K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
116 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk fəlsəfi dünyagörüĢlərin bir çox spesifik cəhətləri və bununla da Ġslam ġərqinin fəlsəfə tarixinin zəngin səhifələri kölgədə qoyulmuĢ olur. Yeni terminlərin daxil edilməsinə gəlincə, onların əvvəlki terminlərin tərcüməsi olduğunu və məqsədin ya panteizmi bir növ ĢərqləĢdirmək, ya da onun vəhdət əl-vücudla fərqini ön plana çəkmək olduğunu nəzərə alaraq, bunu təqlidçilik kimi izah edir və belə hesab edirik ki, müdafiə mövqeyi tutmaq deyil, hər iki məfhumun mahiyyətini açıqlayıb oxucunun hökmünə vermək lazımdır. AraĢdırdığımız tədqiqat əsərlərində, fəlsəfə tarixi kitablarında panteizm müxtəlif aspektlərdən öyrənilərək növlərə bölünmüĢdür. Məsələn, «ənənəvi olaraq fəlsəfə tarixçiləri tərəfindən panteizmin iki növü göstərilir: a-kosmik və a-teist. Panteist sistemlərdə ya ilahinin varlığı sonlu varlıqda itir və dünya Tanrının yerinə keçir, ya da əksinə, təbiətin varlıqları ilahinin varlığı tərəfindən udulur və Tanrı dünyanın yerinə keçir. Buradan da panteizmin iki əsas növü ayrılır: naturalistik və idealist və ya ateistik kosmizm və akosmik panteizm» [127]. Problemlə bağlı düĢüncələrdən belə bir nəticə çıxartmaq olar ki, panteist düĢüncələr iki istiqamətdə inkiĢaf edə bilər: Yaradanın mütləqləĢdirilməsi ilə yaradılanların heçə endirilməsi və yaradılanların mahiyyətinin mütləqləĢdirilməsi ilə Yaradan məfhumundan imtina edilməsi. Birinci istiqamətdə monoteizm müəyyən mənada saxlandığı halda, ikincidə hər Ģeyi maddiləĢdirməklə ateizmə və materializmə meyl yaranır. Bununla yanaĢı, qeyd etdiyimiz kimi, filosofların dünyagörüĢlərindəki panteist mövqelərin araĢdırılması da onun yeni növlərinin yaranmasına səbəb olmuĢdur. Belə ki, orta əsrlər ərzində Qərb fəlsəfəsində panteizmin təqribən altı forması haqqında məlumat verilir. Onu da bildirək ki, bu bölgünü formal xarakterli qəbul etsək də, filosofların görüĢləri arasındakı kiçik, lakin vacib fərqlərin Ģərhi ilə panteizmi daha ətraflı və dərindən araĢdırmağı məqsədəuyğun bildik və təhlilimizi bu bölgü üzrə aparmaq qərarına gəldik. Filosofların panteizmlə əlaqəli görüĢlərinin Ģərhinə keçməzdən əvvəl, mövzumuzun fikir istiqamətini ön plana çəkərək, irrasional idrakın iki vacib xüsusiyyətini bir daha vurğulamağı lazım bilirik. Əvvəla, irrasional biliyin mənbələri sırasında məhz Allah – təbiət və Allah – insan sintezlərinin panteistik görüĢlərə zəmin yaratdığını qeyd etmiĢdik. Yəni hər iki mənbəni sintez Ģəklində qəbul edən, onların ya əvvəldən, ya da inkiĢaf sonunda eyni mahiyyətə sahib olmaqlarını iddia edən mütəfəkkirlər fəlsəfə tarixində panteist kimi təqdim olunmuĢlar. İrrasional idrakın spesifik jəhətləri 117 Ġkinci vacib məsələ, irrasional idrak prosesinin kulminasiya anı ilə əlaqəlidir. Qeyd etdiyimiz kimi, insan bu anda can atdığı mütləqlə qo- vuĢur, eyniləĢir. Mənbəyindən asılı olaraq bu Mütləq bir tərəfdən Allah, digər tərəfdən təbiət yaxud insan özü ola bilər, yəni panteizm məhz bu anın – qovuĢma, eyniləĢmə, ikiliyin yox olması anının ifadəsidir. Panteizmin digər növləri arasında daha çox yayılan və monoteizmə daha çox yaxınlığı ilə fərqlənən idealist panteizmdir. Onun görkəmli nümayəndələrinin görüĢlərinin Ģərhinə keçməzdən əvvəl bir sıra spesifik xüsusiyətlərini qeyd edək. Əvvəla, idealist panteizmdə Tanrı-aləm münasibətinin açıqlanmasında əsasən iyerarxik sistemə müraciət edilmiĢdir və bunu daha çox irrasional təfəkkürə xas sistem kimi qəbul etmək olar. Bununla, əvvəla, Tanrı ilə ən kiçik məxluq arasında əlaqənin mövcudluğu nəzərə çatdırılır. Ġkincisi, yaradılıĢ aktında maddi dünya fövqündə digər aləmlərin də mövcudluğu təsdiqlənməklə yanaĢı, hər birinin əhəmiyyəti və rolu da açıqlanır, eyni zamanda, hər məxluqun öz (!) yerinin olması da görünür. Nəhayət, üçüncüsü, Tanrının verdiyi bacarıq və hikmət vasitəsilə Ģüurlu məxluqun geriyə, yəni yuxarıya doğru inkiĢafının mümkünlüyü, ən əsası isə bu yolun fərdiliyi vurğulanır. Ġdealist panteizmin izlərini qədim dövrün bir sıra filosoflarında müĢahidə etmək mümkün olsa da, nəzərə alaraq ki, həm Qərb, həm də ġərq fəlsəfə tarixində panteizmin kökləri əsasən Qədim Yunan filosofu Plotinin görüĢləri ilə əlaqələndirilir, hətta ondan qaynaqlandığı bildirilir, onun da Tanrı-aləm problemi ilə bağlı fikirləri ilə qısaca tanıĢ olaq. Yeri gəlmiĢkən, onu da qeyd edək ki, Plotinin yaradılıĢ iyerarxiyası sonralar ġərq peripatetiklərinin də təməl prinsipinə çevrilmiĢ və Ġslam ġərqinin hakim dininin qanunları ilə kreatsionizmlə, Vahid Yaradan – Allah anlamı ilə uyğunlaĢdırılmıĢdır. Antik dövrün sonuncu filosofu hesab edilən, yeniplatonçuluğun qurucusu Plotinin fəlsəfi görüĢlərində sələfindən (Platondan) fərqli olaraq yaradılıĢ aktına daha geniĢ yer ayrılmıĢdır. Onun fəlsəfəsində artıq iki istiqamətli proses müĢahidə etmək mümkündür: ilk səbəbdən, Ali Varlıqdan aĢağı – maddi varlıqlara doğru və əksinə, yaradılandan, nis- bidən ən uca varlığa – Ġlahi Ağıla, Mütləqə qədər davam edən bir inkiĢaf. Ġlk əvvəl onu bildirək ki, Plotin fəlsəfəsində iyerarxiyanın zirvəsində dayanan Ġlk Səbəb Yaradıcı deyil və yaradılıĢ Onun iradəsinin, istəyinin deyil, düĢünməsinin nəticəsidir. O, düĢünməyi bacarır və bu düĢünmə nəticəsində yaradılıĢ öz-özünə baĢ verir: «Ruh bilavasitə Yaradandır. Ruhun Ġlahi Ağıl tərəfindən yaradılması aspektinə Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|