Karakalpak tüRKÇESİndeki tip terimleri
Yüklə 190,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
Karakalpak Türkçesindeki Tıp Terimleri 11 Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 13, 2012
R Radikulit, < R. radikulit (is.) Radikulit, sinir kökü iltihabı. Raxit, < Fr. rachitisme
(is.) Raşitizm hastalığı. Revmatizm, < İt. reumatismo
(is.) Romatizma hastalığı. S Sanatoriya, < Fr. sanatorium (is.) Şifahane, hastane. Sandıraq, < T. san- (sa:n-) (ED, 833a) sa-n-dır-aq (is.) Hasta kişinin yersiz ve anlamsız sözleri. Sanitar, < R. sanitar (is.) Hastabakıcı. Sanitariya, < R. sanitary (is.) Hıfzıssıha. Sanitarka, < R. sanitarka (is.) Bayan hastabakıcı, hemşire.
Saratan, < Ar. seretân (is.) Bir boğaz hastalığının adı.
Sarıy, < ? (is.) Bir tür hastalık. Sarsıq, < T. sars- (ED, 854b) sars-ıq (is.) Yara, irin, hastalık; dert. Saw , < T.sa:ğ (ED, 803a) (is.) 1. Sağ, sağlıklı kişi, hastalığı olmayan. 2. Sağ, hayatta. Sawal-, < T. sa:ğ (ED, 803a) saw+al-(f.) Hastalıktan kurtulmak, sağalmak, iyileşmek. Sawalın-,< T. sa:ğ (ED, 803a) saw+al-ın- (f.) Hastalıktan kurtulmak, iyileşmek. Sawalıt-, < T. sa:ğ (ED, 803a) saw+al-ıt- (f.) İyileştirmek, hastalıktan kurtarmak. Sawıq-, < T. sa:ğ (ED, 803a) saw+ıq- (f.) Hastalıktan kurtulmak, iyileşmek. Sawlıq, < T. sa:ğ (ED, 803a) saw+lıq (is.) Sağlık.*Den sawlıqtıñ arqası: Hastalanmayıp sağlıklı oluş.
Sazba: Jürek sazba, < T. saz- “açlıktan kendisini kötü hissetmek” (KTTS) +ma (sf.) Bir tür kalp hastalığı, kalp ağrısı.
kırık.
Sınıqşı, < T. sınuk (sı:nuk) (ED, 837b) sı-n-ıq+şı (is.) Kırıkları iyileştiren kişi, kırıkçı, sınıkçı. Sırqas, < ? (is.) Hasta. Sırqaslan-, < ? sırqas+la-n- (f.) Hastalanmak. Sırqaslaw, < ? sırqas+la-w (sf.) Hasta. Siñir, < T. siñir (ED, 841a) (is.) Vücuttaki beyaz, tel şeklindeki organ, sinir. Skleroz, < R. skleroz (is.) Skleroz, doku sertleşmesi. Soz, < ? (is.) Zührevî hastalıkların, cinsiyet organında görülen bir türü. Soqır, < T. suk- (ED, 805a) sok-ır (sf.) Gözleri görmeyen, kör.*Soqır işek: Kalın bağırsağın küçük çıkıntısı, apandisit.
(is.) Stomatoloji uzmanı. Stomatologiya, < Fr. stomatologie (is.) Ağız yangısı hastalığı, stomatoloji. Süzek, < T. süz-ek (is.) Bir tür hastalık.
Ş Şeşek, < T. çéçek (ED,400b)(is.) İnsanların yüzünde hastalıktan dolayı çıkan leke, yara, sivilce, çiçek.
T Talma, < T. tal- (ED, 590b) tal-ma (is.) Bir tür bayılma hastalığı, sara hastalığı. Tamaq , < T. tamğa:k (ED, 505a) (is.) Ağzın bir kısmı olan organ, damak, boğaz. Tamır, < T. tamır/tamar(ED, 508a) (is.) Damar, kan damarı. *Tamır usla-: (Hastalığı anlamak amacıyla) damarı tutmak, nabzını yoklamak. Tamırşı, < T. tamır/tamar (ED, 508a) tamır+şı (is.) Nabzı tutarak hastalığı bulan kişi, tabip. Tap, < Far. tâb (is.) Hastalık, rahatsızlık, bîtaplık. *Tabı joqlıq: Hasta oluş, takati olmayış, bîtap oluş. Täwipşilik, < Ar. tabîb +şi+lik (is.) Halk arasında dolaşarak hastalık tedavi etme işi, halk hekimliği.
F. Tokat 12 Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 13, 2012 Täwir, < Ar. devr(sf.) *Täwir bol-: Hastalıktan iyileşmek, yeniden sağlığına kavuşmak. Täwirle-, < Ar. devr+le- (f.) Hastalıktan kurtulmak, iyileşmek. Täwirlen-, < Ar. devr+le-n- (f.) İyileşmek, hastalıktan kurtulmak, sıhhat bulmak. Täwirlet-, < Ar. devr+le-t (f.) Hastalıktan kurtarmak, iyileştirmek. Temirew, < T. temir (ED, 508b) temir-e-w “demir” (deride paslı demire benzer lekelerin oluşması dolayısıyla) 2 (is.) İnsan veya diğer canlıların vücudunda çıkan bir tür deri hastalığı. Temirewdey, < T. temir (ED, 508b) temir-e-w+dey (sf.) “Temirew” hastalığı gibi. (bk. Temirew) Temperatura, < R. temperatura (is.) 1. Sıcaklık derecesi, isı derecesi. 2. Canlı organizmadaki (vücuttaki) ısı derecesi, ateş, hararet.
dâhiliye uzmanı. Terapiya,< Fr. threpie (is.) 1. Terapi. 2. İç hastalıklarını ayırdetme, teşhis etme yollarını gösteren bilim dalı.
ısısının yükselmesi sonucu ortaya çıkan bir hastalık.
Terlettirmek. Termoterapiya, sıcaklıkla tedavi etme, termoterapi. Tımaw, < T. tımav (DS, 3913)(is.) Grip hastalığı. Tımawla-, < T. tımav (DS, 3913) tımaw+la (f.) Gribe yakalanmak, grip olmak, üşütmek. *Tımaw tiy-: Grip olmak. Tımawlat-, < tımav (DS, 3913) ) tımaw +la-t- (f. ) Gribe yakalatmak, üşüttürmek. Tımawlawşı, < tımav(DS, 3913) ) tımaw+la-w+şı (is.) Gribe yakalanan, grip olan kişi. Tımawra-, < tımav (DS, 3913) ) tımaw +ra- (f.) Grip olmak, gribe yakalanmak. Tırıspay, < T. tırıs-pay (is.) Bulaşıcı bir hastalık adı. 2 (Uygur, 2007: 281) Tısla-, < T. tıs+la- Yansıma söz (f.) Vücutta çıban, sivilce gibi şeyler çıkmak. Tışqaq, (is.) < T. sıç-kak > sış- > şış- > tış- [krş. tışkan “sıçan, fare”] Midenin bozulması sonucu oluşan iç hastalık, ishal.
hayvanların ağızlarında bulunan ve tat almaya mahsus organ, dil. * Til qatpa-: Konuşmamak, söz söylememek. Tilden qal-: a) Konuşamamak, konuşma yeteneğinden (özelliğinden) ayrılmak. b) Şiddetli hastalık sebebiyle bayılmak veya konuşamaz duruma gelmek. Tili kelme-:
düzelmemesi. Tiril-, < T. tiril- (ED, 547b) tir-il- (f.) 1. Dirilmek, canlanmak. 2. ağız. Hastalık veya hâlsizlikten kurtulup kuvvetini toplamak, güçlenmek, dirilmek. Tis, < T. tı:s (ED, 557b) (is.) Ağızdaki yemeği çiğnemeye mahsus organ, diş. *Tis jar-: Çocuğun, dişini çıkarmaya başlaması, diş çıkarmak. Tömenle-, < T. tömen+le- < tömen ~ töben < tüp “dip”+en (f.) Hastanın kötüleşmesi, halsizleşmesi. Tönbek, < T. tönbek (is.) Midenin şişip ağrıdığı bir hastalık, bir tür mide hastalığı. Tönbekle-, < T. tönbek+le- (f.) Midenin şişip ağrıması. Traxoma, < Fr. trachome (is.) Bir göz hastalığı, trahom.
Tsement, < R. tsement (is.) Dişin oyuğunu metalle kaplamada kullanılan madde. Tsinga, < R. tsinga (is.) Vitamin yetersizliğinden oluşan diş (dişeti) yarası, skorpit. Tuberkulez, < Fr. tuberculose (is.) Ciğerde görülen bir hastalık, tüberküloz. Tutanaq, < T. tut- (ED, 451a) tut-anaq (is.) Bayıltıp ağızdan köpük çıkartan bir hastalık, tavşancık hastalığı
doğmayıp ölü doğan çocuk, düşük. Karakalpak Türkçesindeki Tıp Terimleri 13 Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 13, 2012 U Ultabar, < T. ul+ tap-ar (is.) İnsan veya hayvanların midesi ile bağırsağı arasındaki bağlantı organı.
ağız çevresinde oluşan yara, uçuk, KTTS] (f.) din. Yemekten tiksinip hasta olan bir kişiyi her türlü şeyle kakmak, su serpmek suretiyle veya otlarla tedavi etmeye çalışmak. V Vanna, < R. vanna (is.) Hastaları tedavi etmede doktorların kullandığı her türlü şifalı su, kaplıca.
(is.) Tentürdiyot. Z Zähär, < Far. zehr (is.) 1. Organizmada peyda olan gereksiz sıvı, zehir. 2. ağız. Acı, azap. 3. ağız. Yara sızısı, zonklama.
benzer (bk. Zähär) Zähärlen-,< Far. zehr+le-n- (f.) Zehirlenmek; kendinden geçmek. Zähärli, < Far. zehr+li (sf.) Zehirli, acı. Zämber, < Far. zenber “sedye” (FTS) (is.) İki kişinin iki tarafından tutup bir şey taşımak için yapılmış alet, sedye.
1. Karakalpak Türkçesindeki tespit ettiğimiz 398 tıp terimi vardır. Bunlardan Türkçe olanlarının sayısı 158’dir. Diğerleri şöyledir: 68 Fransızca, 43 Rusça, 32 Farsça, 19 Arapça, 10 Moğolca, 6 İngilizce, 2 İtalyanca, 2 Almanca, 2 Hintçe, 1 Latince, 1 Yunanca. (Kelimelerin hangi dilden geldiğine dair bilgiler, sözlükler esas alınarak tespit edilmiştir.) Kelimelerin kökeninin hangi dile ait olduğu hesaplanırken farklı dillerin kelimelerinden oluşan birleşik kelimeler (12 tane) yukarıdaki sayıya dâhil değildir (emlewxana geldiğini bilemediğimiz kelimeler (42 tane)
de bulunmaktadır. Bunlar < ? şeklinde gösterilmiştir.
2. Karakalpak Türkçesinde tespit ettiğimiz tıp terimleri yapılırken, isimden isim yapan
7 (+lıq, +lı, +dey, +siz, +ka, +şıq, +şı); fiilden fiil yapan 10 (-r-, -ş-, -l-, -n-, -t-, -tir-,
-qar-, -kir-, -a-, -iy- ); fiilden isim yapan 16 (-ma, -şek, -w, -maq, -ıq, -ta, -ır, -ıs, -k, -dı,
-a, -y, -aq, -pay, -anaq, -kak); isimden fiil yapan 6 (+al-, +la-, +ar-, +sa-, +sın-, +ıq )
olmak üzere toplam 39 tane yapım eki kullanılmıştır.
3. Karakalpak Türkçesinde tespit ettiğimiz 398 tıp teriminden 60 tanesinin yani %
15,1’inin standart Türkiye Türkçesinde ve ağızlarında karşılığı vardır. Bu terimler
şunlardır: Kkalp. awırlan- ~ TT ağırlan-, Kkalp. awırlas- ~ TT ağırlaş- , Kkalp. awır- ~ TT ağrı- ,
Kkalp. awız ~ TT ağız, Kkalp. awsıl ~ TT avsıl, Kkalp. ayaq ~ TT ayak, Kkalp. balzam ~ TT balsam,
Kkalp. bawır ~ TT bağır, Kkalp. bez ~ TT bez, Kkalp. bezgek ~ TT bezgek, Kkalp. em ~ TT em, Kkalp.
emle- ~ TT emle- , Kkalp. emşek ~ TT emcek, Kkalp. et ~ TT et, Kkalp. etek ~ TT etek, Kkalp.
ısıtpa ~ TT ısıtma, sıtma Kkalp. iyne ~ TT iğne, Kkalp. jaqsı bol- ~ TT yahşı /iyi ol- , Kkalp. jatıs ~
TT yatış, Kkalp. jatqar- ~ TT yatır-, Kkalp. jazıl-~ TT yazıl-, Kkalp. jürek ~ TT yürek, Kkalp. kemlik
~ TT kemlik, Kkalp. kindik ~ TT kindik, Kkalp. köz ~ TT göz, Kkalp. küy- ~ TT küy-, Kkalp. qan
~ TT kan, Kkalp. qışı- ~ TT kaşı-, Kkalp. qışıma ~ TT kaşıma, Kkalp. qışın- ~ TT kaşın-, Kkalp. qışıt-
~ TT kaşıt-, Kkalp. qol ~ TT kol, Kkalp. qoltıq ~ TT koltuk, Kkalp. qulaq ~ TT kulak, Kkalp. mayır- ~
TT may-, Kkalp. mayırıl- ~ may- , Kkalp. murın ~ TT burun, Kkalp. murınlı ~ TT burunlu, Kkalp.
omırtqa ~ TT omurga, Kkalp. oñal- ~ TT onal-, Kkalp. oñaldır- ~ TT onaldır-, Kkalp. oñaldırt- ~
TT oñaldırt- , Kkalp. saw ~ TT sağ, Kkalp. sawal- ~ TT sağal-, Kkalp. sawlıq ~ TT sağlık, Kkalp. sınıq ~
TT sınık, Kkalp. sınıqşı ~ TT sınıkçı, Kkalp. siñir ~ TT sinir, Kkalp. soqır ~ TT sokur, Kkalp. şeşek ~
TT çiçek, Kkalp. tamaq ~ TT damak, Kkalp. tamır ~ TT damar, Kkalp. temirew ~ TT temriye,
Kkalp. terletpe ~ TT terletme, Kkalp. terlettir- ~ TT terlettir-, Kkalp. tımaw ~ TT tımav, Kkalp.
til ~TT dil, Kkalp. tiril- ~ TT dirilmek, Kkalp.tis ~ TT diş, Kkalp. tüsik ~ TT düşük. (Karakalpak
Türkçesindeki söz konusu kelimelerin Türkiye Türkçesindeki karşılıkları, Derleme
Sözlüğünden tanıklanmıştır.) F. Tokat 14 Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 13, 2012 Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford University Press, Oxford.
Devellioğlu, F. (1997). Osmanlıca-Türkçe Sözlük, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara. Dilçin, C. (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları, 503, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara. Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara. Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Cilt 2, TTK Yayınları, Ankara. Kanar, M. (2000). Farsça-Türkçe Sözlük, Deniz Kitabevi, İstanbul.
Özbekstan SSR İlimler Akademiyasınıñ Qaraqalpaqstan Filialı N. Däwqaraev Atındağı Tariyx, Til häm ädebiyat İnstitutı, Nökis.
Baspası, Özbekstan SSR İlimler Akademiyasınıñ Qaraqalpaqstan Filialı N. Däwqaraev Atındağı Tariyx, Til häm ädebiyat İnstitutı, Nökis.
“Qaraqalpaqstan” Baspası, Özbekstan SSR İlimler Akademiyasınıñ Qaraqalpaqstan Filialı N. Däwqaraev Atındağı Tariyx, Til häm ädebiyat İnstitutı, Nökis.
Özbekstan SSR İlimler Akademiyasınıñ Qaraqalpaqstan Filialı N. Däwqaraev Atındağı Tariyx, Til häm ädebiyat İnstitutı, Nökis.
redaktirlewinde, Özbekstan İlimler Akademiyası Qaraqalpaq Kompleks İlim-İzertlew İnstitutı, Şet Til häm Milliy Sözlikler Mämleket Baspası, Moskva. Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük (Çev. G. Karaağaç), TDK Yay. Ankara. Rusça-Türkçe Sözlük (Russko-Turetskiy Slovar) hz. E.M.- E. Mustafayev ve V.G. Şçerbinin, Sovetskaya Entsiklopediya Yayınevi, Moskova, 1972 Tarama Sözlüğü (1995). TDK Yayınları, Ankara. Türkçe Sözlük (2005). TDK Yayınları, Ankara. Uygur, C. V. (2010). Karakalpak Türkçesi Grameri (Qaraqalpaq Tilinin Grammitakası), Kriter Yayınları, İstanbul. ____________, (2007). Denizli İli Ağzı Sözlüğü (Yapı-Köken), Denizli Belediyesi Kültür Yayınları, Isparta. WEB 1- Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü http://www.nisanyansozluk.com (21.07.2012). KAYNAKÇA Karakalpak Türkçesindeki Tıp Terimleri 15 Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 13, 2012 KISALTMALAR 1.
Eser Kısaltmaları DS
Derleme Sözlüğü ED
An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish FTS
Farsça-Türkçe Sözlük KTTS Karakalpak Tiliniñ Tüsindirme Sözligi MTS Moğolca Türkçe Sözlük RTS
Rusça-Türkçe Sözlük TS
Tarama Sözlüğü TT
Türkiye Türkçesi 2.
Diğer Kısaltmalar ağız. Ağızlarda Alm. Almanca Ar.
Arapça
bir.is. birleşik isim bir.f. birleşik fiil bk.
bakınız din.
din.
Far.
Farsça Fr.
Fransızca eski söz eskimiş söz f.
fiil İng.
İngilizce is.
isim İt.
İtalyanca Kkalp. Karakalpak Türkçesi Lat.
Moğ. Moğolca
R.
Rusça Yun.
Yunanca sf.
Sıfat
zf.
Zarf * Deyim vb. kalıplaşmış ifadeleri, kendisinden önce gelen madde başı kelimelerden ayırmak için kullanılmıştır. Yüklə 190,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|