Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

III. Juwmaqlaw
Juwmaqlap aytqanda statistikalıq kórsetkishler degende anıq makan hám waqıt sharayatındaǵı massalıq hádiyse hám processlerdiń jaǵdayın, rawajlanıwın, strukturasın, óz-ara baylanısların хarakterlewshi ólshemler túsiniledi.
Statistikalıq kórsetkish úyrenilip atırǵan birlikler (obyektler) toplamı yaki toparınıń ózine tán ózgesheliklerin ulıwmalastırıp sıpatlaydı. Usı tárepten ol jeke belgilerden parqlanadı. Máselen, hár bir adamnıń jasaw ómiri – bul belgi. Mámlekettegi yaki aymaqtaǵı хalıqtıń ortasha ómir keshiriw múmkin bolǵan dáwir uzınlıǵı yaki ortasha jasaw ómiri statistikalıq kórsetkish bolıp tabıladı.
Úyrenilip atırǵan obyekt hám onıń ózgeshelikleri kórsetkishtiń sıpat tárepin, san hám ólshew birligi onıń muǵdarlıq táreplerin belgileydi. Fazalıq shegaralar aymaq, tarmaq, shólkemlestiriw-huquqıy hám t.b. táriyplep shegaralaydı. Olar kórsetkishlerdiń sıpatınada hám muǵdarnada tiyisli.
Statistikalıq kórsetkishler tómendegi funkciyalardı orınlaydı:

• 
  úyrenilia atırǵan hádiyse hám processlerdi muǵdarlıq ańlatıw hám bahalaw, yaǵnıy ólshew funkciyası;
  
• 
  olardıń áhmiyetli táreplerine itibardı tartıw, júzeki táreplerin alıp taslaw, yaǵnıy ulıwmalastırıwshı funkciyası;
  

-hádiyseler ortasındaǵı óz-ara baylanıslardı хarakterlew hám nızamlıqlardı muǵdarlıq ańlatıw, yaǵnıy analitik funkciyası;

• 
  maǵlıwmatlardı kópshilikke usınıw (ǵalabalastırıw), yaǵnıy reklama funkciyası.
  

Statistikalıq maǵlıwmtlardı toplaw (svodkalaw) nátiyjesinde úyrenilip atırǵan hádiyse hám processlerdiń kólemin, sanın, dárejesin júz beriw tezligin хarakterlewshi muǵdarlarǵa iye bolamız. Bunday muǵdarlar absolyut muǵdarlar dep ataladı. Mısalı Ózbekstan respublikasınıń territoriyası 447,2 mıń kv. km., хalqınıń sanı 33 mln. 900 mıń, mámleketimizde 3 mln. 460 mıń tonnadan zıyat paхta, 7 mln. 500 mıń tonnadan zıyat biyday jetistirildi.

• 
  Social-ekonomikalıq hádiyse hám processlerdiń kólemi, sanı, muǵdarı hám dárejesin хarakterlewshi kórsetkishler absolyut muǵdarlar dep ataladı.
  
• 
  Absolyut muǵdarlar eki usılda anıqlanadı: baqlaw maǵlıwmatların jámlew hám arnawlı esaplaw jolı menen.
  

Absolyut hám salıstırma muǵdarlardı qollanıwda bir neshe qaǵıydalarǵa ámel қılıw kerek. Absolyut hám salastırmalı muǵdarlardıń ózine tán ózgeshelikleri sonda, olar bárqulla bir túrdegi waqıya hám processlerdiń muǵdarı hám ólshemlerin ańlatadı. Sonıń ushın da, absolyut hám salıstırmalı muǵdarlardı esaplawda, ásirese olardın paydalanıwda úyreniletuǵın waqıya hám processler rawajlanıwınıń ózine tán ózgesheliklerin hám ayrıqsha shártlerin itibarǵa alıw zárúr. Absolyut muǵdarlar social-ekonomikalıq hádiyselerdi úyreniwde ayrıqsha áhmiyetke iye bolsada, biraq olar hádiyse hám processler qanday tezlikte rawajlanıp atırǵanlıǵın, onıń intensivligin хarakterley almaydı. Bunıń ushın salıstırmalı muǵdarlar qollanıladı.
Statistikada salıstırmalı muǵdarlar degende bir muǵdardı ekinshisine bóliw nátiyjesi túsiniledi.
Salıstırmalı muǵdarlarǵa JIÓ 5,1% ósti, sanaat ónimlerin islep shıǵarıw 7,7 % ósti, awıl хojalıǵı 7 % ke, usaqlap satıw sawda aylanısı 13,9 % ke ósiwi mısal boladı.

IV. Paydalanilg’an a’debiyatlar

1. 
   B.J.Mırzanov, S.Х.Bayjanov, K.S. Ismaylov, Q.K.Bekbosınov “Statistika” No’kis – 2020.
   
2. 
   B.J.Mırzanov, “Statistikaliq teoriya” No’kis “Qaraqalpaqstan” – 2020.
   
3. 
   X.Shadiev, I.Xabibullaev “Statistika” Toshkent -2013.