xüsusilə insanla qarĢılıqlı münasibətinin, vəhdətinin irrasional tərəfləri araĢdırılmıĢdır. Nur və nurlanma bölümündə isə baĢlıca olaraq irrasional idrakın nur vasitəsilə gerçəkləĢməsi, idrak prosesində xüsusi əhəmiyyətə malik nurlanmanın mahiyyəti, nurun irrasional biliyin bir forması olması kimi məsələlər təhlil edilmiĢdir. Göründüyü kimi, birinci problem irrasional idrak prosesinin bir növ ontoloji, ikinci isə qnoseoloji aspektdən Ģərhidir. Tanrı-aləm münasibəti Mən gizli bir xəzinə idim, tanınmaq istədim və xəlqi yaratdım. Qüdsi hədis Tanrı-aləm, Yaradan-yaradılan zənciri insan idrakına sığa biləcək bütün mütləq və nisbi varlıqları özündə ehtiva edir. Ġnsan bu zəncirdə birləĢdirici halqa, bir növ əlaqənin özüdür, çünki problemin hər iki tərəfi məhz insan təfəkkürünün süzgəcindən keçmiĢ anlam və kateqoriyalar vasitəsilə araĢdırılır. Gah Yaradanın, Mütləq hakimin özü ilə mübarizəyə qalxan, Yaradan olmağa çalıĢan, gah da yaradılmıĢ bir varlıq kimi özünün acizliyini, zəifliyini, iradəsizliyini qəbul edən bəĢər öz subyektiv dünyasından hər iki obyekti tanımağa, eyni zamanda, rasional və irrasional bilik və vasitələrlə yalnız Tanrı-aləm, Yaradan-yaradılan əlaqəsini dərk etməyə deyil, həm də özünün bu əlaqədə yerini və rolunu təyin etməyə can atmıĢdır. Məsələni irrasional aspektdən araĢdırdığımıza görə, Tanrı-aləm münasibəti deyəndə biz daha çox Tanrı və yaradılmıĢların ən alisi, kainatı özündə ehtiva edən mikrokosm, yəni insan arasındakı əlaqəni Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|