Kimya problemləRİ №2 2015 191
Yüklə 67,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS KONFİQURASİYALARIN İZAHI VƏ TETRAEDRİK MOLEKUL MODELLƏRLƏ VİZUALLAŞMASI A.A.N
- , M.S.Salahov 2
- Açar sözlər
- KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
- 192 A.A.NAĞIYEVA və b.
- KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
- 194 A.A.NAĞIYEVA və b.
- А.А.Нагиева 1 , В.М.Гасанова 2 , Ф.А.Мустафаева 2
- EXPLANATION AND VISUALIZATION OF SIS-AND TRANS- CONFIGURATIONS IN THE REACTION OF DIELS ALDER BY TETRAHEDRAL MODELS
| KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015 191
UOT 547.022.12 DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS KONFİQURASİYALARIN İZAHI VƏ TETRAEDRİK MOLEKUL MODELLƏRLƏ VİZUALLAŞMASI A.A.N ağıyeva 1 , V.M.H əsənova 2 , F.Ə.Mustafayeva 2 , M.S.Salahov 2 Bakı Dövlət Universiteti 1 AZ 1148 Bakı, Z.Xəlilov küç., 23; e-mail: adela.nagıyeva@mail.ru Polimer Materiallar İnstitutu 2 AZ 5004 Sumqayıt, S.Vurğun küç., 124; e-mail:ipoma@science.az Fundamental fəzavi quruluşa ən çox tabe olan Dils-Alder reaksiyasıdır ki, bu reaksiya dien və dienofillər arasında qapalı quruluşlu birləşmə reaksiyası olub, başlangıc molekulların ilkin konfiqurasiyalarını saxlamaqla başa çatır. Buna əsaslanaraq işdə biz butadienlə sis-buten-2 nin Dils- Alder reaksiyası nəticəsində alınan sis-4,5 dimetil tsikloheksenin, trans-buten-2 ilə isə transtsikl oheksenin yaranmasını daha əyani şəkildə göstərilməsinə nail olmaq məqsədi ilə tetraedrik modellərlə vizuallaşdırmışıq. Açar sözlər: sis- və trans- konfiqurasiyalar, sərt rabitəli birləşmə, hərəki rabitəli birləşmə, aralıq komplekslər, tetraedrik modellərlə vizuallaşma .
F əzavi kimya elmində coxsaylı sözönü şəkilçilərdən istifadə olunmasının azərbaycan dilind ə semantik izahı 2006-cı ildə kitab halında verilmişdir [1]. Bunlar icərisində d ərsliklərdə geniş istifadə olunan və molek ulların konfiqurasiyalarını ifadə edən sis- v ə trans- fəzavi sözönü şəkilçilərin molekul modell ərlə şərhi fəzavi kimya kursunun əyani şəkildə dərk olunması üçün böyuk əhəmiyyət kəsb edir. M əlumdur ki, sis- v ə
konfiqurasiyalarının realizə olunması ilk növb
ədə molekulun sərt, gövdəli quruluşunda əvəzedicilərin fəzada eyni və əks istiqamətli düzülüşünü göstərir. Bu tipə mənsub olan sis- v ə trans- konfiqurasiyalı molekullar eyni t ərkibli olmaqla, fərqli fiziki və kimyəvi xass ələr daşıyırlar. Bu xassələrin fərqlənməsi b əzən hətta molekulların adlarında sərbəst kimy əvi ifadələrlə əks olunurlar: məsələn malein v ə fumar turşuları fərqli fiziki-kimyəvi xass ələrə görə belə sərbəst adları almışlar. F əza səciyyəli bu tip xassələr bir çox molekulların hibrid orbitallarında da öz ifad
əsini tapır və fəzavi kimya sahəsində tetraedrik modell ərdə molekulun xassələrini birm
ənalı izah edir [2,3]. Qeyd etmək lazımdır ki, kimy
əvi reaksiyalar içərisində fundamental f əzavi quruluşa ən çox tabe olan Dils-Alder reaksiy asıdır [4]. Bu reaksiya dien(a) və dienofill ər(b) arasında qapalı quruluşlu birl əşmə
reaksiyası olub
başlanğıc molekulların əsasən ilkin konfiqurasiyalarını saxlamaqla başa çatır.
dienofil(b)
Alifatik sıra dien və dienofillərin Dils-Alder reaksiyasının tetraedrik modellərlə vizuallaşması sis- və trans- adduktların fəzavi quruluşlarının mənimsənilməsi üçün daha münasibdir, çünki ikiqat rabit ə (π) tetraedrin till
ərlə sərt birləşməsini, birqat rabitələr (σ) isə tetraedrl ərin təpələrlə fırlanma hərəkətli birl
əşməsini əyani şəkildə göstərir: KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
192 A.A.NAĞIYEVA və b.
π σ
щяряки рабитяли бирляшмя
Qeyd etm ək lazımdır ki, bu tip hərəki
σ
ə ətrafında fırlanma nəticəsində molekullar müxt əlif konformasiyalar halında mövcud ola bilirl ər [5]. Belə ki, butadien-1,3 molekulunda olan s ərt birləşmiş iki π rabitəli karbon fraqmentl birl əşmiş iki tetraedrlərin yaratdığı σ rabitələr ətrafında fırlanaraq müstəvi şəkilli daha dayanıqlı sisoid-planar və transoid-planar konformasiyalarda mövcud ola bilirl ər ki,
bunlardan yaln ız sisoid konformasiya Dils- Alder reaksiyasına daxil olur.
σ σ π π π π transoid konformasiya sisoid konformasiya
Дилс-Алдер реаксийасында планар диен вя диенофил addendlяri аралыг ориентасийада π σ σ σ σ σ σ π π π
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS 193
Bizim verdiyimiz tetraedrik modell ərlə bu planar konformasiyaların daha dayanıqlı olduğu asan lıqla müşahidə olunur. π π π π σ σ sisoid konformasiya transoid konformasiya
Alifatik dienl ər sırasında metil əvəzli sisoid konformasiyalı planar piperilen fraqmentləri sis- v
ə trans- quruluşların bu tetraedrik modell
ərlə vizuallaşmasını aşağıdakı planar formalarda t əsvir etmişik:
π π σ π π σ σ sis-piperilen trans-piperilen
Bunlardan trans-piperilen dien sintezin ə daxil ola bildiyi halda sis- piperilen tetraedrik metil qrupunun f əzavi maneəsi nəticəsində dienlə- dienofil arasında aralıq kompleks yarada bilm
ədiyindən addukta çevrilə bilmir. Eləcə də sis-sis-1,4-dimetil butadien-1,3 h ər iki metil qruplarının fəzavi maneəsi nəticəsində Dils- Alder adduktları yaratmır, halbuki trans-trans 1,4-
dimetil butadien bu reaksiyada aktiv iştirak edir.
π π σ sis-sis -1,4 dimetilbutadien-1,3
trans trans-1,4 dimetilbutadien-1,3 KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
194 A.A.NAĞIYEVA və b.
Bunlardan f ərqli olaraq izopren və 2,3- dimetil butadien molekulları müxtəlif dienofill ərlə asanlıqla adduktlar yaradırlar, çünki aralıq kompleksin əmələ gəlməsində metil qruplarının fəza maneələri yoxdur. Bu faktların tetraedrik modellərlə əyani
vizualla şmasını
biz aşağıdakı qrafiki t əsvirlərdə vermişik. izopren 2,3-dimetil butadien-1,3
Sis- v ə trans-konfiqurasiyalı dienofillər götürüldükd ə də ilkin konfiqurasiyaları saxlamaqla adduktlar alınırlar. Belə ki, butadienl ə sis-buten-2 Dils-Alder reaksiyası n əticəsində yalnız sis- 4,5-dimetil tsikloheksen yaradır. Bunların verdiyimiz tetraedrik modell
ərlə ifadəsi alınan birləşmələrin fəza quruluşunu daha aydın göstərir.
+ trans-2,3-dimetilbuten-2 trans-4,5-dimetil tsikloheksen-2 +
trans-4,5-dimetil tsikloheksen-2 KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS 195
ƏDƏBİYYAT
1.Salahov M.S., Əfəndiyev A.A., Məhərrəmov A.M., Sala hova R.S. İzahlı fəzavi kimya terminləri. Bakı. “Elm”–2006, 164 s. 2. Salahov M.S., Bağmanov B.T., Yusifova N.İ., Bağmanlı L.B. Fəza səciyyəli kimyəvi terminlər və onların izahı. 16. Dinamiki molekul modellər // “Kimya məktəbdə” jurnalı, 2006, 1(13), s.64-71. 3. Salahov M. S., Abbasov V.M., Bağmanov B.T. və b. C n –
karbohidrogenləri, onların quruluşu, qrafiki təsvirləri və nomenklaturası. 5. C 3 –C
tərkibli karbohidrogenlərdə izomerlik. // “Kimya məktəbdə” jurnalı, 2006, 3(15), s.3-18. 4. Онищенко А.С. Диеновый синтез. Изда- тельство Академия Наук СССР, Москва, 1963,566c. 5. Салахов М.С., Пашаев Ф.Г., Гасанов А.Г., Багманов Б.Т. Квантовохимические расчеты электронной структуры молекулы гексахлор- бутадиена. // Azərbaycan kimya jurnalı, №4, 2007, s.53-57. (Salahov M.S., Pashaev F.G., Gasanov A.G., Bagmanov B.T. Kvantovohimicheskie raschety jelektronnoj struktury molekuly geksahlor- butadiena. // Azərbaycan kimya jurnalı, №4, 2007, s.53-57). ОПИСАНИЕ И ВИЗУАЛИЗАЦИЯ ТЕТРАЭДРИЧЕСКИМИ МОДЕЛЯМИ ЦИС- И ТРАНС- КОНФИГУРАЦИЙ В РЕАКЦИИ ДИЛЬСА-АЛЬДЕРА А.А.Нагиева 1 , В.М.Гасанова 2 , Ф.А.Мустафаева 2 , М.С.Салахов 2 1 Бакинский государственный университет AZ 1148 Баку, ул. З.Халилова, 23; e-mail: adela.nagıyeva@mail.ru Институт полимерных материалов Национальной АН Азербайджана AZ 5004 Сумгайыт, ул С. Вургуна, 124; e-mail:ipoma@science.az Реакция Дильса-Альдера является фундаментальной реакцией с точки зрения структурного строения, так как конечный продукт реакции сохраняет структуру исходных диенов и диенофилов. Исходя из этого, в данной работе мы провели более доступную визуализацию с помощью тетраэдрических моделей цис-4,5-диметилциклогексена, полученного по реакции Дильса-Альдера из цис-бутена-2 и бутадиена и соответственно, транс-4,5-диметилциклогексена из транс-бутенa-2. Ключевые слова: цис- и транс- конфигурации, соединение с жесткой связью, соединение с подвижной связью, промежуточный комплекс, визуализация тетраэдрическими моделями. EXPLANATION AND VISUALIZATION OF SIS-AND TRANS- CONFIGURATIONS IN THE REACTION OF DIELS ALDER BY TETRAHEDRAL MODELS A.A.NAGIYEVA, V.M.HASANOVA, F.A.MUSTAFAYEVA, M.S.SALAHOV Baku State University AZ 1148 Baku, Z.Khalilov str., 23;E-mail: adela.nagıyeva@mail.ru Institute of Polymer Materials of the National AScademy of Sciences of Azerbaijan AZ 5004 Sumgait, S.Vurgun str., 124, E-mail:ipoma@science.az Diels-Alder reaction is a fundamental reaction from structural composition standpoint since a finisdhed product preserves a structure of initial dienes and dienophyles.Hence,the work providesmore accessible visualization with the help of tetrahedral models of sis-4,5-dimethyl cyclohexene obtained from the Diels- Alder reaction of butadiene and sis-butadiene-2 and trans 4,5 dimethilcyclohexene from trans-buten-2. Keywords: sis- and trans- configurations, strong comminication compound, intermediate complexes, visualization by tetrahedral models. Redaksiyaya daxil olub 13.02.2015.
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015 Document Outline
Yüklə 67,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|