K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
102 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk olmuĢdur. Tədqiqatçıların verdiyi məlumata görə, onun əsərləri orijinalda oxunmaqla bərabər tərcümə edilib yayılmıĢ və «XII əsrin sonlarında Aristotelçiliyin Avropada canlanması ilə birlikdə o qısa zamanda yəhudi və xristian mütəfəkkirlər arasında Ģübhəsiz bir lider olaraq qəbul edilmiĢdir» [37, 278]. Burada onun davamçılarından Maymonidi (Musa b. Meymun), Siqer de Brabantı, Musa b. Tibbonu, Levi b. Gersonu, Böyük Alberti, Foma Akvinskini göstərmək olar. Dövrün irrasional təfəkkürə malik cərəyanı kimi, yalnız Ġslam bölgəsində deyil, Qərbdə də böyük təsirə malik, bu dövrdə fəlsəfi sistem dərəcəsinə qədər yüksələ bilmiĢ təsəvvüfü göstərmək olar. Mürəkkəb və çoxĢaxəli bir dünyagörüĢü kimi təsəvvüfün inkiĢaf xəttini iki istiqamətə ayırmaq mümkündür: nəzəri və praktiki. Qeyd etdiyimiz kimi, təsəvvüf fəlsəfəsinin əsaslarını, prinsiplərini oxuculara aydınlaĢdırmaq, onun əsl mahiyyətini Ģərh etmək və bununla da Ġslam dini ilə nəinki sıx əlaqədə olduğunu, hətta onun özək xəttini təĢkil etdiyini sübut etmək məqsədi ilə hələ X əsrdə Sərrac Tusinin qoyduğu ənənə bu dövrdə daha geniĢ vüsət aldı və çoxsaylı traktatlar yazılmağa baĢladı. Bunların arasında Əbu Əbdürrəhman Süləminin (1021), Əbu Nüeym Ġsfəhaninin (1038), Əbu‗l-Qasim QüĢeyrinin (1072) və Əbu Həsən Əli Hücvirinin (1077) əsərləri diqqətə layiqdir. Lakin bu iĢi daha yüksək səviyyədə və sistemli Ģəkildə Əbu Hamid Qəzali (1111) bacarmıĢdır. Fəaliyyəti tədqiqatçılar tərəfindən Ġslamla təsəvvüf arasında «barıĢdırıcı»lıq və ya təsəvvüfü «islamlaĢdırmaq» missiyası kimi qiymətləndirilən mütəfəkkirin əsas xidməti, zənnimizcə, təsəvvüfün prinsiplərini geniĢ Ģərh etmək, onun Ġslamla üzvi surətdə bağlı olan həqiqətlərini olduğu kimi çatdırmaq olmuĢdur. Bildirdiyimiz kimi, bu dövrdə təsəvvüfün nəzəriyyəsi ilə yanaĢı praktiki tərəfi də inkiĢaf etməkdə idi. Bu baxımdan, XII əsr həmçinin təsəvvüfün inkiĢaf tarixinin ən böyük mərhələsinin baĢlanması ilə səciyyələnə bilər. Təsəvvüfün ilk təĢəkkül dövründə müxtəlif Ģəhərlərdə fəaliyyət göstərən sufi məktəblərdən danıĢarkən onların ayrı-ayrı sufi prinsiplərinə üstünlük verdiklərinə görə bir-birlərindən fərqləndiklərini də qeyd etmiĢdik. Belə ki, Bağdad məktəbi Ģəthiyyat və ibadət, xorasanlılar qəlb və səxavət, bəsrəlilər zühd və qənaət, Ģamlılar həlimlik və səlamət, hicazlılar səbr və dözüm məsələləri ilə məĢğul olmaqları ilə səciyyələnirdilər [31, 5]. Göstərilən dövrdə bu ənənə daha da inkiĢaf etmiĢ, ayrı-ayrı Ģeyxlərin görüĢləri müstəqil təlim səviyyəsinə qədər yüksəlmiĢdir. Əgər əvvəllər məktəblər daha çox onların mövcud olduğu məkanla (Bağdad, Xorasan, Misir və s. sufi məktəbləri) və məĢğul Orta əsrlərin fəlsəfi təfəkkür kontekstində irrasional idrak 103 olduqları məsələlərlə əlaqəli olurdusa, get-gedə Ģeyxin Ģəxsiyyəti, nüfuzu mərkəz nöqtəyə çevrilirdi (cüneydiyyə, qadiriyyə, həllaciyyə, rifailik və s.). Hər məktəbin ədəb qaydalarında, müəyyən prinsiplərində də özünəməxsusluqlar yaranmağa baĢlayırdı [GeniĢ bax: 3]. Sufilərin cə- miyyətdən ayrılaraq xüsusi qayda-qanunların, əxlaq normalarının hökm sürdüyü tikililərdə – xanəgah, təkkə, zaviyələrdə yaĢamaqları haqlı olaraq onlara təriqətlər (yollar) adını qazandırdı. Onu da qeyd etməliyik ki, təsəvvüfün hələ ilk dövrlərində də müxtəlif təriqətlər mövcud olmuĢdur. Lakin məhz bu dövrdə təriqətlər müstəqil Ģəkildə özünəməxsus prinsipləri, ədəb-əxlaq qaydaları, inkiĢaf və fəaliyyət istiqamətləri bəlli olan bir cəmiyyət, hətta institut halına gəldiklərinə görə, onu (dövrü) təriqətləĢmə və ya təsəvvüfün parçalanma dövrü adlandırmaq olar. Ġlk sufi təriqətlərin Ģeyxləri – pirləri görkəmli din xadimləri, Ġslam elmlərini dərindən mənimsəmiĢ, təsəvvüfdə ən ali mərtəbəyə yüksələ bilmiĢ Ģəxslər olmuĢlar. Məsələn, Əbdülqadir Gilani (1166) qadirilik, Əhməd Rifai (1183) rifailik, Əhməd Yəsəvi (1166) yəsəvilik, Əbu‗n- Nəcib Ziya əd-din Sührəverdi (1168) sührəvərdilik, Mövlanə Cəlaləddin Rumi (1273) mövləvilik 1 və s. təriqətlərin əsasını qoymuĢlar. Bütün bunlarla yanaĢı, özünəməxsus prinsip və metodlara malik bir irrasional təfəkkür forması kimi təsəvvüfün bitkin və mahiyyətini bütünlüklə ehtiva edə bilən bir sistemə ehtiyacı var idi ki, bu da öz ifadəsini vəhdət əl-vücud nəzəriyyəsində tapdı. Hələ ilk sufi mütəfəkkirlərin (Mənsur Həllacın, Əbu Yəzid Bistaminin) görüĢlərində əks olunan, XII əsrdə Eyn əl-Qüzat Miyanəcinin (1131) gələcəkdə isə isə Mühyiddin Ġbn Ərəbinin (1240) əsərlərində geniĢ və sistemli Ģəkildə Ģərh edilmiĢ bu nəzəriyyə sonralar Ġbn Ərəbinin tələbələri tərəfindən vəhdət əl-vücud kimi elmi ədəbiyyata daxil edilmiĢdir və bununla təsəvvüf tarixində yeni bir mərhələnin baĢlanğıcı qoyulmuĢdur: dünya fəlsəfəsində daha çox təcrübə forması, bir həyat tərzi kimi tanınan təsəvvüf vahid bir fəlsəfi sistemə, mükəmməl bir nəzəriyyəyə malik irrasional təfəkkür kimi təqdim və təsdiq edilmiĢdir. Bundan baĢqa, tədqiq etdiyimiz dövr həmçinin təsəvvüf zəminində daha bir fəlsəfi düĢüncənin – iĢraqiliyin - təĢəkkül tapması və sonralar fəlsəfə tarixinə müstəqil fəlsəfi sistem kimi daxil olması ilə səciyyələnə bilər. Yalnız ġərqdə deyil ümumiyyətlə bəĢər təfəkküründə yeni bir Sufi təriqətlər haqqında geniĢ məlumat üçün bax: 67; 121 Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|