Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

2.2. Salıstırmalı muǵdarlar, olardıń tiykarǵı túrleri
Absolyut muǵdarlar social-ekonomikalıq hádiyselerdi úyreniwde ayrıqsha áhmiyetke iye bolsada, biraq olar hádiyse hám processler qanday tezlikte rawajlanıp atırǵanlıǵın, onıń intensivligin хarakterley almaydı. Bunıń ushın salıstırmalı muǵdarlar qollanıladı.
Statistikada salıstırmalı muǵdarlar degende bir muǵdardı ekinshisine bóliw nátiyjesi túsiniledi.
Salıstırmalı muǵdarlarǵa JIÓ 5,1% ósti, sanaat ónimlerin islep shıǵarıw 7,7 % ósti, awıl хojalıǵı 7 % ke, usaqlap satıw sawda aylanısı 13,9 % ke ósiwi mısal boladı.
Salıstırmalı muǵdarlar hár túrli formalarda kórsetiledi. Olardıń kórsetiliwi forması bazis muǵdardıń qanday birlikke teńlestirilip alınıwına baylanıslı. Eger salıstırıw tiykarı 1ge teńlestirip alınsa, onda salıstırmalı muǵdarlar koefficiente, tiykarı 100 ge teń bolsa procente (%), tiykarı 1000ǵa teńlestirip alınsa promillde (‰), tiykarı 10000ǵa teńlestirilse prodicemillde (‰₀) kórsetiledi.
Salıstırmalı múǵdarlar mazmunına qaray tómendegi túrlerge bólinedi:

1. 
   Shártnama májbúriyatı salıstırmalı muǵdarı tόmendegishe esaplanadı:
   

𝑎ǵ𝚤𝑚𝑑𝑎ǵ𝚤 𝑗𝚤𝑙 𝑢𝑠ℎ𝚤𝑛 𝑠ℎá𝑟𝑡𝑛𝑎𝑚𝑎𝑑𝑎 𝑘ό𝑟𝑠𝑒𝑡𝑖𝑙𝑔𝑒𝑛 𝑑á𝑟𝑒𝑗𝑒
𝑆ℎ_𝑠/𝑚 = ∙ 100%
𝑏𝑎𝑧𝑖𝑠 𝑑á𝑤𝑖𝑟𝑑𝑒𝑔𝑖 𝑟𝑒𝑎𝑙 𝑑á𝑟𝑒𝑗𝑒

2. 
   Shártnama májbúriyatınıń orınlanıwı salıstırmalı muǵdarı ShM_s/m. Bul salıstırmalı muǵdar tόmendegishe esaplanadı:
   

real dáreje

^{𝑆ℎ𝑀𝑠⁄𝑚 =} shártnamada kόrsetilgen dáreje ^{∙ 100%}
Misal. Tekstil kombinatı tigiwshiler fabrikasına όz-ara dúzilgen shártnamaǵa kόre, birinshi yarım jıllıqta 120 mıń m.kv shıt hám 98 mıń m.kv shayı jetkerip beriw kerek edi. Haqıyqatta bolsa 130 mıń m.kv shıt hám 90 mıń m.kv shayı jetkerip berildi. Hár bır όnım boyınsha shártnama májbúriyatı orınlanıwı salıstırmalı muǵdarın esaplań: Shıt boyınsha:
𝑆
Shayı boyınsha:
𝑆
Demek, tekstil kombinati όz májbúriyatların shıt boyınsha 8,33% ge asırıp orınlaǵan, shayı boyınsha bolsa 8,16% ke orınlamaǵan.

3. 
   Dinamika salıstırmalı muǵdarı hádiyseniń waqıt boyınsha όzgerisin bildiredi hám ol eki usıl menen esaplanadı: bazisli hám shınjırlı. Bazis usılda hámme dárejeler birinshi dáwir dárejesi menen salıstırıladı, ekinshi usılda bolsa hár bir dáreje όzinen aldınǵı dáwir dárejesi menen salıstırıladı. [2.76]
   

𝐷𝑠^𝑏_⁄𝑚 ^𝑌_𝑌0 100% yaki 𝐷𝑠^𝑠_{⁄ 𝑚 𝑌}𝑖−1 100%
Mısal. Rayonda jetistirilgen biyday zúrááti haqqında maǵlıwmatlar berilgen:

Jıllar	2017	2018	2019
Jetistirilgen biyday, mıń tonna	57	56	60

Dinamika salıstırma muǵdarın bazisli hám shınjırlı usullarda esaplaymız:

	Bazisli usıl			Shınjırlı usıl
𝐷𝑠𝑏⁄𝑚 𝐷𝑠𝑏⁄𝑚		25% 26%	𝐷𝑠𝑠⁄𝑚 𝐷𝑠𝑠⁄𝑚	5 7 5 6

Demek, rayon boyınsha biyday jetistiriw 2018- jılda 2017-jılǵa salıstırǵanda 1,75%ke páseygen, 2019- jılda 2017- jılǵa salıstırǵanda 5,26% ósken.

3. 
   Strukturalıq salıstırmalı muǵdarlar (𝑆_𝑠/𝑚) úyrenilip atırǵan toplamnıń dúzilisin xarakterleydi hám tόmendegishe esaplanadı:
   

toplamdaǵi ayirim gruppa kόrsetkishi
𝑆_𝑠/𝑚 = ∙ 100%
jámi toplam kόrsetkishi
Mısal. Respublika boyinsha «N»-jıldiń I yarım jıllıǵında shόlkemlestirilgen 509,4 mıń jańa jumıs orınlarında 350,1 mıńı awıl xojalıǵına tuwra keledi. Awıl
xojalıǵına tuwra kelgen jumıs orınlarınıń ulıwma toplamdaǵı úlesin esaplaymız.
Awıl xojalıǵında jaratılǵan jumıs orınlarınıń úlesi tόmendegishe tabıladı:
𝑆𝑠/𝑚 7%
Demek, awıl xojalıǵına tuwra kelgen jumıs orınlarınıń ulıwma toplamdaǵı úlesi 68,7 procentti quraydı.

3. 
   Koordinaciya salıstırmalı muǵdarları (𝐾_𝑠/𝑚) toplam birlikleriniń birbirine bolǵan qatnsın ańlatadi.
   

𝑡𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚𝑛𝚤ń 𝑏𝑖𝑟 𝑏ó𝑙𝑒𝑔𝑖

^{𝐾𝑠⁄𝑚 =} 𝑡𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚𝑛𝚤ń 𝑒𝑘𝑖𝑛𝑠ℎ𝑖 𝑏ó𝑙𝑒𝑔𝑖 ^{∗ 100}
Missal. SHártli mámleket xalqı sanı jıl basında 27072,2 mıń adam bolıp, onda miynetke jaramlı jastaǵı xalıq 16101,9 mıń adamdı, miynetke jaramlı jasqa shekem xalıq sanı 9025,4 mıń adamdı, miynetke jaramlı jastan úlken xalıq sanı 1944,9 mıń adamdı quraǵan. Miynetke jaramlı jastaǵı xalıqtıń júkleme koefficientin esaplaymız.
K_júkleme=(miynetke jaramlı jastan kishi xalıq+miynetke jaramlı jastan úlken xalıq)/(miynetke jaramlı jastaǵı xalıq)= 0,6813

3. 
   Intensiv salıstırmalı muǵdarlar bir biri menen baylanıslı bolǵan hár túrli hádiyselerdiń qatnası arqalı anıqlanadı hám hádiyse hám processlerdiń tıǵızlıǵın, ushırasıw jiyeliligin хarakterleydi. Mısalı хalıqtıń tıǵızlılıǵı, miynet ónimdarlıǵı dárejesi.
   

𝐼^𝑠⁄𝑚 =
Mısal. Respublika xalqı jıl basında 33905,8 mıń adamdı quraǵan, terrotoriyası bolsa 447,7 mıń km.kv ti bolsa, respublika xalqınıń tıǵızlıǵın esplamiz. Respublika xalqınıń tıǵızlıǵı tόmendegishe esaplanadı:
𝐼𝑠_⁄𝑚 = = 75,7 km.kv /adam
Demek, respublika boyinsha 1 km.kv qa 75,7 adam tuwra keledi.

3. 
   Obyektler ara hám territoriyalıq salıstırıw salıstırma muǵdarlar, túrli obyekt yaki territoriyaǵa múnásip bolǵan bir túrdegi, bir dáwirdegi kórsetkishlerdiń qatnasın ańlatadı.
   

𝐴 𝑟𝑎𝑦𝑜𝑛𝑑𝑎 𝑛 𝑗ı𝑙𝑑𝑎 𝑗𝑒𝑡𝑖𝑠𝑡𝑖𝑟𝑖𝑙𝑔𝑒𝑛 𝐹 ó𝑛𝑖𝑚 𝑚𝑢ǵ𝑑𝑎𝑟𝚤
𝑆_𝑚𝑢ǵ =
𝐵 𝑟𝑎𝑦𝑜𝑛𝑑𝑎 𝑛 𝑗𝚤𝑙𝑑𝑎 𝑗𝑒𝑡𝑖𝑠𝑡𝑖𝑟𝑖𝑙𝑔𝑒𝑛 𝐹 ó𝑛𝑖𝑚 𝑚𝑢ǵ𝑑𝑎𝑟𝚤
Mısal. Málim bır jılda birinshi rayon sanaat όnimi 2170,7 mlrd.sumdı, ekinshi
rayon sanaat όnimi 3155,8 mlrd.sumdı quraǵan bolsa, aymaqlıq salıstırıw salıstırmalı muǵdardı esaplaymız

𝑆_𝑚𝑢ǵ = = 1,454 𝑦á𝑘𝑖 145,4%

Demek, sol jılda birinshi rayon sanaat όnimi ekinshi rayon sanaat όnimine salıstırǵanda 45,4% ke kόbirek bolǵan. [1.77]