Kurikulum 2013- №3 Kur qxd

39
Kurikulum. 2013. №3
Qloballaşma, modernlәşmә: yeni insan vә tәhsil problemlәri
sistemi layihәlәndirәk. Onda moti 
va 
si 
ya
probleminin hәlli, tәdrisә qarşı  müqa vi mәtin
olmaması, tamamilә fәrqli tәdris dinamikası
ortaya çıxır. Lakin eyni zamanda müәy 
 
yәn
tәhsil standartlarını, mәdәniyyәtin ümu 
-
miliyini qorumaq lazımdır. Yәni burada da zid -
diyyәt göz qabağındadır: insanlar mә dәniy yә -
tin daşıyıcıları kimi müxtәlifdirlәr, mәdәniyyәt
isә ümumidir. Bәs belә olan halda nә etmәli?
Tәhsil sisteminin yeni paradiqması bu
zid 
diyyәti aradan qaldırmalıdır. Mәdәniyyәt
standartlarını әldәn vermәmәk şәrti ilә tәdri -
sin dinamizmi, forma müxtәlifliyi vә mahiy -
yә ti vәhdәt halına gәtirilmәlidir: tәhsil müәs -
si sә lәrinin müxtәlif formaları, tәlim texnolo -
gi 
ya 
ları, fәnnә müxtәlif dәrәcәdә yiyәlәn 
-
mәyi nәzәrdә tutan külli miqdarda fәnn
seçimi im kanları vә standart tәlәblәr, «qızıl
bilik fon du» çәrçivәsindә imtahanlar.
Dәrinlәşdirilmiş Tәhsil Mәrkәzi – yeni
tip müәssisәni şәrti olaraq belә adlandıraq.
Bu 
rada uşaq (yaxud, yaşlı adam – könüllü
mә  sәlәdir) 2-3 gün әrzindә hansısa kursu dә -
rindәn keçә bilәr. Bu, mәktәb tәhsili üçün
stan   dart, yaxud qeyri-standart kurslar ola bi -
lәr: müasir texnikada fiziki effektlәr; mәişәt
ci hazlarının mexanizmi; qeyri-standart mәsә -
lә 
lә 
rin hәll üsulları; ulduzların tәkamülü;
«Mar  sın tәdqiqi» layihәsinin işlәnib hazırlan -
ması vә s. Mәrkәzdәki standart kursun, mә -
sәlәn, elә hәmin «optika»nı götürәk, – mәk -
tәb kursundan fәrqi nәdir? Fәnnә dәrin dәn yi -
yәlәnmәk. «Mәtbuat konfransı» metodu [7],
ixtiraçılıq vә tәdqiqat mәsәlәlәri nin hәlli [8],
parlaq eks perimentlәr, «bütün divar boyu» di -
fraksiya  vә interferensiya, tәmas vә hәtta hәr
hansı ciha zı, mәsәlәn, difraksiya qәfәsini öz
әlinlә hazırlamaq imkanı. Tәdris prosesi  şә -
kil lәrin çәkilmәsi ilә müşayiәt olu nur vә şa -
gird iş dәftәri – onun öz iştirakının әks olun -
du ğu şәkillәrin verildiyi tәdris vәsai ti alır. Bir
çox uşaqlar üçün belә bir kursda işti 
rak
etmәk, idrak motivasiyasını dәstәk 
lә 
yәn vә
hәtta onu әhatә edәn möcüzә ilә qar şılaşmaq
demәkdir [9]. Əhalisi 500 min nәfәr olan
şәhәr üçün bir belә mәrkәz artıq ciddi mәsә -
lә dir [10]. Belә bir mәrkәz hәlә yoxdur. Kim
riskә gedib belә bir mәrkәzә sәrmayә yatıra
bilәr? 14 yaşlı uşağın hәya tından kon kret mi -
sal gәtirәk. O, mәktәbdә fizika kur su çәrçivә -
sin dә yarımillik optika kursunu başa vurmuş -
dur.  Şәhәr  mәk tәbi-gimnazi ya sın da  әla  qiy -
mәt lәr alır. Onun fәnni nә dәrә cә dә mә nim sә -
di 
yi 
ni vә öyrәn 
diklәrini tәtbiq edә bilmәk
bacarığını yoxla yaraq elә o, öz qiy mәtinә gö -
rә  heç dә tәsәl li ve rici olmayan qә naә tә gә lir.
Ev şәraitindә op 
tik eksperi 
ment 
lәrin (әl
altında olan mate 
riallardan vә «Optika»
konstrukto run dan  isti fa dә  etmәklә),  nәzәriy -
yә nin vә mәsәlәlәrin hәl linin nümayiş etdiril -
mә si yolu ilә mәş ğә lә lәr aparırıq. Fәnni yaxşı
sәviyyәdә mәnimsә 
mәsi, linzalarda heç dә
sadә olma 
yan tәsvir 
lәri (iki linzadan ibarәt
sistemlәrdә vә güzgü-linza sistemlәrindә)
başa düşәrәk qurması üçün hәmin şagirdә iki
saatlıq 5 mәşğәlә kifa 
yәt edir. Belә bir
mәrkәz tәhsil mәkanını güc 
lәndirmәyin vә
çeşidli etmәyin çoxsaylı variantlarından biri -
dir. Muzey peda 
qogikası, әy 
lәn 
cәli elm
şәhәrciklәri (Belә şә 
hәrciklәr bü 
tün inkişaf
etmiş ölkәlәrdә po pul yardır. Mos kvada «Elm
vә texnika şәhәr ci yi» XTNS «Mәr kәzi» pa -
vil yonunda tәşkil edilmiş, lakin sonralar da -
ğıdılmış, hәmin әra zi dәn ticarәt mәr  kәzi kimi
istifadә olunmuş 
dur), elmi-po 
pulyar filmlәr
vә  TV  kanallar,  in te rak tiv  kom pyuter  oyun-
laboratoriyaları, ma ariflәndirici tu rizm bu ki -
mi variantlardır. 
Tәhsil mәkanının mәqsәdi fәrdi tәhsil tra -
yektoriyasının hәyata keçirilmәsinә imkan
ver mәkdir. Arzu, mövzu vә maraqlardan, ha -
belә maliyyә imkanlarından asılı olaraq bu vә
ya digәr yol seçilir. Tәlim fәaliyyәti, şagirdin
uğurları, keçilmiş kursların sayı vә dәrinliyi
ümumi bazada toplanır. Bu gün müәllimin
әsas funksiyası biliyin carçısı, ikinci әsas
funk 
siyası biliyin nәzarәtçisi olmaqdır. Hәr
iki funksiya  sәmәrәsiz  yerinә yetirilir. Yaxşı
seçilmiş  elmi-populyar film, mәsәlәn, dәrin
sularda üzәn balıqlar haqqında film mәktәb
müәllimlәrinә nisbәtәn daha canlı, әyani vә
maraqlı söhbәt açır. Eyni sözlәri, әslindә, bü -

---

40
Kurikulum. 2013. №3
Humeyir Əhmәdov
tün dәrs mövzuları haqqında demәk olar. Bü -
tün dәrs mövzularını әhatә edәn filmlәrdәn
ibarәt әlçatan kitabxanaya sahib olmaq kim
bilir nә qәdәr çәtin mәsәlәdir. Üstәgәl әn yax -
şı müәllim vә şagirdlәrin video vә audio-mü -
ha 
zirәlәri, üstәgәl dәrs mövzuları ilә bağlı
mü 
zakirәlәrin getdiyi, biliyin yoxlama sis-
temli  ixtisaslaşdırılmış saytlar vә internet-
por tallar vә bütün bu sadalanan funksiyaları
müәllimin üzәrindәn götürüb onun yükünü
xey 
li azaltmaq olar. Yeni tәhsil sistemindә
müәllim bilik yolunun mühәndisinә, fәrdi
tәh 
sil trayektoriyası üzrә mәslәhәtçiyә çev 
-
rilir. Möv 
cud şagird-müәllim münasibә 
-
tindәki nis 
bә 
ti nәzәrә alsaq, belә mәslәhәt 
-
çilәr standart tәhsil sahәsindәki müәllimlәrlә
müqayisәdә  xey li dәrәcәdә az tәlәb olunur.
Bәs yeni tәhsil sistemindә dövlәt vә
cәmiyyәt hansı rol oynayır? Dövlәt biliklәrin
hәr bir vәtәndaş üçün mәcburi olan  minimum
standartlarını hazırlamalıdır. Mәsәlәn, hansı
sürәtlә yazıb-oxumalı, «әdәbiyyatın qızıl fon -
dun dan» nә qәdәr, dövlәtin, xalqın, dünyanın
tarixindәn nә qәdәr mәlumatlı olmalı... Hә -
min bu biliklәrә nәzarәt vasitәsi (biliklәrә nә -
zarәt üzrә  ixtisaslaşdırılmış müәssisәlәr vә
s.) yaradılmalı. Biliyin zahiri motivlәri yara -
dıl 
ma 
lı, yüksәk sәviyyәli tәhsil dәbә salın 
-
malı dır. Doğrudur, bu sahәdә müәyyәn işlәr
gö 
rülmәyә başlanıb. Lakin bu çox cüzidir.
Bu nun üçün zәruri olan bütün vasitәlәrimiz,
ilk növbәdә televiziya vardır. Daha yüksәk
stan 
dartlar, o cümlәdәn peşәkar standartlar
sahә institutları, peşәkar özünütәnzimlәyәn
tәşki lat lar tәrәfindәn yaradılır. Bu işi onlar -
dan yax şı heç kәs edә bilmәz. Hәr bir imtahan
iki sәviyyәdә – «kafi vә ya qeyri-kafi» sis -
temi  üz rә tanışlıq, instrumental vә yaradı cılıq
sә viy yәlәrindә olmalıdır. Bu, tәşkilati baxım -
dan xeyli sadә, bal sistemlәrindәn daha әda -
lәtlidir.  Hәr bir sәviyyәnin özünün   bilik vә
ba carıq standartları olmalıdır. Şagird ali mәk -
tәbә oxumağa gәlәndә artıq bir xeyli imtahan
vermәk tәcrübәsi olur (yaxud әlavә fәnlәrә,
keçdiyi kurslara imtahansız buraxı lır). Mәsә -
lәn, instrumental sәviyyәdә tәtbiqi riyaziyyat,
fizika, kimya, texnika, milli әdә biy yat, ölkә
ta rixi, yaradıcılıq sәviyyәsindә xüsusi «elek -
trodinamika», «yüksәk enerjilәr fizika sı»,  ta -
nışlıq sәviyyәsindә xüsusi dilçilik vә şeir üs -
lubu kursları. Strateji baxımdan  belә tәhsil
sis  temi indikindәn hәm keyfiyyәt li, hәm dә
ucuz dur,  FİƏ isә müqayisәedilmәz dәrәcәdә
yüksәkdir. Lakin iqtisadiyyatı tәbii ehtiyatla -
rın hasilatına vә satışına, habelә mo no mәh -
sul 
ların istehsalına yönәldilmiş cә 
miyyәtә
belә bir tәhsil sistemi lazım deyildir. İdeal
tәhsil sisteminin hәyata keçiril 
mә 
sinin şәrti
in 
kişaf etmiş innovasiya iqtisa 
diy 
yatıdır ki,
bu da eyni dәrәcәdә innovasiya lı olan tәhsil
sistemindәn nәticәlәr tәlәb edә cәk dir. İnno va -
siya  iqtisadiyyatında peşәkar cәmiy yәtlәr tә -
rә findәn tәhsil sisteminә pul yatırılması  ha -
zır  da  reklam çarxlarına  vәsait yatı rıl ması qә -
dәr tәbii vә sәrfәli vasitәyә çevrilir. Tәhsilә
yö 
 
nә 
lәn ümumi vәsait axını 
na dövlәt, sahә
institutları, peşәkar özünütәn zim lәyәn tәşki -
lat  lar vә xeyriyyә fondları şәrait yaradır, vali -
deyn lәr dә imkan daxilindә öz istәyi ilә bu işә
qoşulurlar.
Ədalәt naminә qeyd edәk ki, yeni tәhsil
sistemi innovasiya iqtisadiyyatının tәşәkkülü -
nün nәticәsi kimi avtomatik surәtdә peyda
olmayacaqdır. Əksinә, innovasiya iqtisadiy 
-
yatı 
nın tәşәkkülü layihәlәndirmә vә onunla
bağ lı müvafiq tәhsil sisteminin tәşәkkülü ol -
madan  mümkün deyildir.  Tәhsil vә iqtisadiy-
yat bir çox baxımdan bir-birini qarşılıqlı su -
rәt dә  tamamlayır.
Nә etmәli? Tәhsil sistemi özlüyündә  mü -
rәkkәb mәhsuldur, üstәlik başqa mürәkkәb
ictimai sistemlәrlә – iqtisadiyyat, siyasәt  vә
sairlәrlә sıx surәtdә bağlıdır. Buna baxmaya-
raq, insanların yaratdıqları digәr sistemlәr ki -
mi o da, ola bilsin, mühәndis tәhlilinә, proq -
 no zuna vә sintezinә meyllidir. 
İndiki dövrdә «mütәxәssis» anlayışına
ye  nidәn baxmaq lazımdır, ali tәhsil sahәsindә
çox problemlәr var. Bir çox ixtisaslar vә is -
tiqamәtlәr, ümumiyyәtlә, lazım deyil. Onlar
bir-birini tәkrarlayır. Mәnim hәm dә ali riya -
ziy yat tәhsilim var, amma hazırda elmә yiyә -

---