Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
SAMARQAND FILIALI KOMPYUTER INJINIRINGI FAKULTETI

FAN: LINUX SERVER BOSHQARUVI

“SIRTQI TA’LIM SHAKLI

204-GURUH TALABAsi

MUSTAQIL ISHI
Mavzu: Operatsion tizim strukturasi va uning utilitalari

Tekshirdi: I.Sh.Xujayarov

Samarqand – 2022 yil

Operatsion tizim strukturasi va uning utilitalari

Operatsion muhit haqida tushuncha

Amaliy dasturlarni ishlab chiqish va ular bajarilishini ta’minlaydigan vositalar majmuasi.

Operatsion muhit operatsion tizim, dasturiy ta’minot, amaliy dasturlar interfeyslari, tarmoq

xizmatlari, ma’lumotlar bazalari va dasturlash tillaridan iborat.

Operatsion tizim

1. Kompyuter resurslarini va ma’lumotlarni muvofiqlashtiradigan va boshqaradigan dasturiy

ta’minotning asosiy qismi yoki, dasturlarning bajarilishini boshqaradigan va tizimning

resurslarini taqsimlash, rejalashtirish, kirish-chiqishni va ma’lumotlarni boshqararish kabi

vazifalarni ta’minlaydigan dasturiy vosita. Garchand operatsion tizimlar ko‘proq dasturiy

bo‘lsalar ham, biroq, qisman apparat vositalari qo‘llanishi ham mumkin. Operatsion

tizimlarning asosiy vazifalariga:

• fayl tizimini boshqarish (yozish, o‘zgartish, fayllardan nusxa ko‘chirish, erkin foydalanishni

nazorat qilish);

• dasturlar bajarilishini boshqarish (protsessor vaqtini taqsimlash, dasturlarni diskdan tezkor

xotiraga yuklash, yashirin xavfli ta’sirni tutib olish va h.q.);

• xotirani boshqarish (keshlash, taqsimlash, ma’lumotlar butligi nazorati va h.k.);

• foydalanuvchi bilan muloqot (klaviaturadan, sichqonchadan buyruqlarni o‘qish, axborotni

ekranga, printerga chiqarish va h.k.) kiradi.

Bundan tashqari operatsion tizimlar, kompyuterlarni turli rusumdagi tarmoqlardan – mahalliy

tarmoqlardan global koorporativ tarmoqlargacha, shu jumladan, Internet tarog‘idan erkin

foydalanishni boshqaradi. Operatsion tizimga misollar – MS-DOS, Linux, UNIX, Windows,

Solaris va boshqalar.

Linux operatsion (amaliy) tizimi

Linux operatsion (amaliy) tizimi. O‘zagi Unix operatsion tizimi asosida ishlangan, tarmoq

operatsion tizimi. Linux ilk bor 1991yili LiniusTorvalds tomonidan chiqarilgan. Linuxning muhim

xususiyatlaridan biri – u bepul dasturiy ta’minot Fondi doirasida, GNU oshkora litsenziyasiga

ko‘ra bepul tarqatiladi. Asosan, Internetda va intratarmoqlarda serverlar yaratish uchun qo‘llanadi.

UNIX operatsion (amaliy) tizimi

UNIX operatsion (amaliy) tizimi. Bell laboratoriyasi tomonidan yaratilgan tarmoq operatsion

tizimi. Ilk bor UNIX operatsion tizimi Bell Laboratory tomonidan 1969 yili taklif qilingan, azaldan

tarmoqlarda ishlatish uchun mo‘ljallangan edi. Hozirgi kunda UNIX, Si tilida yozilgan

ko‘pfoydalanuvchili va ko‘pmasalali operatsion tizim. Tizimning bosh tarkibiy qismi bo‘lib

mikroo‘zak hisoblanadi. Uning ichiga tarmoqlararo uzatishni boshqarish bayonnomasini/

bajaruvchi modul joylashtirilgan. UNIX operatsion tizimi bir qancha ijobiy xislatlarga ega, ulardan

birinchi navbatda quyidagilarni ko‘rsatish zarur:

• amaliy dasturlarni bir turdagi kompyuterdan boshqa turdagisiga ko‘chirib o‘tkaza olish;

• ma’lumotlarni tarqoq ishlovini bajarish imkonini beradigan tarmoq xizmatlarining keng

yig‘masi;

• bir vaqtning o‘zida turli xildagi fayl majmualarining mavjud bo‘lishi;

• yuz berayotgan ishlov jarayonlarini foydalanuvchilar tomonidan rejalash imkoni;

• RISC protsessorlari bilan yaxshi uyg‘unlashuvi;

• xar xil ishlab chiqaruvchilar tomonidan taqdim qilingan mahsulotlarni oson ishlatish;

• rivojlanish va kengayish uchun ochiqlik;

UNIX superkompyuterlari, ishchi-stansiyalar va maxsus shaxsiy kompyuterlarda keng ishlatiladi.

UNIXWare operatsion (amaliy) tizimi

UNIXWare operatsion (amaliy) tizimi. UNIX operatsion tizimining Novell korporatsiyasi

tomonidan ishlab chiqilgan rusumi. UNIXWare tizimi birinchi navbatda NetWare tarmoqlarida

ishlatish uchun yaratilgan. Shu bilan birga, bu operatsion tizimining muhitida hududiy

tarmoqlarning bayonnomalari ham bajariladi. UNIXWare oddiy grafik interfeysga ega. Bu 32-xonali tizim «ish stoli» deb ataluvchi muhitda ishlaydi. UNIXWare ko‘pmasalali,

ko‘pfoydalanuvchili, ko‘poqimli tizimdir.

Linux yadrosini tarqatishning afzalliklari va kamchiliklari

Bundan tashqari, biz namuna sifatida aniq taqsimotni olmaymiz, chunki ularning ko'pligi va

ularning barchasi ma'lum vazifalar va turli xil shaxsiy kompyuterlarga o'rnatish uchun

moslashtirilgan. Biz faqatgina OSni tanlashga ta'sir qiluvchi umumiy omillarni ta'kidlashni

istaymiz. Bundan tashqari, bizda zaif temir uchun eng yaxshi tizimlar haqida gaplashadigan

material mavjud. Biz uni keyingi o'qishni maslahat beramiz.

Ko'proq o'qing: Zaif kompyuter uchun Linux tarqatilishini tanlash

Afzalliklari

Birinchidan, ijobiy tomonlar haqida gaplashmoqchiman. Biz faqat umumiy omillarni

muhokama qilamiz va alohida maqola Windows va Linuxni taqqoslash mavzusiga bag'ishlangan

bo'lib, uni quyidagi havoladan topishingiz mumkin.

Shuningdek qarang: qaysi operatsion tizimni tanlash kerak: Windows yoki Linux

Foydalanish xavfsizligi

Linux tarqatilishini eng xavfsiz deb hisoblash mumkin, chunki nafaqat ishlab chiquvchilar,

balki oddiy foydalanuvchilar ham ularning ishonchliligini ta'minlashdan manfaatdordirlar.

Albatta, OTning mashhur emasligi uni Windows-dan farqli o'laroq, tajovuzkorlar uchun kamroq

jalb qiladi, ammo bu tizim hech qachon hujum qilinmaydi degani emas. Sizning shaxsiy

ma'lumotlaringiz hali ham o'g'irlanishi mumkin, ammo buning uchun siz scammerning kancasiga

tushib, xato qilishingiz kerak. Masalan, noma'lum manbadan fayl olasiz va uni hech qanday

shubhasiz ishga tushirasiz. O'rnatilgan virus fonda ishlay boshlaydi, shuning uchun siz bu haqda

hatto bilolmaysiz. Ushbu firibgarliklarning aksariyati "orqa eshik" deb tarjima qilingan "orqa

eshik" deb nomlanadi. Yomon odam operatsion tizimning xavfsizlik teshiklarini qidirmoqda,

ularni kompyuter orqali yoki boshqa biron bir maqsadda masofadan kirish uchun foydalanadigan

maxsus dastur ishlab chiqmoqda.

Ammo shuni yodda tutish kerakki, mustaqil Windows Linux tarqatishida zaiflikni topish

xuddi Windows 10-ga qaraganda ancha qiyin, chunki ishlab chiqish guruhi ko'pincha o'zlarining

OS kodlarini kuzatib boradi va o'z xavfsizligi bilan qiziqqan ilg'or foydalanuvchilar ham buni

sinab ko'rishadi. Teshiklar topilsa, ular deyarli darhol o'rnatiladi va o'rtacha foydalanuvchi faqat

eng so'nggi yangilanishni iloji boricha tez o'rnatishi kerak.

Shuni ta'kidlash kerakki, Linux-ga maxsus ma'muriy kirish. Windows-ni o'rnatib, siz darhol

juda kuchli bo'lmagan va tizimdagi o'zgarishlardan himoya qiladigan ma'mur huquqlarini olasiz. Linux-ga kirish ildiz otgan. O'rnatish paytida siz parol bilan hisob qaydnomasini yaratasiz. Shundan so'ng, eng muhim o'zgarishlar, agar siz ushbu parolni konsol orqali ro'yxatdan o'tkazganbo'lsangiz va kirishni muvaffaqiyatli qo'lga kiritgan bo'lsangiz.

Linux-ni ishlatishda oddiy foydalanuvchi bloker yoki pop-up reklama bloklari bilan

infektsiyani unutishi mumkinligiga qaramay, ba'zi kompaniyalar hali ham antiviruslarni ishlab

chiqmoqdalar. Agar siz ularni o'rnatadigan bo'lsangiz, deyarli to'liq tizim xavfsizligini ta'minlang.

Mashhur xavfsizlik dasturlari haqida ko'proq ma'lumot olish uchun quyidagi havoladagi boshqa materialimizga qarang.

Shuningdek qarang: Linux uchun mashhur antiviruslar+

Yuqorida tavsiflangan materialga asoslanib, Linuxni aniq sabablarga ko'ra uy sharoitida

ham, korporativ uchun ham xavfsiz tizim deb hisoblash mumkin. Biroq, hozirgi mashhur tarqatish

standart xavfsizlikdan hali ham uzoqdi

LINUX UCHUN FOYDALI YORDAMCHI UTILITALAR

Odatiy bo'lib, Linux tizim va uning jarayonlari haqida juda ko'p ma'lumotlarni olish

imkonini beradi, ammo bu tuzilmagan ma'lumotlar bo'ladi. Ko'proq vizual tasvirga ega bo'lish

uchun siz turli xil yordamchi dasturlardan foydalanishingiz kerak. Ushbu maqolada biz Linux

uchun foydali yordamchi dasturlarni to'pladik.

Misol sifatida Ubuntu 20.04 dan foydalanib, biz nafaqat konsol yordamchi dasturlarini, balki

iloji bo'lsa, ularning grafik hamkasblarini ham ko'rib chiqamiz. Bizning ro'yxatimizda bir nechta

tizim monitorlari, vazifa menejerlari, shuningdek, disklarni tahlil qilish va fayllar bilan ishlash

uchun bir nechta yordamchi dasturlar mavjud.

1.NCDU/BAOBAB

Ncurse Disk Usage yoki oddiygina ncdu - bu eng ko'p to'plangan kataloglarga ishora

qiluvchi disk analizatori. Yordamchi dastur elementar tarzda ishlaydi. Siz uni kerakli katalogdan

ishga tushirasiz va u ro'yxatni eng katta hajmli katalog va fayllarni ko'rsatadigan qulay grafik bilan

to'ldirib, uning mazmunini ko'rsatadi.

2.FINDMNT/DISKLAR

findmnt yordam dasturi barcha o'rnatilgan kataloglarni, shu jumladan fayl tizimlarining

barcha turlarini ko'rsatadi. Agar siz faqat fstab o'rnatish nuqtalarini istasangiz, u holda -s

opsiyasidan foydalaning , bu holda drayverlarning UUIDlari ko'rsatiladi. Haqiqiy fayl tizimlarini

ko'rsatish uchun --real opsiyasidan foydalaning, u ham birdaniga o'rnatilgan kataloglarni

ko'rsatadi va drayvlar /dev/sda1 ga o'xshaydi .

3. NETOGLAR / TARMOQ STATISTIKASI

Nethogs yordam dasturi tarmoq trafigiga oid ma'lumotlarni ko'rsatadi. Joriy tezlik,

shuningdek, o'tgan trafik ko'rsatiladi. Qaysi jarayonlar trafikni sarflayotganini ham ko'rishingiz

mumkin. Yordamchi dastur superuser huquqlari bilan ishlashi kerak.

4.IOTOP

Iotop yordam dasturi jarayonlar bo'yicha diskdan foydalanishni ko'rsatadi. Agar biron bir

dastur drayverni yuklasa, uni ko'rasiz. Ro'yxat saralanadigan ustunni tanlash uchun chap va o'ng

tugmalardan foydalaning. Ishlash uchun superfoydalanuvchi huquqlari talab qilinadi.

6.W

W yordam dasturi faol foydalanuvchilarning ro'yxatini ko'rsatadi. Siz foydalanuvchilarning

umumiy sonini va ularning kirish vaqtini ko'rishingiz mumkin. U ko'pgina tarqatishlarga kiritilgan

va o'rnatishni talab qilmaydi.

7.CHKSERVICE

Chkservice yordam dasturidan ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak. Bu sizga Space

tugmasi yordamida tizim modullarini yoqish va o'chirish imkonini beradi va s tugmasi ishga

tushirish va to'xtatish uchun javobgardir.

8.HTOP/BPYTOP/STACER

Endi vazifa menejerlariga o'tamiz. htop haqli ravishda eng yaxshilaridan biri hisoblanadi. U

yadrolardagi yukni, RAM sarfini va jarayonlarning o'zini ko'rsatadi. Siz karnaylaringizni

sozlashingiz mumkin. Biroq, juda ko'p foydali parametrlar mavjud emas, asosan jarayon

identifikatorlari, vaqt va ishg'ol qilingan xotira.

9.RIPGREP

ripgrep juda yaxshi fayl topuvchi. U fayllarni filtrlashi mumkin, masalan, yashirin

kataloglar, ikkilik fayllar va ramziy havolalar sukut bo'yicha o'tkazib yuboriladi. Plyuslar tez

ishlashni o'z ichiga oladi va minuslar eng qulay sintaksis emas.

10. BROOT

broot - bu daraxtga asoslangan fayl boshqaruvchisi. U bilan fayllarni qidirish qulay, chunki

ripgrepda o'rnatilgan filtr mavjud. Bir nechta daraxtlarning chiqishi qo'llab-quvvatlanadi va agar

siz yordam dasturini -s parametri bilan ishlatsangiz , u holda kataloglarning o'lchami qo'shimcha

ravishda ko'rsatiladi.

11.FFSEND/OBMIN

Fsend yordam dasturi bulutga fayllarni yuklash imkonini beradi. Siz parol qo'shishingiz,

havolaning ishlash muddatini belgilashingiz va yuklab olishlar sonini cheklashingiz mumkin.

Qizig'i shundaki, bulutli saqlash fayllarni yuklagandan so'ng ushbu parametrlarni qo'shish

imkonini beradi, bu holda siz yaratilgan havolani ko'rsatishingiz kerak. Va --qrcode parametri

bilan yaratilgan QR kod tasviri to'g'ridan-to'g'ri terminalda ko'rsatiladi. Siz o'zingizning HTTP

serveringizni ham ishga tushirishingiz mumkin. Obmin yordam dasturi buni bir necha marta bosish

bilan amalga oshirishga imkon beradi. Siz ikkala faylga ham, kataloglarga ham kirishni

ochishingiz mumkin va ikkinchisini arxivda bitta fayl sifatida yuklab olishingiz mumkin. Undan

oldin marshrutizatorni sozlashni unutmang, sukut bo'yicha 8088 port ishlatiladi.Xavfsizlik uchun

siz foydalanuvchi nomi va parol qo'shishingiz mumkin.

12.SETFACL/EICIEL

Setfacl yordam dasturi kirishni boshqarish ro'yxati (ACL) yordamida fayllar va kataloglarga

kengaytirilgan ruxsatlarni o'rnatish imkonini beradi. Bu sizga chmod buyrug'i kabi faqat egasi,

guruh va boshqa foydalanuvchilar uchun ruxsatlarni o'rnatishga imkon beradi .