Kirish Asosiy tushunchalar

Asosiy qism
Botanika fanining rivojlanish tarixi. O’simliklar haqidagi bizgacha yetib kelgan dastlabki ilmiy ma’lumotlarni eramizdan avvalgi III–IV asrlardagi grek klassik faylasufi Aristotel va uning shogirdi, botanika fanining asoschisi Teofrast asarlarida kuzatish mumkin.
XV-XVIII asrlar botanikaning rivojlanishida o’simliklarni dastlabki ro’yxatga olish davri hisoblanadi. Bu davrda o’simliklar morfologiyasining asosiy tushunchalari, ilmiy atamalar vujudga keldi. O’simliklarning klassifikatsiya qilishning uslublari va qonun-qoidalari ishlab chiqildi. O’simliklar dunyosining dastlabki sistemalari yaratildi.
XVII–XVIII asrlarda organizmlarning tuzilishi va vazifalari, ba’zi bir umumiy qonuniyatlar haqida juda ko’p asheviy materiallar to’plandi. Ayniqsa, o’simliklarning tashqi muhit bilan o’zaro aloqada bo’lishi, ularning yashash sharoitiga moslanishi haqida ma’lumotlar ko’paydi.
Organizmlarning evolyusiyasi haqidagi ilmiy asoslangan fikrlar XIX asr boshlarida Fransiyada J. Lamark organik olam evolyusiyasini birinchi bo’lib ilmiy asoslashga harakat qiladi.
XIX asrining o’rtalari hujayra nazariyasining yaratilishi M. Shleyder va T. Shvanlardir.
XIX asrining ikkinchi yarmida evolyusion ta’limot va tarixiy uslub asosida biologiyaning yangi tarmoqlari kelib chiqa boshladi. Ana shu davr turli o’simliklar guruhlarining filogenetik sistemalarini yaratish bilan ham xarakterlanadi.
XX asr biologiya fanining jadal rivojlanish davri hisoblanadi. Bu davda biologiya sohasida qo’lga kiritilgan yutuqlar yangi ilmiy ishlab chiqarish uslublari va yo’llarini ishlab chiqish hamda ulardan samarali foydalanish bilan bog’liqdir.
XX asrda botanika sanoat, qishloq xo’jaligi, tibbiyotda va atrof-muhitni muhofaza qilish kabilarda katta ahamiyatga ega.
Tabiat xodisalarining takomillashib, evolyusion tarzda rivojlanib borishidagi tushuncha va ta’milotlar Abu Nasr Forobiy, Al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug’bek, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi allomalarning asarlarida o’z infodasini topgan.
O’rta Osiyo olimlarining fan tarixida qoldirgan olamshumul ko’p qirrakli ilmiy merosini o’rganishga e’tibol har tomonlama ortib bormokda. Ayniqsa, alohida ta’kidlash zarurki, keyingi o’n yilliklar davomida O’rta Osiyo mazkur olimlar ilmiy merosini o’rganish markaziga aylanib qoldi. O’rta Osiyolik olimlarning tabiiy-ilmiy merosini o’rganish borasida olib borilgan yutuqlarni tahlil qilish shundan dalolat beradiki, O’rta Osiyo olimlari o’z asarlari bilan jahon biologiya fanlarini rivoj-lantirishga beqiyos ulkan hissa qo’shgan. Keyingi vaqtda O’rta Osiyo olimlarining asarlarini har tomonlama tahlil qilayotganligi va ularni chop etib, keng kitobxonalar ommasi hukmiga havola etilayotganligi ham fikrimizning dalilidir. Ayniksa, O’rta Osiyo olamlari, jumladan, Al-Xorazmiy, A. N. Forobiy, Z. M. Bobur kabi allomalarning ilmiy merosini o’rganishga bag’ishlab o’tkazilgan yubiley sessiyalari munosabati bilan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar ularni tabiiy fanlar sohasida qoldirilgan ilmiy merosini va biologiya fan-larini rivojlantirishga qushgan hissalarini aniqlash va uni chuqur o’rganishda yuksak omil bo’ldi.