K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
106 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk mövzuların və hər birində yetiĢən görkəmli filosofların sayı o qədər çoxdur ki, tədqiqatımızın yalnız irrasional istiqamətlə əlaqəli olduğunu nəzərə alaraq onlar haqqında yalnız bu qısa məlumatla kifayətlənirik. Qeyd etdiyimiz kimi, regionda mövcud olan ikinci fikir istiqaməti dini-mistik (irrasional) təfəkkürdür. Birincidən fərqli olaraq burada nəinki əvvəlki dövrün irrasional təfəkkürlü filosofların görüĢlərindən imtina edilmiĢ, hətta öz fəlsəfi düĢüncələrini onların irəli sürdüyü ideyalar üzərində qurmuĢlar. Məsələn, alman mistik filosofu Kuzanlı Nikolayın Renessans dövründə təbiət haqqında elmlərin inkiĢafındakı rolunu nəzərə alaraq onu «həm sxolastikanın son böyük mütəfəkkiri, həm də yeni dövr fəlsəfəsinin ilk qurucusu sayanlar vardır» [37, 194]. Sonralar Cordano Brunonun (1600) dünyagörüĢündə Kuzanlının təbiət haqqında düĢüncələri ilə Kopernikin sistemi harmonik Ģəkildə sintezləĢərək ifadə olunacaqdı. XVII əsrdə Qərbdə əsasını R.Dekart fəlsəfəsindən götürmüĢ yeni bir fəlsəfi cərəyan: okkazionalistlər (vasitəçilər) də təĢəkkül tapmağa baĢladı. Onların fikirlərinə görə, Tanrı ruh və bədəndəki hər hansı bir istək yaxud hərəkətin səbəbi, vasitəsidir. Əvvəllər yalnız insana Ģamil edilən bu nəzəriyyə sonralar böyüyərək bütün varlıqlara aid edildi [37, 256]. Okkazionalistlərin ən görkəmli nümayəndələrindən biri fransız filosofu Nikola MalbranĢ (1715) «Dekartın nəzəriyyəsi ilə Avqustinin mistik təcrübəsini bir növ birləĢdirmiĢ» [37, 259], Tanrını hər Ģeyin içində deyil, hər Ģeyin Tanrının içində olması fikrini irəli sürərək qeyd edirdi ki, «Tanrının düĢüncələrini öyrənməklə biz gerçək dünyanı da öyrənmiĢ oluruq» [37, 258]. Renessans dövrünün xarakterik cəhətlərindən biri də dində «islahatlaĢma» aparmaq, yəni köhnə kilsə və onun sxolastik fəlsəfəsinin yerinə yenisini gətirmək olmuĢdur. Fəlsəfə tarixçilərinin bildirdiyi kimi, insanın iç dünyasından, əsl həqiqətdən uzaq düĢən sxolastik fəlsəfədə düĢüncənin və mənəviyyatın əhəmiyyətini yenidən qaytarılmasında ən böyük rolu mistiklər oynamıĢlar. Maraqlıdır ki, Renessans dövrünün «islahatlaĢma» prosesinin baĢlıca qaynağı kimi sxolastika dövründə mövcud olan alman mistisizmini [GeniĢ bax: 37, 178] və onun ən görkəmli nümayəndəsi, «almanca fəlsəfə terminlərinin atası» [GeniĢ bax: 37, 179], özündən sonrakı əksər mistik filosofların istinad yeri Meyster Ekxartı (1327) göstərirlər. Mistisizm üzərində təĢəkkül tapan və insanı yenidən iç dünyasına qaytarmağa cəhd edən islahatlaĢma prosesi sonralar protestantlıqda öz ifadəsini tapdı. Lakin o da tezliklə «yeni bir kilsə qurmaq və bu kilsənin Orta əsrlərin fəlsəfi təfəkkür kontekstində irrasional idrak 107 istinadı olacaq nəzəri təməlləri inkiĢaf etdirməklə mistisizmin əsas ideyasından uzaqlaĢdı» [37, 179]. ĠslahatlaĢma prosesinin ən görkəmli mütəfəkkirləri kimi Sebastyan Frankı (1542), Valentin Vayqel (1588) və Yakob Bömeni (1642) göstərmək olar. Fəlsəfə tarixində özünəməxsus sistemi ilə məĢhur olan Y.Bömenin «mistisizmi dinamik-voluntarist bir Tanrı və dünya anlayıĢına istinad edir… Tanrı insanda özünü açır, insan dolayısı ilə özünə dönər; O, öz-özünü tapmaq, özün tanımaq üçün kainat və insan olur» [37, 179]. Bu da məlum bir faktdır ki, Bömenin və ümumiyyətlə «alman mistisizminin Renessans dövründəki uğuru … açıq və ya gizli bir xətt kimi özünü sonralar Leybnitsin, xüsusilə alman idealizmi və romantizmində göstərəcəkdi» [37, 183]. Onu da bildirək ki, islahatlaĢma prosesi yalnız sxolastika dövründə yaddan çıxmıĢ deyil, həmçinin yeni dövrdə də elm və texnikanın kölgəsində qalmıĢ irrasional təfəkkürün qorunub saxlanması demək idi. Tədqiq etdiyimiz sonuncu dövr Ġslam ġərqində də bir sıra spesifikliklərlə səciyyələnir. XIV-XVII əsrləri əhatə edən bu müddətdə fəlsəfi fikir əsasən üç istiqamətdə inkiĢaf etməkdə idi: dini, fəlsəfi və irrasional təfəkkürlər. Ġslam ġərqinin ilk baxıĢda sönük və durğun görünən, hətta bir çox fəlsəfə tarixi dərsliklərinə daxil edilməyən bu dövründə ilk nəzərə çarpan hadisə bir neçə əsr ərzində fəlsəfə və təsəvvüf yanında arxa plana çəkilən ortodoksal dini təfəkkürün yenidən dirçəlməsidir. Əlbəttə bu, həmin illər ərzində onun heç bir alim və mütəfəkkirinin olmaması demək deyil. XI əsrin görkəmli ortodoks alimi Ġbn Həzmdən (1064) sonra XIV əsrdə bu təfəkkür forması Əhməd b.Teymiyyə əl-Hərrani (1327) simasında yeni bir qüvvə ilə inkiĢaf etməyə baĢladı. Yalnız dövrünün deyil, özündən də əvvəl yaĢamıĢ əksər Ġslam filosoflarına və fəlsəfi cərəyanlarına, təsəvvüfə və müxtəlif yönlü dini cərəyanlara, bir sözlə, Məhəmməd peyğəmbərdən (s.) sonra Ġslam aləminə daxil olan hər bir düĢüncəyə meydan oxuyan, onları ümumiyyətlə silib sələfiliyi (Peyğəmbərdən (s.) qalma dini) irəli sürən bu fəqih alim öz fikir və ideyalarına görə «islahatçı» adlandırılmıĢdır. Ondan sonra bu iĢi tələbəsi Ġbn Qəyyim əl- Cəvziyyə (1350) 1 davam etdirmiĢdir [35, 319-322]. XIV-XVII əsrlərdə dini təfəkkürdən fərqli olaraq, fəlsəfi təfəkkür daha çox Ģərhçilik Ģəklində inkiĢaf etməyə baĢladı. Mütəfəkkirlər əsasən Əbu Hamid Qəzalinin, Mühyiddin b. Ərəbinin, ġihabəddin Sührəvərdi- Sələfilik cərəyanı XVIII əsrdə Məhəmməd b. Abdul-Vəhhabın (1792) və onun ideyaları üzərində təĢəkkül tapan vəhhabilik dini cərəyanının əsas qaynağı hesab edilir. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|