K. Mahknmdjonov, L. lnozemseva

BosHlangiclt sinf o‘quvchilarining psixotog,ik xususiy atlari

Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi jismoniy tarbiya jarayonida o‘quvchi-yoshlar va bolaning yosh xususiyatlari va psixik jarayonlari, shaxs xususiyatlarining rivojlanishini farqlash, psixik jarayonlar (diqqat, nutq, sezgilar, idrok, xayol, xotira, tafakkur, hissiyot va boshqalar), psixik holatlar (emotsiyalar, hayratlanish, ishonchlitik, ijodiy ruhlanish, e’tiqodlilik, apatiya, qiziquvchanlik, bardamlilik, tetiklik) va shaxs xususiyatlarini (temperament, qobiliyat, iqtidor, mas’uliyat xarakter) jismoniy tarbiya va sport bilan bog‘1ay olish lozirrı. Mash- g'ulot jarayoni, uning ta’siri, musobaqa davrida, musobaqadan so‘nggi, davr, jamoa orasidagi munosabat holatlarining shakllanishi ahamiyatini bilishi lozim.

Jismoniy tarbiya o‘qituvchisining faoliyat turidan qat’ty nazar faoliyat tarkibiy qismi, odatda, bir xil his etish va idrok qilishlar bilan bog‘liq bo‘lgan perseptiv (masalan o‘quvchilami kuzatish), ma’lumotni eslab qolish va qayta tiklash bilan bog'liq.
Bo‘1gan mnemik, faoliyat jarayonida yuzaga keladigan vazifani hal etish bilan bog‘liq bo‘lgan fikrlovchi, tasavvur qilish, yangi mashqlarni o‘y lab o‘quvchi faoliyatiga ta’sir qil ish aloh ida o'rinni egallaydi gan harakatlantiruvchi tarkibiy qismlarga ajratiladi.
Faoliyat bir qancha bosqichlarda amalga oshiri ladi, tayyorlanish bosqichi, rejani bajarish (asosiy bosqich) bosqich va erishilganlikni baholash bosqichi (yakunlovchi bosqich).
Birinchi bosqichda jismoniy tarbiya o‘qituvchisi juda katta hajmda ish bajaradi. Reja bo‘yicha konspekt tuzadi, ularga tayyorlanadi, joy larni (zalni, suv havzasini, sport maydonini, stadionni) tayyorlaydi. Darsga oid bo‘lgan barcha sport anjomlaı-ini, qurollarini tayyorlaydi. Bu bosqichga faoliyatni yanada muvaffaqiyatli amaiga oshirish uchun o‘quvchilarga qulay bo‘lgan sharoitlarni yaratish va jismoniy tarbiya o‘qituvchisining psixologik tayyorlanganligi kiradi.
Ikkinchi bosqichda o‘quvchilami (shug‘ullanuvchilami) nazorat qilish, ularni tarbiyalash (axloqiy, aq liy, estetik, mehnat vazifalarini
tarbiyalash jihatidan), tartib saqlash, ularni jarohatlanishdan saqlash va hokazolar kiradi. Belgilangan ishlarni amaliy tatbiq qilish, o‘quvchilar harakatlari, intizomini nazorat qilish, dars boshida yuzaga keladigan qiy inchiliklarni bartaraf etish, vaziyat o‘zgarishiga ko‘ra dars rejasini to‘g‘rilash bilan bog‘liq. Bu bosqichda chetda qolgan o‘quvchilar o‘rtasidagi e’tibomi doimo taqsimlash va olib o‘tish j ismoniy jarohatlanishga olib keladigan vaziyatlaming oldini olishga ko‘ra o‘qituvchining sergakligi bilan shartlanadigan o‘qituvchi psixik kuchlanishi bilan tavsiflanadi, boshqacha qilib aytganda, jismoniy tarbiya o‘qutuvchisiga nafaqat psixik jihatdan, balki jismoniy j ihatdan ham jismoniy yuklanish tushadi.
Uchinchi bosqich (yakunlovchi bosqich) unda o‘tkazi1gan darsdagi yutuq va kamchiliklarga baho beriladi. Erishilgan natijalar baholanadi, jismoniy tarbiya o‘qutuvchisini faoliyati ^funks_'7< ⁱ jismoniy tarbiyaning maqsadi va vazifalarining kelib chiqishi lozim. Faoliyatni qayta bajarishda rejaga to‘g‘rilashlami kiritish bilan bog‘liq, o‘tilgan darsning to*liq tahlili, ba’zi bir noto‘g‘ri dalillarni umumlashtirish, ilmiy usIubiy adabiyotda y uzaga kelgan savollrda javob qidirishni talab qiladi. Jismoniy tarbiya o‘qituvchisining asosiy maqsadi ulaming garmonik shakllanishiga va jamiyatga sadoqatl i, vatanparvar bo'lib yetishishiga yordam berishdir. Shuningdek tarbiyaviy, ilmiy, tashkiliy, rahbarlik, loy ihalashtirish, ma’muriy-xo‘jalik funksiyalarni ham bajarishga to‘g‘ri keladi.
O‘quvchilar jismoniy tarbiyasining maqsadi — Mustaqil Vatanga barkamol rivojlangan va sodiq bo‘lgan shaxsni shakllantirishga yordam berish bo‘lib, bu maqsadga o’quvchilar ta’lim-tarbiyasi jarayonida erishiladi. Umumiy vazifalarda ochib beriladi va aniqlashtiriladi. Shuningdek, ta’limiy, tarbiyaviy, sog‘omlashtirish vazifalari qo‘yiladi. Bu vazifalarni hal etishda boshqalari hisobiga birini ustun qo‘yishga yo‘1 qo‘ymaslik kerak. Ba’zida sport yo‘nalishiga ega bo‘lgan o’qituvchilar tarbiyaviy va umumta’lim vazifalarini unutib, asosiy e’tibomi o‘quvchilar jismoniy rivojlanishiga beradilar. Boshqa holda ikki tarbiyaviy va sog’1omlashtirish vazifalari aziyat chekadi.
Aytib o‘tilgan uchta vazifalarni hal etish jismoniy tarbiya o‘qituvchisi bilan bajariladigan ishlar turliligi bilan shartlanadi.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisining foaliyati shakllari turli-tumandir. Bu avvalo bor sinf va sinfdan tashqari ishlardan kelib chiqadigan maktabdagi ishdan iborat. Sinfdagi ish bu jismoniy madaniyat bo‘yicha darslarni o‘tkazish: u o‘qituvchining asosiy o‘quv yuklamasini tashkil qiladi. Sinfdan tashqari ish sport tugaraklari va seksiyalari mashg‘ulotlarni o‘tkazish. Maktab ichidagi sport musobaqalarini tashkil qilish va o‘tkazish, sport bayramlarini o‘tkazish, turistik, safar, harbiy sport o‘yinlarini o‘tkazishni o‘z ichiga oladi. Bu erga jismoniy tarbiya o‘qituvchisining kichik sinf o‘qituvchilari, tarbiyachilari o‘quvchilari, ota-onalari bilan olib boradigan ma’rifiy ishi ham kiradi.
Maktabdan tashqarida j ismoniy tarbiya o‘qituvchisining ishi dam olish lagerlari va mehnat oromgohlarida o‘quvchilar jismoniy tarbiyasini ta’minlash bilan bog‘1iq. Shuningdek, turar joy bo‘yicha o‘quvchilar jismoniy tarbiyasi ishini ham o‘z ichiga oladi. Hozirgi paytda o‘sib kelayotgan avlod jismoniy tarbiyasiga katta e’tibor berilmoqda. Sport inshootlari va jismoniy madaniyat xodimlariga ega bo‘lgan maktab o‘quvchi-yoshlar ichida jismoniy madaniyatni ommalashtirgan, o'quvchilar qiziqishlariga ko‘ra imkon boricha ko‘pgina o’quvchilami jismoniy tarbiya bilan muntazam shug‘ulanishiga jalb qilgan, j ismoniy madaniyat qonunbuzarlik larining oldini olish va tarbiyasi og‘tr bolalarni qayta tarbiyalash vositasi sifatida qo‘llangan holda bu ishni amalga oshirishda o‘ziga xos Nizom bo‘lishi kerak.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi faoliyati shakllari: O‘quv muassasasidagi ishlar:

1. 
   Guruh ishi, datslarni o‘tkazish;
   
2. 
   Darsdan tashqari ish, seksiyalarda mashg‘ulotlari o‘tkazish, sport bayramlarini o‘tkazish, o‘quv muassasasida musobaqalar o‘tkazish,
   

52
o‘quvchi va ota-onalar bilan ma’rifiy ishlarni olib borish, turistik sayrlar, harbiy vatanparvarlik ruhidagi o‘yinlar o‘tkazish;

O‘quv muassasasidan tashqarida olib boriladigan ishlar:

1. 
   Oi la va mahallalarda olib boriladigan ishlar;
   
2. 
   Dam olish lagerlaridagi ishlar;
   

v) Tuman va shahar musobaqalarida qatnashish.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi faoliyatining sharoitlari: Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi faoliyati boshqa o‘qituvchilar faoliyatiga nisbatan o'ziga xos sinaroitlarda kechadi. Bu sharoitlaming uch guruhini ajratish mumkin. Bular psixik kuchlanish, jismoniy yuklanish, ochiq havoda mashg‘u1otlami o‘tkazish bilan bog‘lig bo“lgan tashqi muhit omillari.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi faoliyati sharoitlari xususiyati j ismoniy mashqlarni ko‘rsatish va jismoniy mashqlarni bajarishda o‘quvchilarning xavfsizligini ta’minlash hamda ochiq havoda, safarlarda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda o‘quvchilar o‘quvchiIar bilan birgalikda harakatlanish zaruriyatidan iborat. Bu kunda bir qancha darslaming mavjudligi jismoniy tarbiya o‘qituvchisi uchun katta jismoniy yuklama- ni yaratadi. O‘qituvchi butun kun davomida oyoqda tik turishi, harakat- da bo‘lishi oyoq va qadni rostlovchilarga yuklama yaratishini hisobga olish kerak. Yosh o‘tgan sari jismoniy konditsiyalar yomonlashishini e’tiborga olgan holda jismoniy tartıiya darslarida jismoniy tarbiya o'qituvchilarî bilan sinaladigan j ismoniy yuklama pedagogik faoliyatining amalga oshirilishini qiyinlashtiradigan omillaridan biri bo‘1ishi muqarrar. Ayniqsa bu erkak o‘qituvchilar jismoniy qobiliyatlari darajasiga qaraganda kam bo‘lgan ayol o'9ituvchilariga tegishli.
Jismoniy konditsiyalar o‘sis6iga ko‘ra yo‘qotishIar mashqlarni ko‘rsatishda o‘qituvchinsini ortiqcha kuch ishlatishga majbur qiladi. Natijada ko‘rsatilayotgan mashqlarning estetik tomoni, uni bajarish yangiligi va erkinligi yo‘qoladi. Bu esa salbiy pedagogik oqibatlarga ega, chunki o‘qituvchi bola uchun kuch, chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik namunasi hisoblanadi. Bunga yo‘1 qo‘ymaslik uchun o’qituvchi yana jismoniy yuklamaning o'sishiga olib keladigan o‘z j ismoniy tayyorgarligini muntazam ushlab turish i lozim.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi faoliyatini o‘ziga xos tomonlaridan
biri uning tez-tez havoda o‘quv mashg‘ulotini (to‘ garaklami) o‘tib turishidir. Bu omil ijobiy va salbiy jihatga ega. Hamma narsa ob-havo va iqlim sharoitlariga bog‘liq. Masalan, O‘rta Osiyo va Jaoubiy hudud- larning qizib ketishi, qishda (yog‘ingarchilikda) havoning sovib ketishi

sz
hollarî uchrab turadi, bu o‘qituvchi uchun xavf" tug‘diradi. Bu sharoitlar o‘qituvchıdan chiniqqanlik va mustahkam sog'liqni talab qiladi.

Pedagogik faoliyat pedagogik vazifalarning uzluksiz hal qilinishini bildiradi. Ularni hal qil ish — mazkur pedagogik vaziyatga, pedagogik maqsadga erishishini mos usulini topishdir. Sababi o‘qituvchi va o‘quvchi e’tiborliligi, o‘quv matetialiga bo‘lgan munosabati, o’qituvchi va o‘quvchi o'rtasidagi munosabat hamda o'quvchilar o‘zi o‘rtasidagi munosabat bilan ish ko‘radi. Shuning uchun bir marta va har doim tekshirilgan maqsadga erishishi usuli bilan ishlash ko‘p holda qulaydir. Har doim muntazam ravishda maqsadga erishishi usullarini almashtirish, mazkur pedagogik vaziyat uchun eng yaxshi usul tanlash kerak.
Pedagogîk vaziyatni hal qîlish bir qancha bosqichlardan o‘tadi: pedagogik vaziyat tahlili; intilgan maqsadga erishilish usullari, shu usullari oldindan baholash va eng yaxshisini tanlash; qabul qilingan qaromi tatbiq etish; erishilgan natijaning tahlili va uning rejalashtiril- gani bilan qiyoslash;
O‘qituvchi tomonidan pedagogik vaziyatni baholashning murakkabligi ko‘p holda faoliyatning ma'lum bir vaqt bilan taqsimlanganidan iborat. O'quvchilar guruhi bilan ish ko‘rishi va yuzaga kelgan guruh hamda individual ta’sirni baholashi kerakligi natijasida o‘qituvchi psixik kuchlanishga olib keladigan bir muncha og‘ir holatga tushib qoladi. Bu shunga olib kelishi mumkinki, uning tahlili, obyekti maqsadga erishish to‘g‘ri tanlangan usul idan chetga olib ketadigan vaziyatnıng mohiyatsiz belgilari bo‘lib qoladi.
Pedagogik vaziyat mazkur sinf o‘quvchilarining tayyorlanganligi darajasi, umuman ulaming jismoniy tarbiya va xususan jismoniy tarbiya darslariga munosabati, o'qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat darsning moddiy ta’minoti, ob-havo sharoitlari (havodagi mashg‘ulotlar) va boshqa hollarini o‘z ichiga oladi. Barcha shu natijalami tahlil qilib chiqib, o‘qituvchi yuzaga kelgan vaziyat pedagogik vazifa hal qilinishining ehtimol usullari haqidagi fikmi oldinga qo‘yishni belgilaydi. Jismoniy tarbiya o‘qituvclıisi pedagogika, psixologiya, fiziologiya, gigiyena, jismoniy tarbiya nazariyasi uslubiyati bo‘yicha keng bilimlarga ega bo‘lgan taqdirdagina bunga erishish mumkin. Keyinchalik kuchli va kuchsiz jihatlar aniqlangan holda maqsadga erishishi uchun qo'llanila- yotgan usullarning diagnostik baholanishi boshlanadî. Bu usullarning tartibli qiyoslanishi o‘qituvchining nuqtayi nazariga ko‘ra mazkur
54
vaziyatda eng yaxshi usulni tanlashga ol ib keladi. Shunga muvofîq mazkur pedagogik vazifaning hal qil inishi uchun aniq reja ishlab chiqiladi (yoki ishlab chiqilgan rejaga o‘zgartirishlar k iritiladi).
O‘qiluvchining kelgus i boshqaruv faoliyati u bilan yaratilgan rejani amaliy hayotga tatbiq etishga yo‘naltiriladi. Dasturni amalga oshirgandan so‘ng o‘qituvchi albatta erishilgan natijaning tahlilini qilishi, muvaffaqiyatsizlik bo‘lgan bo‘1sa, uning sabablarini aniqlash kerak. Buning natijasida kelgusida aynan shunday vaziyat yuzaga kelganida u yaxshiroq ish tuta oladi va uni hal qilishning optimal variantiga yaqinlashadi. Pedagogik vazifalarni hal qilib, o‘qituvchi uning pedagogik maxoratiga bog‘ liq bo' lgan tajribani to‘ playdi.
J ismoniy tarbiya o‘qituvchisi avvalo bolalarni o‘ rab turgan ijtimoiy muhit tengdoshlari va kattalar o‘rtasida bo‘1adigan munosabatlami birinchi kundan boshlab o‘rgatib boradi. O‘qituvchi bir sinfning o‘zida turli xil va individual tafovutlarga duch keladi. Bular o‘qituvchi o‘quvchilarning temperament tiplari, xatti-harakatlari (ko‘nikma malakalari), o‘quv materiallarini o‘quvchilar tomonidan qanday eslab qolishi, qanday o‘zlashtirayotganliklarini, sport musobaqalari, sport bayramlari hamda estafetalarda qanday faollik ko‘rsatayotganliklarini (boshqa ish shakllarida) bilishidan iboratdir.
Kichik maktab yoshi davriga 6-10 yoshli boshlang‘ich (I-IV) sinflaming o‘quvchilari kiradi. Bola maktab ta’1imiga bog‘chada tarbiyalanayotganida tayyorlanadi. Bunda u maktabda o‘quvchilarga qo‘yiladigan har xil talablar bilan tanishadi, fan asoslarini o‘rganish uchun biologik va psixologik jihatdan tayyor bo‘ladi. Maktab ta’limiga psixologik tayyorlik deganda bolaning obyektiv va subyektiv jihatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga avval psixologik j ihatdan tayyorlanadi. Binobarin, uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada rivojlanishi lozim, shu yoshdagi bola idrokining o‘tkirI igi, ravshanligi, aniqligi o‘zining qiziquvchanligi, xayrixohligi, ishonuvchanligi, xayolining yorqinligi, xotirasining kuchliligi, tafakkurining yaqqolligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajratib turadi. Maktab ta’1imiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli va shartli barqaror bo‘ladi. Bola diqqatining xususiyatlari rolli va sujetli o‘yinlardan, (harakatli o‘yinlardan: rolli, jamoali, yakka tartibda), rasm chizish va qurish — yasash, jismoniy tarbiya (xatti- harakatlari) mashg‘ulotlarida, loy hamda plastilindan o‘yinchoqlar tayyorlashda o‘zgalar nutqini idrok qilish va tushunishda, matematik amallami yechishda, hikoya tinglash va tuzishda ko‘rinadi. Bolalar o‘z diqqatini muayyan obyektiv yo‘naltirish, to‘p1ash, taqsimlash bo‘yicha
ma’lum darajada ko‘nikmaga ega bo‘lib, o‘z diqqatini boshqarish va kerakli paytda to‘plashga intiladi. Uning xotirasi qiziqarli, ajoyib- g‘aroyib, kishini taajjubga soladigan ma’lumot va hodisalarni puxta esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Hozirgi kunda yoshlar tarbiyasi (I-IV sinf) har qachongidan hain juda muhim va dolzarb vazifalardan bo‘1ib turibdi, bolalarni tarbiyalash butunlay o‘zgardi, chunki har tomonlama rivojlangan va mehnatga tayyor bo‘lgan yosh insonni tarbiyalash vazifalarini “Jismoniy tarbiya va sport” qonuni, “Sog‘lom avlod uchun”, “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg*armasini tuzish to‘g‘risida”gi farmonlari ifodalab beradi. Bu vazifalar albatta nazariy yo‘i bilan yoki metodik tajribalar, ba’zi bir psixologik qarashlar asosida bolalaming yosh individual xususiyatlariga (temperament, harakat, qobiliyat, iqtidorli, aqliy salohiyati, xulq motivatsiyasi, mas‘uliyat) mos holda psixologik nazariyalarini amaliy pedagogik ishida to‘1a muvaffaqiyatli tatbiq etishda qo‘lga kiritiladi.
Bola maktabga kelishi bilan uning hayotida o'zgarish yuz beradi. Ular o‘qiy boshlashi bilan uning vazifasi, hayotidagi asosiy faoliyat o‘qish bo‘lib qoladi.
Bola maktabda tizimli ravishda yangiliklar oladi bu o‘quvchining kundan kunga ortib borayotgan xilma xil mazmundagi bilimlarining manbayidir. Shular orqali uning bilim doirasi ham kengayib boradi. Aqliy jarayonlari rivojlana boradi, shu bilan bir qatorda bolaning emotsional va irodaviy xususiyatlari qayta tarkib topib rivojlana boshlaydi. Jismoniy tarbiya darsidagi (sport bayramlari, sport musobaqalari, estafetalar) ta’1im jarayonini o‘zi bola psixik jarayonlariga (diqqati, nutqi, sezgilari, idrok i, xotirasi, xayoli, tafakkuri, hissiyoti (irodasi), psixik holatlari (bardaınligi, tetikligi, qiziquvchanligi, ishonchliligi, e’tiqodi, emotsiyalari, ijodiy ruhlanishi), psixik xususiyat- lariga (temperamenti, xarakteri, qobiliyati, iqtidori, aqliy salohiyati, mas‘u1iyati) yangidan yangi talablar qo‘yadi.
Maktabdagi o‘qish tashkiliy, muayyan maqsadga qaratilgan ancha intiyoriy aqliy jarayonlarni talab etadi.
Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari maqsadi bola sog‘lıg‘ini mustah- kamlashga, chiniqtirishga, har tomonlama garmonik va jismoniy rivoj- lanishiga, aqliy hamda jismoniy ish qobiliyatini oshirishga yordam- lashishdan iborat. Binobarin, bolalar idrokini rivojlantirishda shunday mashqlar tanlanishi kerakli, ular bu mashqlarning bajarilish jarayonini o’zida to'g‘ri kuzata olsin.

56
Misol: to‘pni otish, ilish, irg‘itish mashqlari (tepaga pastga, uzoq- qa, mo‘ljalga, sherigiga). Bunda ko’z bilan chamalash, va harakatlar (elementlarni bir-biriga) moslashuvi, to‘pni his qilish, yo‘nalishni, to‘g‘ri baholay olish kabi id rok jarayonlari rivojlanadi. Bu bilan bog‘ liq holda idrokdagi so‘zning roli ortib boradi.

Kichik maktab yoshidagi bolalarda makon va zamonni idrok qilishi, o‘ziga xos xususiyatga ega. Malumki, makon va zamonni idrok qilish bolaning hayot tajribasiga bog‘l iq.
Kichik maktab yoshida diqqatni boshqarish imkoniyatlari ham cheklangan hisoblanadi. A lbatta bu yoshdagi o‘quvchilarning diqqati boshqa yoshdagi o‘quvchilar diqqatining kuchsizligi bilan farq qiladi. Ixtiyoriy diqqatni ^tarb_'7^alash Uchun jismoniy tarbiya darslari (sport bayramlari, sport musobaqalari, estafetalar) muhim rolni o‘ynaydi. Shuning uchun jismoniy tarbiya dars i jarayonida (sport bayramlari, sport musobaqalari, estafetalar) qushlaming uchishi, hayvonlaming yurishi, maymunlami yoki quyonlarni tutish, daraxtlarga o‘xshab tebranish va hokazolar taqlid sifatida kiritilishi bola diqqatini tarbiyalab boradi.
Yana shuni aytish kerakki, o‘rgatish jarayonida mashqlarni qismlarga bo‘lib o‘rgatishdan ko‘ra, soddalashtirilgan holda butunlay o“rgatish metodini qo‘l1ash maqsadga muvofiqdir. Masalan: yugurib kelib uzunlikka sakrash (echki bolasiga (uloqchaga o‘xshab) sakrash), yugurib kelib balandlikka sakrash (ariqdan sakrab o‘tishga o‘xshab). Jismoniy tarbiya bo‘yicha ta’lim jarayoni kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning intiyoriy, barqaror, mustahkam, kuchli, to‘planuvchan, taqsimlanuvchan, faol, ongli diqqatini rivojlantirishga qulay shart- sharoit yaratadi. Bilim olish uchun mustaqil aqliy mehnat qilish (u yoki bu mashqlarni, elementlari bajarishi), mashqlarni takrorlash i, irodaviy zo‘r berishda intiyoriy, ongli diqqat tarkîb topadi. Shuningdek, uning eng zarur xususiyatlari takomillashadi, bu esa ongli boshqarish imkoniyatini beradi.
Bolalaming o‘zaro aloqaga kirishishlarida tildan foydalanish jarayoni nutq deb ataladi. Jismoniy tarbiya (sport bayramiari, sport musobaqalari, estafetalar) yoki sportda ham har bir bajargan mashqlarimiz jarayonlari qanday kechishi, tanamiz bilan qatnashishdagi qo‘pol xani-harakatlar nutq (til) orqali yetkaziladi. Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi tomonidan mashqlarni ifodali qilib so‘zlash orqali bolalaming fikr va harakatlarigagina emas, balki ulaming his- tuyg‘ulariga bevosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Kichik maktab yoshidagi bolalar o'zlariga mos turli harakat faoliyatining vazifa va
S7
shartlarini tushunib olishda yeterli tayyorgarlikka ega ekanliklarini ko‘rsatmoqda. Bu harakat ko‘nikmalarini shakllantirishda og‘zaki ta’sir etish (rag‘bartlantirish, tanbelı berîsh) usullaridan keng foydalanish imkonini beradi. Ular faqat ko‘nikmalarni egallash sur’atini emas, balki sifatini oshiradi. O'quvchi rivojlanishining keyingi bosqichlarida og'zaki (nutq) ta’sir etish tizimi yordamida avvalgi taassurotlar izlarining yangi birikma va kombinatsiyalarda jonlanishi yuz beradi. Bunda asosan birinchi bor sof og‘zaki ko‘rsatma va tushuntirishlar yordamida yangi munosabatda aloqa o‘matish, yangi bilim va ko'nikmalar hosil qilish imkoni tug‘iladi.
Kichik maktab yoshidagi o*quvchiIar xotirasining eng muhim xususiyatlaridan biri — So‘z mantiq xotirasi va ma’nosini tushunib, eslab qolish salmog‘ini oMiradi. O‘quvchi o‘z xotirasini ongli boshqarish, eslab qolish, esga tushirish, esda saqlab qolish jarayonlarini faoliyatning maqsadiga rnuvofiqlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Yuqorida aytilganidek, birinchi signal tizimi ikkinchi signal tizimidan birmuncha ustunligi tufay li o‘quvchilarda mantiqiy xotiradan ko‘ra ko‘rsatmali harakatli xotira muhimroq rol o’ynaydi. Shuning uchun ular nazariy qonun va qoidalardan, mavhum tushunchalardan ko'ra yaqqol ma’lumotlar, axborotlar, voqea va hodisalarni, obrazlar va narsalarni tezroq hamda mustahkamroq eslab qoladilar va uzoq muddat esda saqlaydilar.
Kichilt maktab yoshda xotira ta’lîm ta’siri ostida ikki tomonlama rivojlanadi: 1) So‘z — logik esda olib qolishning roli o‘sadi va bola o‘z xotirasini boshqara olish malakasini egallaydi. 2) Birinchi signal tizimining bu yosh davrida ustun bo'lishi natijasida aniq-obrazli xotira rivojlangan bo‘ladi. Shuningdek bu yoshda harakatli o‘yinlarga (syujetli va syujetsiz, yakka tartibda, jamoali harakatli o'yinlarga, (sport bayramlari, sport musobaqalari, estafetalar)) katta e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir.
Ularda shunga qaramay mexanik esda olib qolishga layoqati kuchli bo‘ladi.
P.F.Lesgaft: “Agar bola biror bir harakatni yoki ay tim usullari ma’nosini mutlaqo tushunmay o‘zlashtirar ekan, bunda u mexanik tarzda harakat qiladi — u mazkur harakatni tatbiq eta olmaydi", - deb yozgan edi. Shuning uchun harakatlarni o'rganishda quruq taqlid qilishga yo‘I qo‘yib bo‘ lmaydi.
Aynan shu yoshda o‘quv faoliyati jarayonidagi talablar xayol asosida shakllanadi. Bu yoshda bolalar xayolining o‘ziga xos xususiyati shundaki, biror voqeani so‘zlab berayotganlarida uni beixtiyor ray ishda o‘zlaricha to‘ldiradilar va nayol suradilar. O‘quvchilaming xayoli o‘z o‘quv faoliyatining ta’siri, talabi, imkoniyat va shart-sharloitlari orqali tarkib topadi. Bolaning xayol i tevarak atrof taassurotlaı-i, Dunyo ajoyibotlari, ko‘rsatmalilikni (harakatiarga o‘rgatishda yaqqol ko‘rish usullari, harakat yoki ayrim harakat elementlarining o‘qituvchi tomonidan to‘g‘ri va aniq namoyish etilishidan; masofani bosib o‘tishda mo‘ljal olishdan foydalanish; ko‘ rgazmali qo'llanmalar — kinofilmlar, kinogrammalar, teleeshittiruv- lar, fotosur’atlar, slaydalar va boshqalardan) yetarli darajada aks ettirish bilan vujudga keladi. Shuningdek, harakat topshirig‘ini berish paytida aytilgan so‘z (nutq) harakat mazmuni va tuzilishini tasavvur qilishga yordam beradi. Shulami egallashda aloqalar hosil qilinadi, (ko‘nikma va malakalar ijobiy ko‘chadi) har qanday, mashqlarni xayolan takrorlaganda ham bu aloqalar sayqallashadi, natijada mashq larni amaliy bajarish ham yaxshilanadi (A.S.Puni)
Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar odatda bevosita idrok qilayotgan predmet va voqelikni sifat va xususiyatlari haqida aniq fikrlaydi. Lekin kichik maktab yoshining oxirlariga kelganda esa, ta’lim jarayonini to‘g‘ri uyushtirish natijasida formal operatsiyalar stadiyasiga o‘tish mumkin. Bu esa umumlashtirish va abstraktsiyalash qobiliyatini taraqqiy etish darajasiga bog‘liq ulaming tafakkuri mantiqiy fikrlash, mulohaza yuritish, hukm va xulosa chiqarish, taqqoslash, tahlil qilish- ning turl i usullarini qo‘llashdek o‘ziga xos xususiyatlari bilan boshqa yoshdagi bolalardan va o‘smirlardan farq qiladi. Jismoniy tarbiya ta’limi (sport bayramlari, sport musobaqalari, estafetalar) jarayonida bolalarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish va kamol toptirishning garovidir.
Buyuk olim 1.P.Pav[ov asab tizimini to‘rtta turga ajratib ko‘rsat- gan, shuningdek, hayvonlaming asab tizimi turlari bilan insonlar mijoz- lari o‘rtasida o‘xshashlik borligini ham aniqlagan.

• 
  kuchli, tetik tur — xolerik (qiziqqon) mijozga to‘g‘ri keladi, qo‘zg‘al ish va tormozlanish jarayonlari kuchli, ammo vazmin emas, qo‘zg‘alish tormozlanishdan kuchli;
  
• 
  kuchli tetik tur — sangvinik (serharakat) mijozga to‘g‘ri keladi, harakatchanligi yaxshi, ya’ni qo‘zg‘alish tormozlanishga, tormozlanish qo‘zg‘alishga tez almashinadi;
  

59
kuchli vazmin tur — fiegmatik (sovuqqon) mijozga to‘g‘ri keladi, qo‘zg’alish va tormozlanish jarayonlarining o‘ta bosiqli gi bilan ajralib turadi;

- Kuchsiz tur — melanxolik (xafaqon) mijozga to‘g‘ri keladi, qo‘zg‘alish ham, tormozlanish ham kuchsiz asab jarayonlari bilan kechadi, bosh miya qobig‘i hujayralarining ishlash qobiliyati past.
Bolaning o‘zini tutishiga qarab oliy asab faoliyatining qaysi turiga kiritish mumkinligi aniqlangan.
Fiziologik asosi oliy asab faoliyati turi bo‘lgan mijoz inson psixologik faoliyatining tug'ma xususiyatiga kiradi. Shunday ekan, maqsad sari yo‘naltirilgan tarbiya orqali fe’li va xulqining shakllanishiga ta’sir (jismoniy tarbiya va sport orqali ham) ko‘rsatish mumkin.

Xolerik (qiziqqon) — tez qo‘zg‘aluvchi o‘guvchi bolalar fe’lining o‘ziga xoe tomonlari

Bunday o‘quvchi bola barcha reaksiyaga nisbatan jo‘shqin bo‘la- di. U ozgina noqulaylikka ham doimo tez norozilik bildiradi. Masalan, o‘qituvchi koptokni yoki gardishni unga emas, boshqa bolaga berganda.

Bunday o‘quvchi bolalar oddiy kulmaydi, hoholab kuladi, uning biror bir narsadan jahli chiqmaydi, balki g'azabidan yonadi. Ulaming imo-ishoralari, harakatlari keskin, gapirishlari tez va baland ovozda bo‘ladi. Bu tipdagi bolalar yaxshi ko‘rgan ishi bilan uzoq shug‘ullanishlari mumkin, katta to‘siqlami yengib o‘tishga qodir. Shu bilan birga, u qilayotgan ishini (irg‘itgan koptogini sherigi ola olmay qolsa) to‘satdan o‘yinni to‘xtatib qo‘yishi va yaxshi kayfiyati birdan buzilib, yomon bo'lib qolishi mumkin. Bunday tipdagi o‘quvchi bola bilan o‘qituvchi yoki muomala qiluvchi kishi, avvalo, ulaming xulqidagi qanday nojo‘ya1ikni yo‘q qilish kerag-u, qanday yaxshi xislatlarni qo‘llash (turli, rang-barang mashqlar yoki sport bayramlari, sport musobaqalari, estafetalar orqali) rivojlantirish lozimligini anglab olishlari kerak.
Kichik maktab yoshidagi bola faolligi zarur sifat bo‘lib, agar u joiz harakatlarda (harakatli o‘yinlar, jismoniy mashqlardan qaysidir elementlarni bajarishda, qaysidir sport turi bilan (yengil atletika, gimnastika, suzish) shug‘ullanishda) namoyon bo‘lsa, uni qo‘llab- quvvatlash lozim. Shundagina u nojoiz harakatlarga (daraxtga chiqish, bo‘lar-bo‘lmasga mushtlashish, janjallashishga) kuchi va vaqti yetmaydi.
60
Shunday qilinsa, bu o‘quvchining faolligi yo‘qolishi va o‘qituvchisining (ota-onasining) gapiga kirmaydigan, irodasiz yoki kattalaming adolatli talablariga ham qarshilik bildiruvchi “o'jar o‘quvchiga” aylanishi mumkin.
Qiziqqon o‘quvchiga diqqatini bir joyga jalb qiluvchi, masalan, sport turi mashqlarini, sport ttıri mashqlari elementlaridan tashkil topgan harakatli o‘yinlar, (sport bay ramlari, sport musobaqalari, estafetalar) turli-tuman estafetalar (ammo musobaqa tarzida emas), chidamlilik va bardoshni talab qiluvchi barcha mashg‘ulotlar foydalidir.
Bunday o‘quvchi bolani doimo va asta-sekin mehnat vazifasiga o‘rgatib borib, uni unda-bunda emas, balki muntazam bajartirsa, tarbiyalash uchun o‘zini tutish qobiliyati yordam beradi. Bu tipdagi o‘quvchi bolalarga muomala qoidalarini o‘rgatish lozim: bosiq gapirishni, boshqalami (katta-yu kichikni) hurmat qilishni, gapini bo‘lrnas!ikni, talab qilishni emas, iltimos qilishni, qo‘pollik qilganda kechirim so‘rashni, bir narsani sindirganda tuzatishni.

Sangvinik (serhara kat) — o‘quvchi bolalar fe’lining o‘ziga xos tomontari

Bu tipdagi kichik maktab yoshidagi bola faol bo‘ladi, ammo harakati, ishoralari keskin emas. Imo-ishorasi jonli bo‘lib, ancha osuda. Tez, qattiq so‘zlaydi, kayfiyati bir tekis — osuda, xushchaqchaq, keskin o‘zgarishlarsiz tezda o‘yinga kirishadi.

Sangvinik bola kun tartibidagi jismoniy tarbiya bo‘yi cha mashg‘ulotlar, to‘garaklar (sport bayramlari, sport musobaqalari, estafetalar) va boshqa ish shakllarini beg‘alva bajaradi. Jismoniy tarbiya o‘qituvchisining (ota-onasining) barcha topshiriqlarini bajaradi va bo‘ysunadi. Sinfdoshlar orasida har qanday sharoitda o‘ziga tezda o‘rtoq topib oladi, u bir ishga (harakatli o‘yin1arda, sport bayramlari, sport musobaqalari, estafetalarda) boshchilik qilishi mumkin yoki bo‘i masa ijrochi bo‘lib ham qatnashishi mumkin. Bunday bolalaming asab tizimi juda ko‘nikuvchan bo‘lib, bir mashg‘ulotdan ikkinchi mashg‘ulotga yengil va tez o‘ta oladi. Bu uning eng yaxshi sifati. Biroq uning shu xususiyati salbiy tomonga ham olib borishi mumkin: bu o‘quvchi o‘ynayotgan harakatli o‘yinlarni tez-tez almashtirishi, bir vaqtda ko‘p narsaga qıziqqanligi uohun birorta ishni (harakatli o‘yini musobaqasi, jismoniy mashqlarni bajarish) oxiriga yetkazmaslikka olib kelishi mumkin. Bu esa shubhasiz berilayotgan bilimlarni to‘laligicha ola
61
olmaslikka, ko‘p o‘rtoqlari bor-ku, lekin birorta o‘rtog‘i unga do‘st hisoblanmasligiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun j ismoniy tarbiya o‘qituvchisining (murabbiyning) vazifasi sangvinik bolada turg‘unlik, bardoshlilik va maqsad sari intilishini shakllantirishdir. Bunday o‘quvchilarni gapga quloq solishi yaxshi, ammo u yaxshi qolib yomonning gapiga kirib ketishi mumkin. Bu tipdagi o‘quvchi muomalali, ko‘ngilchan, ular shu xususiyatlari bilan o‘qituvchi1arni o‘zlariga tez rom qiladilar. Shunga qaramay, ularga nisbatan o‘qituvchi talabchan bo‘lishi, ulaming “mayda” kamchiliklarini (sport anjomlarini yig‘ishtirib qo‘ymaslik, anjomlarni har tomonga uloqtirish, ust boshini (sport formasini) saranjom-sarishta tutishi) ko‘z yummay nazorat qilib turish lozim. Bunday bolalarni o‘zlariga yoqqan ish bilan uzo9 shug‘ullanish1ariga sharoit yaratish, ammo ishda bir xil takrorlanuvchi jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish[arini to‘xtatishga harakat qilinadi. Shuningdek, j ismoniy mashq jarayonlarini oxirigacha yetkazishini emas, uning sifatini talab qilish lozim.
Flegmaıih (sovuqqon) - o‘quvchi bolalar fe'lining


Bunday o‘quvchining harakati, imo-ishorasi sust keskin emas. Jismoniy mashqlarni (sport bayramlari, sport musobaqalari, estafetalar) bajarishga sekin kirishadi, ammo bajaradi. Doimo lallaygan kayfiyatda yuradi. Barcha reaksiyalar aniq emas: imo-ishorasi bo‘shang, kulgusi ham, yig‘isi ham nimjon, harakatlari bo‘shashgan, nutqi bo‘lar- bo‘lmas, so‘z va gaplari o‘rtasida to‘xtab-to‘xtab qoladi, fikrlari bir joyga jamlanmagan. Har qanday tashqi taassurotga sekin munosabat bildiradi, birorta ishga tez kirishib ketmaydi. Flegmatik bola bit xil ish bilan uzoq, charchamay shug‘ul1anishi mumkin. Bunday maktab o‘quvchisining fe’l-atvori turg‘un bo“ladi, uning jahlini chiqarish ancha giyin. Bu o‘quvchida jismoniy mashqlar ko‘nikma va malakasi uzoq shakl[anadi, ammo shakllangan ko‘nikma va malakalar mahkam o‘mashi b qoladi. Jismoniy tarbiyadagi tartib, qonun-qoidalarga uzoq moslashadi. Sinfdoshlari orasidan o‘ziga do‘st topishga qiynaladi. Ammo j îsmoniy tarbiya bo‘yicha egallagan jismoniy mashqlarga ko‘nikkach, malakalari- ni egallagach bu mashqlarni u judayam yaxshi bajaradi hamda topshiril- gan ishni (me’yomi) oxirigacha yetkazadi.
Flegmatik bolaga nisbatan “tezroq, imillama” - “yana sudralyapsanmi?” kabi ogohlantirishlar bilan murojaat qilish yaramaydi. Baqitib-chaqirib qattiq asabiga tegish, uning harakatini battar tormozlab
62
qo‘yadi. Bunday o‘quvchi soatlab bi r joyda berilgan jismoniy mashqlarning bajarishga bardoshi yetadi, boshqalami bexovta qilmaydi. Jismoniy tarbiya o‘qituvchisinin _s bunday o‘quvchini o'z holiga tashlab qo‘yishi o’quvchining rivoj lanishiga zarar yetkazadi. Uning reaksiyasi battar sustlashib qoladi.
Bulaming oldini olish uchun flegmatik o‘quvchining harakatni sifati i bajarishga undash kerak, aks holda bu tipdagi o‘quvchida “yalqovlik, erinchoqlik" rivojlanishi mumkin. Bunday bola chaqqon, serharakat o‘quvchi bola bilan do‘stlashishi lozim. Ammo bunda ularning o'zaro munosabati o‘qituvchi tomonidan nazorat qilib turilishi shart.

Melanxolik (xafaqon) - o‘quvchi bolalar fe’1ining o‘zi a sos tomonlari

Bu tipdagi o‘quvchilarda qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari juda past, tez horib qoladi. Bunday bolalarda kuchsiz qo‘zg‘atuvchiga nisbatan ortiq darajada kuchli reaksiya bo‘ladi. Ular juda bir so‘zli, ko‘ngli nozik bo'ladi. Unday o‘quvchi baqirmaydi, istagan narsasiga mo‘ltillab qarab turadi. U jismoniy tarbiya mashg‘u1otlarida (sport bayramlari, sport musobaqalari, estafetalar va boshqa shakllarda) faollik ko‘rsatmaydt, tinch, ko‘p harakat talab qilmaydigan faoliyat bilan shug'ullanishni istaydi. O‘rtoqlari bilan suhbatga kirishmaslikka, ko‘p gapirmaslikka, faqat eshitishga harakat qiladi, o‘z bilimi yoki harakatini bo‘mirib ko‘rsatmaydi. Jismoniy mashqlarni jonli bajarishda (qo‘llarini yoyish, yugurish, safda yurish, burilish, umbaloq oshish, sakrash) uyaladi, bajatsa hatn you atrofiga qarab qo‘rqibgina (ikkilanib) bajaradi. Melanxolik o‘quvchi ko‘pincha sinfdoshlariga “tobe”’ bo‘lib yuradi.
Ba’zida jamoaviy o*yinlarda melonxolik bola tufayli estafetalarda shu jamoa mag‘lub bo’Iadi.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi tomonidan qilingan qattiq muomala- ga yig‘lab ham yuboradi.
Bu bola haqida ko‘pincha unga gapirish befoyda, baribir tushunmaydi, deyishadi. Aslida bu yerda gap butunlay boshqa narsada: bolani javob bermasligiga sabab, unda aynan kuchli hissiyotlami qo‘zg‘alganidan, u tofmozlanish holatida bo‘ladi. Katta odam, bu ko‘ngilsizlikni tez unutishi mumkin, melanxolik bola esa, uzoq vaqtgacha unutolmaydi. U juda siqiladi, shunday ekanl igidan xafa bo‘1adi, ba’zida uılolmay chiqadi. Bunday o‘quvchilar qo‘zg*atuvchi
ta’siriga uzoq vaqt bardosh berolmaydilar. Ular shovqindan, notanish kishilar bilan muloqotdan tez charchaydilar.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi tomonidan beri layotgan j ismoniy mashqlar mazmunini eshitayotganga quloq solib turishi mumkin, bajarish talab qilinganda mashqni eslab qolib bajarishda qiynaladi, so‘ralganda esa aytib bera olmaydi. Bunday lıolatlarda o‘qituvchi tomonidan “xotirang pastmi", “xotirasi yo‘q" degan tanbehga uchraydi.
Melanxolik bola bir narsani uqib olguncha ko‘p vaqt ketadi (jismoniy mashqlarni turli-tuman holatlarda bajarilishi da). Melanxolik bolani qattiq shovqinlar, yangi tanishlardan ehtiyot qilish zarur. Bunday bola yolg'iz o‘ynashni yoqtiradi, sinfdoshlari orasida ham ajralib turadi, chetga chiqib yana yolg‘iz o‘ynayvefadi. Bu bolaga sport turlari bo‘yicha musobaqalar, jamoaviy harakatli o‘yinlar, turli estafetalar foydalidir. Bular uning yolg‘iz harakatinigina rÎvojlantirmaydi, balki chidam, bardosh, turg‘unlikka, qiy inchilikni yengishga o‘rgatib boradi.

Sport musobagalarini, bayramlarini tashkil qilish va o*tkazish qonun-qoirlalari

Jismoniy tarbiya jamiyat tarixining barcha bosqichlarida xalq madaniyatining tarkibiy va muhim qismi bo‘lib kelgan. Xususan, unga O‘zbekiston hududida yashayotgan xalqlar ma’naviy va jismoniy barkamollik mezoni sifatida qarashgan. Jismoniy tarbiya va harbiy san’at XIV-XV asrlarda ham ancha rivoj topgan. Amir Temur olib borgan siyosat jamiyatning hamma sohalarida bo‘lgani kabi jismoniy tarbiya mohiyatini ham yuqori bosqichga ko‘targan. Temuriylar davrida harbiylami jismoniy tarbiyalashga alohida e’tibor berilgan. Kurash, kamondan otish, ot sporti o‘yinlari bo‘yicha musobaqalar o'tkazilgan.
Sobiq ittifoq davrida jismoniy tarbiya O‘zbekiston Respublikasida katta yo‘qotishlarga uchradi. Kuch, tezkorlik, chiniqish maktabi bo‘lgan
milliy o‘yinlarga e’tibor susaydi. Bu mahalliy aholining jismoniy tarbiyadan uzoqlashishiga olib keldi. Bu esa mahalliy aholining jismoniy rivoj lanishiga, jismoniy tayyorgarligiga hamda salomatligiga putur yetkazdi. Ayniqsa, yosh bolalarda bu holat ancha sezilarli bo‘ladi.
Bolalaming jismoniy tayyorgarligi ancha pasaydi. Biz olib borgan ilmiy tadqiqot ishlari buni isbotladi.
Mustaqil O‘zbekiston davrida bu masalaga katta e’tibor berilmoqda. Masalan, jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi Prezident qarorlari, farmonlari bunga isbot bo‘la oladi.
“O‘zbekiston Respublikasida bolalar sportini rivojlantirish to‘g‘risida”gi qaror hamda “Boshlang‘ ich ta’ tim va sport tarbiyaviy ish” hamda “Maktabgacha tarbiya va bolalar sporti” fakultetlarida qo‘shitncha ikkinchi mutaxassislikning kiritilishi (boshlang‘ich sinf o‘qitııvchisi va jismoniy tarbiya o‘qituvchisi), — bolalar sportini rivoj lantirishda ilgari tashlangan qadam bo‘Idi. Lekin jismoniy tayyor- garlik, musobaqalarda qatnasfı ish ko‘ nikma va malakalarini shakl lanti- rishnî eng k ichik bog‘cha yoshidan boshl ash kerak. Afsuski, bog‘chalar- da ounga yetarlicha e'tibor berilmaydi.
B :g‘chalarda qanday sport musobaqalarini o‘tkazish mumkin va unga qanday tayyorgarlik ko'rish kerak? Nimalami e’tiborga olish lozim?
Tuman va shahar birine hiligida: futbol, 10-20 m. ga tez yugurish, estafetalar, velosipedda yurish, sport konkurslari, quvnoq startlar, 4x10
m. mokk isimon yugurish va turli musobaqalar dasturga kiritı lgan. Shu musobaqalar y uqoridan (tuman. shahar, respublika) kelgan musoba- qalar kalendariga asosan yoki o‘qituvchilar-tarbiyachilaming o‘z taj yorgarligi asosida boshlanadi.
Bunday tayyorgiırlik!rr j ismoniy tarbiya mashg‘ ulotlarida, kun tartibida o‘tkazi[adigan jismoniy tarbiya jarajo.arda olib boriladi hamda o‘yinlar orqali musobaqaga oid harakatlar hisobida o‘tkaziladi. Masalan estafeta o'yiı ı!, yoki “Kim uzoqqa sakraydi?”, “Eng mergan”, “Mokki- simon yugurish” va boshqalar.
3-4 j oshdagi bolalar uch g‘ildirakli velosipedda uchishni juda yoqliradilar, 5 yoshdan yuqori ikki g‘i1dirakli velosipedda uchishni o‘rgatish mumkin. Velosipcdda uchishning ahamiyati shundaki, bola ko‘p vaqt havoda bo‘ladi hamda muskullarini, ayniqsa, oyoq muskul- larini mustahkamlaydi. Bulardan tashqari, muvozanat saqlash qobiliya- tim rivojlantiradi, kootdinatsion qobiliyatlarini, jasurlik vg dovyuraklik fazilatlarini tarûiyalaydi.
D:: . .ta bolalariga va bcshlang‘ich sinf o‘quvchilariga sayr qilish liam joqa‹ii. Sajr orqali bolalarda tabiatga, atrof-muhitga qiziqish oshib boradi, organizm chiniqtiriladi, qiziquvchanligi rivojlanadi. Bunday sayrlar 3-4 yoshli bolalarda 15-20 daq iqa da 'om etadi, 5-6 yoshli bolalar kattaroq masofani charchamay hosil› o‘tadilar va 30-40 daqiqagacha davom etadi shu jumladan lx›shlang‘ich sinf o‘quvchilarini 60-90 daqiqagacha.
Xalq ta’lim tizimini takomillashtirish masalalari, pedagog kadrlarni tayyorlash, tarbiyalash va o‘qitish-o'rgatish metodlari davlat ahamiyatidagi masala bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi, chunki u milliy dav!at dasturining vazi falarini batarishga yo‘naltirilgan hamda shaxsni har tomonlama garmonik rivoj lantirishga qaratilgan.

65
Hozirgi texnikaning rivojlanishi islohotlar o‘zgarishi, zamon talabiga binoan har bir odam o“z bilimlarini mustaqil boyitishga ega bo‘i ishlari kerak. Bunday ko‘nikma, malakalari eng kichik yoshdan boshlash lozim. Shu boisdan kichkintoy bolalarning salomatligi, jismonan tayyorgarligi, o‘qishga bo‘lgan ehtiyoji, uning dunyoqarashi va boshqalar bog‘cha tarbiyachilarning ish mahoratiga bog‘liq. Shulardan biri bolalar kun tarkibini har xil harakatlar bilan boyitish. Masalan, maktabgacha ta'lim va boshlang‘ich ta’tim muassasalarida sport bayramlarini o‘tkazish bolalarda jismoniy mashqlar bilan mustaqil shug‘ullanish, sport bilan oshno bo‘lish, do‘stlashish va boshcta ko‘nikma, malakalari shakllantirish, harakat faoliyatini oshiradi. Maqsad ham shulardan iborat. Lekin bu maqsadni amalga oshirish uchun sport bayramlarini tashkil qil ish, uning samaradorligini oshirish va o‘tkazishga katta tayyorgarlik kerak.

Misol tariqasida (bog'chada) maktabda sport bayramini tashkil qilish va o‘tkazish tajriba asosida bayon etiladi. Eng avvalo har bir o‘tkaziladigan sport tadbirlari rejaga kiritilgan bo‘lishi kerak, reja pedagogik kengashda tasdiqlanadi, so‘ng olib boriladigan sport bayramiga ssenariy yoziladi. Ssenariya ham pedagogik kengashda muhokama qilinadi va tasdiqlanadi. Bu bayramga tayyorgarlik ko‘rish ishchi guruhi tuziladi. Chunki o‘tkazilayotgan sport bayramining samarali ta’sirini oshirish maqsadida bolalaming safda yurish turlari (chiziqlar bo‘ylab yurish, o‘rtadan 2-3-4 tadan bo‘lib yurish, diagonal bo‘ylab yurish, 2 tomondan diagonal bo‘ylab qarama-qarshi yurish, hosil qilib yurish va h.k.), yurish turlarini ko'rsatish (oyoq uchlarida, tovonlarda, kaftning ichki va tashqi toınonlarida yurish, askarcha yurish, katta qadam tashlab yurish, oyoqlami chalkashtirib yurish, tizzalami baland ko‘tarib yurish va h.k.).
Bolalaming jismoniy tayyorgarligini hamda mashg‘ulotlarda o‘tilgan materiallami o‘zlashtirish darajasini aniqlash va nazorat qilish maqsadida yakkam ^-₇^akka bellashuv tarzida yugurishlar, *:.;iafii:taiar, sakrashlar, to‘plar bilan mashqlar bajarish, turli o‘yinlarni o‘rganish va
bajarish amalga oshiriladi. Shular qatorida aralash mashqlarni ham musobaqa tarzida bajarish maqsadga muvofiq.
Bunday tayyorgarliklar albatta ssenariy-reja asosida olib boriladi. Ushbu bayramlarni o‘tkazishda hakamlar xizmatini ham yoddan chiqarmaslik kerak va ularni alohida tayyorlash lozim. Hakamlar sifatida tarbiyachilar, o‘quvchilar va ota-onalarni jalb qilish mumkin.
Sport bayramlari musiqasiz o‘tmaydi. Shuning uchun eng kichik bolalarga tanish va yoqimli musiqalami tanlash kerak. Bulardan keyin
66
sport bayramlarida go‘llaniladigan sport uskunalari, inshootlami tayyorla.sh lozim. Ulaming rang-barang bo‘lishi bolalar kayfiyatini, qiziqishini, emotsional holatini oshiradi. So‘ng sport bayramini o‘tish joyini bezatish va ular sanitariya-gigiyena talabalariga javob berishi kerak.
Sport bayramlariga ota-onalami taklif qilish lozim. Yuqorida qayd etilgan tayyorgarliklar ko‘p vaqt talab qiladi.

TashLil qilish qon un-qoida lari

Har xil bayramlar, shu jumladan sport bayramlari ham bolalar hayotida mustahkam o‘rin cgallagan. Bu bayramni bolalar yuqori darajali kayfiyat bilan kutadilar va unda ishtirok etadilar. Ma’lumki, har bir bayram jismoniy mashqlar va sport musobaqalarisiz yoki sportchilarsiz o‘tmaydi. Albatta sportchilar ham ishtirok etadilar. Ommaviy sport chiqishlari bayram sanalariga to‘g‘ri keladi. Masalan, xotin-qizlar bayrami, askarlar kuni, Navro‘z bayrami, O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik kuni va shu kabilar. UShbu bayramlarda gimnastika chiqishlari an’anaga aylangan. Jismoniy tarbiya va sport bayramlarini maktabgacha tarbiya muas- sasalaridan boshlab, boshlang‘ ich sinflarda o'tkazilishı katta ahamiyatga ega: targ‘ibot qilish hamda sport bayramlari orqali bolalarni ommaviy jismoniy mashqlar bilan shug‘u1lanishga jalb qilish va ularda qiziqish uyg'otish masalalarini hal qiladi.

Sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish murakkab masalalardan biri. Uni tashkil qilishda bog‘cha mudirining qarori asosida tashkıliy qo‘mita tuziladi. Unga mudira muovini, metodist yoki katta pedagog (rais), jismoniy tarbiya bo‘yicha mutaxassis-tarbiyachisi, boshqa tarbiyachilar, ota-onalar qo‘mita a’zo1ari va boshqalar kiritiladi. Tashkiliy qo‘mita ish rejasini tuzadi, maqsad va vazifalarini aniqlaydi, o‘tkazish joyini va vaqtini belgilaydi.
Tayyorgarlik ko‘rish ishi jarayonida ota-onalardan, homiy tashkilotlardan yoki sport maktablaridan yordamchilar so‘rash mumkin. Bajariladigan har bir ishga mas’uliyat bilan qarash kerak.
Eng asosiy vazifalardan biri-bu bayramli chiqishlar dasturi, j ismoniy mashqlar majmuasini tuzish, har bitta guruh bilan chiqish mashqlarini o‘rganish, ayrim sport elementlarini o’rganish, raqs mashqlarini tanlash va o‘rganish, repititsiya o‘tkazish chiqishlarni musiqaviy bezatish, sport anjomlari, uskunalar (to'plar, gardishlar, gimnastik tayoqchalar, sharlar, arqonchalar) va sport fornıalarini ta’minlash hamda emblemalar tanlash. Bulardan tashqari sport bay rami

67
o‘tkaziladigan joyni bayramona bezatish, har xil ko‘rgaxınalar bilan boy itish, fotomontajlar va hokazo.

Tashkiliy qo‘mita o‘z ishini sport bayramini o‘tkazishga oid muhokama bilan yakunlaydi.
Sport bayramini muvaffaqiyatli o‘üshi dasturning aniq, tushunarli- ligi va tayyorgarlik darajasiga bog‘liq. Dastuming ishlab chiqilishi bayramning g‘oyasi, mavzusi va mazmunidan kelib chiqishi lozim. Shu jumladan bog‘chaning moddiy tomonlarini, ishtirok etuvchilaming jismoniy va sport tayyorgarligi, sport tadbirining katta—kichikligi, o‘tkazish joy i va vaqtlarini hisobga olish zarur.
Sport bayram dasturini shunday tuzish kerakli, hamma chiqislılar bir-biri bilan bog‘langan bo‘ lishi kerak, orada uzilish bo‘lmasligi, takror hamda zerikarli bo‘lmasligi lozim, har xil yurishlar, saf mashqlari, gimnastika, akrobatika, turli bellashuvlar, ashula va raqs mashqlari, savol-javoblar va shu kabilar dasturga kiritilgan bo‘lishi lozim. Shular qatorida mashqlarni va chiqishlari juda ko‘paytirib yuborish yaxshi natijaga olib kelmaydi, bolalarda qiziqish pasayadi.
O‘tkazilgan sport bayramlari dan bir shingil.
Gimnastik chiqishlarni, mashqlarni, kombinatsiyalarni yoshga, tayyorgarlikga nisbatan to‘g'ri tanlash katta ahamiyatga ega.
Sport musobaqasi yoki bayramlami yutug‘i ko‘pincha musiqani to‘g‘ri tanlashda bo‘lib, u mashq rnazmunini ochib beradigan, uning xarakteri va shakllariga javob beradigan bo‘1ishi kerak. ivlusiqa nafaqat sport bayramini to‘laqonli o‘tishiga, balki har xil chiqishlarga, turli mashqlarni samarali bajarishda ta’sir ko‘rsatadi. Musiqa ijro etuvchi- larga va taklif qilingan mehmonlarga yoqimli bo‘lishi uchun bolalarga va kattalarga tanish bo‘lgan musiqa tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Sport bayremlar ssenariysini tuzish metodikasi
Jismoniy tarbiyaning ahamiyati, uning qiymati bolalar salomatligi bilan chambarchas bog‘liq hamda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining harakat faolligini oshiruvchi vosita sifatida ko‘riladi. Jismoniy tarbiyaning rivojlanishi ommaviy sport tadbirlarini o‘tkazish bilan bog‘liq. Ular sport musobaqalari, estafetalar, harakatli o‘yinlar va h.k. Shuni ham aytish kerak ki, bunday o‘yinlar bayramlar qadim zamondan o‘tkazilib kelingan. Masalan har yili Forishda o‘tkaziladigan milliy sport bayramlari. Ayniqsa bunday sport bayramlari O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik davrida tiklana boshlandi va yildon yilga uning keng ommaviyligi oshib bormoqda
6Z
Lekin bu sport bayram lari viloyat miqyos ida o‘tkazilmoqda. Maktablarda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan-chi? Yuqorida ko’rsatilgandek, jismoniy tarbiya darslaridan tashqari o‘tkaziladigan sport tadbirlari va bayramlar o‘quvchilarning harakat faolligini oshiradi, bolalar organizmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi hamda ulaming yetarlicha dam olishiga imkoniyat yaratadi.
“Sport bayramlari ssenariysini tuzish metodikasi” - bugungi kunda jismoniy tarbiyaning eng dolzarb masalalaı-idan biridir. Chunki bu o‘tkaziladigan tadbirlar bolalarda harakat faolligini oshirishga imkoniyat yaratadi, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida j ismoniy tarbiya mashg‘ulot- lariga qiziqish uyg‘otadi, sport to‘garaklariga jalb qilinadi va shu kabilar. Oddiyroq gapirganda, turli sport bayramlari ssenariysini tuzish uchun bolalar jismoniy tarbiyasini to‘g‘ri tasavvur qilishimiz lozim. Undan tashqari qayerda, qachon, kimlar bilan o‘tkazilishini hamda mavjud sharoitni, imkoniyatlami hisobga olgan holda rejalashtirilsa va o‘tkazilsa yaxshi bo‘ladi.
Sport bayramlari o‘quv yili davomida tarixiy sanalarga (vaqtlarga) bog*langan holda o‘tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Masalan: “Xotin- qizlar kuniga”, “Navro‘z bayramiga”, “Bolalarni himoya qilish xalqaro kuni"ga, “Konstitutsiya kuni"ga, “Jismoniy tarbiya va sport kuni”ga, “Salomatlik kuni”ga va h.k. bag‘ishlangan sport bayramlarini o‘tkazish mumkin. Demak, har bir chorakda bunday bayramlami rejalashtirish maktabda jismoniy tarbiya va sport masalalarini ko‘tarish hamda yaxshi yo‘lga qo‘yishga imkoniyat yaratadi.
Ushbu sport bayramlarini samarali o'tkazish uchun birinchi navbatda tashkiliy qo‘mita tuziladi. U bay ram dasturini ishlab chiqadi hamda reja ssenariysini tuzadi va shu mo‘lja1langan bayramga butun tayyorgarlik uchun kerak bo‘lgan ishlar bo‘yicha rahbarlik qiladi.
Ishlab chiqilgan sport bayrami dasturi asosida hay’at guruhlari o‘z ishlariga jiddiy tayyorgarlik ko'radiIar. Maxsus tuzilgan ishchi guruh bayram o‘tkazish joyini bezatishga katta e’tibor qaratadi. Ayniqsa, maydonchalar, sport xonasi, kerakli sport anjomlari, sport buyumlari, kasbiy materiallar va boshqalar oldindan tayyorlangan bo‘lishi zarur.
Sport bayramlarini o‘tkazish uchun tuzilgan qo‘mitaga maktab direktori, jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, ota-onaiar, jismoniy tarbiya bo‘yicha faollar va sportchilar kiradilar. Ular ssenariyni va dastumi ishlab chiqadilar hamda hay’at guruhini tuzadilar. Undan tashqari har bir qo‘mita a’zosi bajaradigan ishlari hamda vazifalarni taqsimlaydi.
Sport bayramini y uqori saviyada o‘tkazish uchun maxsus vakolatli shaxslar guruhi (korıtissiya) tuziladi: texnik-moddiy ta’minlash guruhi bayrarnni ochilish joyi; musobaqa o‘tkazish joyi; kerakli buyumlar va sport anjom lar bilan ta* minlaydi. Bellashuvlar o‘tkazish joyini bezatish uchun maxsus ınadaniy guruh tuziladi - ular turli plakatlar, rasmlar, albom, atributlar, emblema, bayroqchalar, raketalar, koptoklar va boshqalami tayyorlaydilar; musiqaviy badi ty rahbar she’r, ashula, musiqalami tanlaydi va kerak bo‘Isa tuzatadi, tikadi va shu kabilar; yana bîr guruh — bu jismoniy tarbiya o‘qituvchilari - ular bellashuv dasturi, hay’at a’zolariga musobaqa bayoni bilan ta’minlaydi va shu kabilar.
Yuqorida qayd etilgan maxsus vakolatli shaxslar guruhi “Bolalarni himoya qilish xalqaro kuni”ga bag‘ishlangan “Ona Vatanim — go‘zal yurtim" mavzusi bo‘yicha sport bayrami ssenariysini tuzadilar, aniq o’tkazilish vaqti, mashqlar, musobaqalar, o‘yinlar ketma-ketligi hamda har bir javobgar shaxs ko‘rsatiladi.
Yuqorida qisman jismoniy tarbiyaning kelib chiqishi, ayrim atamalaming o‘zaro farqlanishi, jismoniy tarbiyaning rivojlanishi, sport musobaqalari va bayramlarining qadimdan o‘tkazib kelinishi hamda hozirgi kunlarda bu ommaviy sport tadbirlari va baytamlaming tashkil qilinishi va o’tkazilishi ko‘rsatib o‘tilgan edi.
O‘quv rejasidagi j ismoniy mashqlarga oid maxsus mashg‘ulotlar bolalarni harakatga o‘rgatish uchun asosiy vosita hisoblanadi. Jismoniy tarbiya mashg'ulotlarida dastur materiallari o‘zlashtiriladi, o‘rgatish jarayonida sog‘lom lashtirish, tarbiyalash va ta’limiy vazifalar hal etiladi.
Mashg‘ulotlar o‘z mazmuniga ko‘ra jismoniy tarbiya dasturiga mos ravishda uch qismdan iborat bo‘lib-tayyorlov, asosiy va yakuniy qismlar bo'yicha tashkil qilinadi va o‘tkaziladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan bu mashg‘ulotlar yoshiga binoan 10 daqiqadan 35 daqiqagacha davom etadi. Haftada 3 marta o'tkaziladigan bunday mashg‘ulotlar bolalaming yuqori jismoniy tayyorgarlik darajasini, j ismonan baquvvat, sog‘lom barkamol avlodni tarbiyalashni ta’minlab bera olmaydi. Bolalaming harakatga bo‘lgan talablarini qoniqtirish maqsadida jismoniy tafblya Shakllarini kompleks holda olib borish lozim. ^A_7•^iqsa ommaviy sport tadbirlari va bayramlarini muntazam olib
borishga katta e’tibor bilan qarash kerak.