Krzysztof Kołatka Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

{Święta Boża Rodzicielka Maryja; Najświętsza Maryja Panna, Królowa Polski', Najświętsza Maryja Panna, Matka Kościoła: Najświętsza Maryja Panna, Wspomożycielka Wiernych), jak i przymiotne {Najświętsza Maryja Panna Bolesna: Najświętsza Maryja Panna Różańcowa). Z kolei nazwy odwołujące się do konkretnej prze­strzeni konstruowane są przy użyciu zarówno przymiotnika, np. Najświętsza Maryja Panna Częstochowska: Najświętsza Maryja Panna Fatimska (przydaw­ka przymiotnikowa), jak i wyrażenia przyimkowego, np. Najświętsza Maryja Panna z Góry Karmel: Najświętsza Maryja Panna z Lourdes⁴³ (przydawka przyimkowa, okolicznikowa miejsca)⁴⁴.

Niezmiernie interesujące są także maryjne antroponimy, będące ludowymi odpowiednikami oficjalnych nazw świąt. Ofiarowanie Pańskie, dawniej nazywa­ne Oczyszczeniem Najświętszej Maryi Panny, to, według ludu, święto Matki Bożej Gromnicznej ze względu na błogosławienie świec, zwanych gromnicami⁴⁵, przynoszonych przez wiernych tego dnia do kościoła⁴⁶. J. Bartmiński zwraca uwagę na połączenie i ścisłą relację poszczególnych świąt maryjnych z cyklem wegetacyjnym, który, podobnie jak dni świąteczne w roku liturgicznym, deter­minuje ludzką egzystencję⁴⁷. Bieg życia człowieka wyznaczają dwa wzajemnie

⁴¹ Spis przygotowany na podstawie Kalendarza liturgicznego diecezji polskich. Stan na 30 września 2008 roku, zamieszczonego na stronie internetowej http://www.kkbids. episkopat.pl/wprowadzeniedoksiag/mszal/ calendarium.htm - dostęp: 06. 06. 2011. Por. także: J. Szczypka, dz. cyt.; ks. J. Drozd SDS, dz. cyt.; ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt.

⁴² Określenie J. Bartmińskiego (tegoż, dz. cyt., s. 193).

⁴³ Przydawka przyimkowa stosowana jest rzadziej. Najczęściej w przypadkach, w których istnieje ryzyko zatarcia budowy słowotwórczej przymiotnika, pochodzącego od nazwy miejscowej (E. Umińska-Tytoń, dz. cyt., s. 296).

⁴⁴ Obecność tych nazw w kalendarzu liturgicznym jest rezultatem oddawania czci poszczególnym ikonograficznym wizerunkom Matki Bożej.

⁴⁵ Zapalone i postawione w oknie gromnice towarzyszyły modlitwie o ochronę do­mostwa przed piorunami.

⁴⁶ J. Szczypka, dz. cyt., s. 31-33; E. Ferenc-Szydelkowa, dz. cyt., s. 91-94; ks. W. Za­leski SDB, dz. cyt., s. 117-123, 300; J. Bartmiński, dz. cyt., s. 194.

⁴⁷ J. Bartmiński, dz. cyt., s. 193-194.


64

Krzysztof Kołatka

się uzupełniające porządki: jeden określony przez terminarz rolniczy, drugi wy­znaczony przez kalendarz kościelny. Otóż Zwiastowanie Pańskie posiada aż kilka nazw nieoficjalnych. Na wsi nazywane jest bowiem świętem: Matki Bożej Wiosennej - z powodu niedawnego nadejścia kalendarzowej wiosny (21 marca); Matki Bożej Roztwornej, bo „roztwiera” glebę i przygotowuje ją pod uprawę; Matki Bożej Zagrzewnej. ponieważ ogrzewa ziemię; Matki Bożej Ożywiającej, gdyż dzięki niej wszystkie elementy środowiska naturalnego budzą się do życia; Matki Bożej Strumiennej - jako że Maryja powoduje wiosenne roztopy i wpra­wia w ruch wodę w strumieniach i rzekach, będącą symbolem życia; Matki Bożej Kwietnej, albowiem wszystko w przyrodzie kwitnie, a także Matki Bożej Wcie­lenia Słowa⁴⁹. Matka Boża Jagodna to z kolei ludowy ekwiwalent święta Na­wiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Nazwa ta motywowana jest sezonem na jagody i inne owoce lasu. Należy zaznaczyć jednak, iż pierwotnie święto to obchodzono nie 31 maja, lecz 2 lipca⁵⁰. Zatem motywacja ta jest nieaktualna. Być może właśnie dlatego, ze względu na niemożność umotywowania, ów epitet jest używany zdecydowanie najrzadziej spośród wszystkich ludowych określeń. Uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, na Zachodzie nazywana Przejściem, na Wschodzie Zaśnięciem i Odpocznieniem, określana jest mianem uroczystości Matki Bożej Zielnej, ponieważ święcono wówczas bukiety złożone z pierwocin ziół, kwiatów oraz płodów rolnych⁵¹. Narodzenie Najświętszej Maryi Panny to inaczej święto Matki Bożej Siewnej ze względu na zaczynającą się porę siewu zbóż ozimych⁵². Nazwy te są zatem zazwyczaj konstruowane za pomocą przy dawki przymiotnej i przy dawki dopełniaczowej.

Jednak pewna fakultatywność dotyczy także oficjalnej nomenklatury. Wspo­mnienie Najświętszej Maryi Panny, Wspomożycielki Miernych określane jest również, na cześć zwycięstwa chrześcijan nad Turkami pod Lepanto w 1571 roku, mianem Matki Bożej Zwycięskiej^. Natomiast wspomnienie Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel to inaczej wspomnienie Matki Bożej Szkaplerznej ze wzglę­du na rolę i istotę szkaplerza w zakonie karmelitów, będącego zresztąjego najbar­

⁴⁸ Według J. Bartmińskiego epitet Kwietna odnosi się do święta Nawiedzenia Najświęt­szej Matyi Panny, które lingwista datuje na 2 lipca (J. Bartmiński, dz. cyt., s. 194).

⁴⁹ E. Ferenc-Szydelkowa, dz. cyt., s. 120-123; ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 184, 300. Por. także J. Bartmiński, dz. cyt., s. 194.

⁵⁰E. Ferenc-Szydelkowa, dz. cyt., s. 194-195; ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 355. Por. także J. Bartmiński, dz. cyt., s. 194.

⁵¹ J. Szczypka, dz. cyt., s. 200; E. Ferenc-Szydelkowa, dz. cyt., s. 200-203; ks. W. Za­leski SDB, dz. cyt., s. 300; J. Bartmiński, dz. cyt., s. 194.

⁵² E. Ferenc-Szydelkowa, dz. cyt., s. 207-208; ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 300; J. Bartmiński, dz. cyt., s. 194.

⁵³ ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 342.


„Jedna, lecz o wielu obliczach... ” O wizerunkach Najświętszej Maryi Panny w aspekcie... ⁶⁵

dziej rozpoznawalnym atrybutem⁵⁴. Zaś wspomnienie Rocznicy poświęcenia rzymskiej Bazyliki Najświętszej Maryi Panny znane jest jako wspomnienie Matki Bożej Śnieżnej w nawiązaniu do legendy, mówiącej o powstaniu tejże świątyni⁵⁵.

3. 
   Najświętsza Maryja Panna w pomorskich sanktuariach
   

W Polsce znajduje się kilkaset sanktuariów maryjnych⁵⁶. Przedmiotem moich rozważań są wybrane pomorskie wizerunki Matki Bożej z terenu Kaszub⁵⁷, Ko- ciewia oraz Krajny.

W tej grupie po raz kolejny wyraźnie zarysowuje się kategoryzacja na nazwy swoistych „specjalizacji” Matki Bożej, wskazujące na relacje człowieka z sacrum, a także określenia odmiejscowe, pełniące funkcję lokatywną. Wśród sakronimów charakteryzujących daną rolę Maryi zdecydowanie dominująkonstrukcje z przy- dawką rzeczowną, np.: Matka Boża Królowa Polskiego Morza (Swarzewo, Kaszuby, archidiecezja gdańska). Matka Boża Królowa Rodzin (Kościerzyna, Kaszuby, diecezja pelplińska). Najświętsza Maryja Panna Królowa Kaszub (Sianowo, Kaszuby, archidiecezja gdańska). Najświętsza Maryja Panna Królowa Krajny (Byszewo, Krajna, diecezja pelplińska). Najświętsza Maryja Panna Matka Kościoła (Płochocin, Kociewie, diecezja pelplińska). Inne funkcyjne antroponimy zawierają przy dawkę dopełniaczową np. Matka Boża Ludzi Pracy (Gdańsk, Kaszuby, archidiecezja gdańska). Matka Boża Pocieszenia (Lubiszewo Tczewskie, Kociewie, diecezja pelplińska). Matka Boża Uzdrowienia Chorych (Topolno, Kociewie, diecezja pelplińska), a także przymiotną, np.: Matka Boża Bolesna (Kościerzyna, Kaszuby, diecezja pelplińska). Matka Boża Brzemienna (Gdańsk-Matemblewo, Kaszuby, archidiecezja gdańska). Matka Boża Piękna (Gdańsk, Kaszuby, archidiecezja gdańska).

⁵⁴ J. Szczypka, dz. cyt., s. 166.

⁵⁵ Według podania w miejscu, gdzie następnie wybudowano Bazylikę Najświętszej Maryi Panny Większej (Basilica di Santa Maria Maggiore), w niewyjaśnionych oko­licznościach spadł śnieg jako znak, wskazujący na miejsce postawienia tegoż kościoła (E. Umińska-Tytoń, dz. cyt., s. 299).

⁵⁶ ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 302.

⁵⁷ Por. J. Borzyszkowski, Sanktuaria maryjne Pomorza w diecezji chełmińskiej -legen­da, tradycja i historia, [w:] tenże, Z dziejów Kościoła katolickiego na Kaszubach i Pomorzu w XIUX i XX wieku, Gdańsk - Pelplin 2000, s. 236-269; tenże, Rola kultu maryjnego w małych wspólnotach etniczno-kulturowych na przykładzie społeczności kaszubskiej, [w:] tenże, dz. cyt., s. 270-288; KultMatłd Bożej na Kaszubach i Pomorzu. Studianad kulturą religijna Kaszubów i Pomorzan. Materiały z sympozjum mariologicznego w Wejherowie 17-18 maja 1999 r., Wejherowo; Kult Pani Ziemi Wejherowskiej w Duchowej Stolicy Kaszub. Materiały z sesji naukowej z okazjiX-łecia koronacji obrazu MB Wejherowskiej, red. A.R. Sikora OFM, Wejherowo 2009.


66

Krzysztof Kołatka

Za pomocą przy dawki przymiotnej tworzone są także nazwy odmiejscowe. Można wyróżnić tu dwa podtypy. Pierwszy to antroponimy odnoszące się do miejsca, w którym znajduje się dane sanktuarium, np.: Matka Boża Górecka (Górka Klasztorna, Krajna, diecezja bydgoska). Matka Hoża Trąbkowska (Trąb­ki Wielkie, Kociewie, archidiecezja gdańska). Matka Boża Wejhermvska (Wej­herowo, Kaszuby, archidiecezja gdańska). Zaś drugą kategorię tworzą określenia odmiejscowe, nazwane przeze mnie „wędrownymi”, odwołujące się do innej przestrzeni niż ta, w której znajduje się dany wizerunek, np.: Matka Boża Czę­stochowska (Świecie, Kociewie, diecezja pelplińska). Matka Boża Fatimska (Gdańsk, Kaszuby, archidiecezja gdańska). Matka Boża Ostrobramska (Gdańsk- Wrzeszcz, Kaszuby, archidiecezja gdańska).

Wyjątkową grupę stanowią sakronimy o złożonej budowie, kumulujące kilka właściwości. Mogą na przykład informować jednocześnie o miejscu oraz więcej niż jednej funkcji, np. Matka Boża Licheńska Bolesna Królowa Polski⁵⁸ (Gdynia, Kaszuby, archidiecezja gdańska) albo Matka Boża Królmva Pomorza i Matka Jedności (Piaseczno, Kociewie, diecezja pelplińska)⁵⁹.

Należy zaakcentować, iż w potocznym użyciu funkcjonują także nazwy nieoficjalne. Matka Boża Królowa Polskiego Morza ze Swarzewa nazywana jest odmiejscowo Matką Bożą Swarzewską lub, po kontaminacji obu określeń. Mat­ką Bożą Swarzewską Królową Polskiego Morza. Często stosowany jest także antroponim łączący dwie bardzo ważne role, a mianowicie Matka Boża Królmva Polskiego Morza i Opiekunka!/Królowa (Kaszubskich) Rybaków "'. Inne nazwy przypisane temu wizerunkowi to Gwiazda Morza, a także Patronka ŻeglarzyII Marynarzy. Podobnie jest w przypadku sakronimów wzbogaconych o wskaźnik lokaty wności, albo zredukowanych wyłącznie do tego elementu, np:. Matka Boża Królowa Rodzin (Kościerzyna) - Matka Boża Kościerska Królowa Rodzin, Najświętsza Maryja Panna Królowa Kaszub (Sianowo) - Najświętsza Maryja Panna Sianowska Królowa Kaszub (lub tylko z określeniem Sianowska), Naj­świętsza Maryja Panna Królowa Krajny (Byszewo) - Najświętsza Maryja Pan­na Byszewska Królowa Krajny (także Najświętsza Maryja Panna By szewska). Matka Boża Uzdrowienia Chorych (Topolno) - Matka Boża