Kirish Asosiy tushunchalar

Jayhonining mana shunday mashhur asarlaridan biri: “Kitob ul-masolik va mamolik” (“Masofalar va mamlakat haqida kitob”) 911-922 yillarda yezilgan bo’lib, ko’pincha uni “Kitob ul-masolik fi-ma’rifat ul-mamolik” (Mamlakatlarni bilishda masofalar kitobi) deb yuritishadi.
Jayhoniy o’z asarlarida O’rta Osiyo, Hindiston, Xitoy, Sarandib (Seylon), Eron qazilma boyliklari, shuningdek shu mamlakatlarning tabiiy resurslari haqida mukammal ma’lumotlar keltirgan. Uning, ayniqsa Sarandib, Hindiston, O’rta Osiyo, Xitoy o’simliklari va hayvonot dunyosi haqidagi to’plangan materiallari qimmatga sazovordir. Jayhoniyning yozishicha Hindiston qirg’oklarida shunday o’ziga xos o’simliklar o’sadiki, ular boshqa yerlarda uchramaydi.
Jayhoniy asarlarida O’rta Osiyo va Xuroson o’lkasida yashovchi xalqlar, geografik chegaralar, ularni ijtimoiy va ma’muriy faoliyati, hunarmandchiligi, tabiiy resurslari mahalliy xalqlar foydalanadigan mahalliy dorivor o’simlik va hayvonlardan olinadigan dorivorlar va ularning tibbiyotdagi roli haqida batafsil ma’lumotlar berilgan.
Jayhoniy ayrim daraxtlarning ma’lum vaqtlarda o’zidan suyuqlik ajratib chiqarish xususiyatlarini va bunday xususiyat ularning shakli o’zgargandan keyin ham uzoq vaqt saqlanib qolishini, shuningdek baland tog’li o’lkalarda havo (kislorod) siyrak bo’lishi tufayli yashash qiyinlashishi kabi hodisalarni ham keng sharhlaydi.
Farobiy olim, shoir, tabib, sozanda va bastakor, faylasuf, adabiyotchi sifatida tanildi. O’sha vaqtlarda ilm-fan sohasida erishilgan yutuqlar majmuasi hisoblangan “Hindiston dorilari va dorivor o’simliklari”, ”Nabotiya dehqonchiligi haqida” kabi kitoblar bir qancha tillarga tarjima etilgan edi.
Farobiyning tabiatshunoslikka doir “Inson a’zolari haqida risola”, “Hayvon a’zolari to’g’risida so’z”, “Aristotel bilan Galen o’rtasidagi munosabat” kabi asarlari alohida ahamiyatga ega bo’lib, ular inson va hayvon organlari, ularning funksiyasi, bir-birigao’xshash xossalari va tafovuti kabi masalalar yoritilgan, tirik organizmlar anatomiyasi, fiziologiyasi va psixologiyasi fanlariga mos bo’lgan olam-shumul asarlardir.
Tabiatshunoslik ikki xil tanlashni tan oladi – bu inson qo’li va faoliyati bilan yuzaga keltirilgan tanlash va tabiatning o’zi yaratgan va yaratadigan tanlash. Forobi o’z asarlarida sun’iy (inson yordamida) turlarning vujudga kelishini va tabiiy (inson aralashuvisiz) o’simlik va hayvon turlarini vujudga kelishini dunyoda birinchi bo’lib ta’riflaydi va biologiyaning fundamentalasosi bo’lgan mazkur masalani ilk bor ilmiy asoslab beradi. Bu shuni ko’rsadiki mazkur masalan bilan shug’ullangan ingliz olimi CH. Darvingacha hali ming yil avval mazkur masalani Forobiy birinchi bo’lib hal kilgan edi. Shunday qilib, Farobiyning tabiiy-ilmiy asarlari anatomiya, fiziologiya, tibbiyot va biologiyada tabiiy evolyusiya qonunlarini asoslashda ilmiy-nazariy zamin bo’lib xizmat qiladi.