Kurqanlarda
Yüklə 2,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
74 Hələ 1960-cı illlərdə 40 belə «ibadət evi» qazılaraq aşkar edil- mişdir. Buradan tapılan «ilahələr» əsasən üç vəziyyətdə təsvir olunur. Bunlardan bir qismi gənc qadın, digərləri insan və ya öküz doğan orta yaşlarda olan qadın, başqa bir qismi isə bəzən yırtıcı quş tərəfindən müşaiyət edilən, bəzənsə tək olan qoca qarı şəklində təsvir edilirdi (James Mellaart, 1967, p. 181). Kişi «tanrı»lar bəzən uşaq, bəzən yeniyetmə (ilahənin sev- gilisi) bəzənsə saqqallı kişi şəklində düzəldilirdi. Saqqallı kişilər bir sıra hallarda hansısa mifoloji heyvanın və ya öküzün belində oturulmuş vəziyyətdə olurdu. Ana ilhəsinin barelyefləri bəzən iki metrə çatır və aslanların arasında oturmuş vəziyyətdə təsvir olunurdu. Bəzən müxtəlif simvolların birləşdirildiyi, məsələn, qadın döşü ilə öküz buynu- zunun birlikdə təsvir edildiyi də maşahidə edilmişdir (James Mellaart, 1967, p.181). E.ə. 6200-ci ilə aid edilən bir «ibadətxana»da öküz başları- nın və onların da arxasında insan ayaqlı qrifonlar tərəfindən hü- cuma məruz qalan insan başlarının barelyeflərinə rast gəlinmidir. Çox sayda «ibadətxana»nın aşkarlanmasına rəğmən, mütəxə- ssislərin fikrincə, Çatal-Höyük cəmiyyətində sosial bərabərsizliyin mövcudluğunu iddia etmək üçün heç bir əsas yoxdur. Gəlinən ümumi qərar belədir ki, sözügedən cəmiyyətdə nə anaxanlıq (mat- riarxat), nə də ataxanlıq (patriarxat) mövcud olmamışdır. Qadınlar- la kişilərin statusu da eyni idi (A Global .., 1991, p.9-13; Christine Fielder and Chris King, 2004; Michael Balter, 2005, c.127). Alimlərin bəzisi qadın heykəllərinin ümumiyyətlə sitayiş obyekti olmadığını, hansısa başqa funksiya daşıdığını ehtimal edirlər (Hodder I., 2005). Amma bunun əksini düşünənlər daha çoxdur. C. Mellartdan başqa M. Gimbutas da Çatal-Höyükdən çıxan kök qadın heykəllərinin ana ilahəsi olduğu fikrini söylə- miş və öz fikrində daha da irəli gedərək, Çatal-Höyük mədəniy- yətində anaxanlığın hakim olduğunu iddia etmişdir. M. Balter də onun fikrinə şərik çıxmışdır (Michael Balter., 2005). Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Çatal-Höyükdə insan və öküz doğan ana ilahə obrazlarına da rast gəlinmişdir. Maraqlıdır ki, 75 bunlardan birincisi türk mifologiyasındakı Umay ana obrazına, digəri isə Ay kağan obrazına uyğun gəlməkdədir. Öküz doğan ilahə obrazının izlərinə zamanla bir qədər dəyiş- miş formada «Oğuznamə»də rast gəlirik. Maraqlıdır ki, Tolstov, Bernştam və Bekmıradov kimi tanınmış türkoloq alimlər oğuzların ən qədim zamanlarda öküzə totem munasibəti bəslədiklərini söyləmişlər. Bu alimlər bu halda «Oğuznamə»də yer alan aşağıdakı sözlərə və «Oğuzun anqağusu» kimi təsvir edilən öküz rəsminə istinad etmişlər: «Olsun dedilər. Onun anqağusu budur». Daha sonra öküz şəklində təqdim edilən Oğuzun doğuşu təsvir olunur: «Yenə günlərin bir günü Ay kağanın gözləri yarıdı, bir oğlu oldu. Bu oğlanın üzü göy idi. Ağzı atəş kimi qırmızı, gözləri ala, saçları, qaşları qara idi. Gözəllikdə mələkdən də gözəl idi...» (Bayat, 1993, s. 124). Alimlərin bir çoxu bu fikirdədir ki, ana ilahəsinə baş Tanrı kimi sitayişin kökləri Paleolitə qədər uzanır. Bəziləri bu inancın qaynağını ana bətnini xatırladan mağaralarla, su stixiyası ilə, bit- kilər aləmi ilə (Горшунова О.В., 2008, с.71-82), başqa biriləri astral obyektlərlə (Горшунова О.В., 2001. с.219-231) bağlama- ğa çalışırlar. Alimlər onu müxtəlif xalqların mifologiyasında rast gəlinən Anahid, Geya, Afrodita və s. bu kimi qadın ilahə obraz- ları ilə müqayisə etmişlər. Lakin müqayisəyə çəkilən ilahələrin heç biri öz panteonunda ən başda, yəni baş Tanrı məqamında durmur. Bu hala sədəcə Ağ Ana (Ana yaradıcı) ilə bağlı türk mi- fik mətnlərində rast gəlinir: «Ana yaradıcı artıq bir dünya yaratmağa qərara almışdı. Amma nə ilə yarada idi, əlində bir şey yox idi. Buna görə qırmzı boyunlu balıqcılla bir çöl ördəyini yanına çağırdı və onlara dedi: - Tez dənizin dibinə dalın və mənə bir az torpaq gətirin! Quşlar dənizin dibinə daldılar, az sonra çöl ördəyi dimdi- yində bir parça çamurla suyun üzündə göründü. Amma balıqcıl orada yox idi. Yaradıcıı “bu balıqcıl harada qaldı” deyə düşünər- kən, o da suyun üzünə çıxdı. Amma ağzında nə çamur, nədə baş- qa bir şey vardı. Yaradıcı soruşdu: 76 - Hanı sənin torpağın? Balıqcıl boynunu bükdü və cavab verdi: - Dənizin dibində mən torpaq tapmadım. Onun üçün də torpaq gətirmədim. Yaradıcı bunu eşitdikdə çox hirsləndi və belə dedi: - Ey hiyləgər quş! Mən sənə çöl ördəyindən daha qısa və daha az qüvvətli bir dimdikmi vermişdim? Bu olan şeydir? Sə- ninki onunkindən həm qüvvətli, həm də uzundur, necə olur ki, çöl ördəyi dənizin dibindən çamur tapır, sən tapmrsan? Mən səni cəzalandıracağam və sən yer üzündə yaşamayacaqsan. Gəz, uç, nə istəyirsən elə, amma dənizin üstündə elə. Cum dənizə, yiyə- cəyini orada axtar. Orada yat, orada qalx. Nə edəcəksənsə, orada et, amma yer üzünə gəlmə! Ana yaradıcı çöl ördəyinin gətirdiyi çamurla dunyanı yarat- dı. Çamuru əlinə aldı, dənizin üstünə qoydu. Nə cür oldusa, pal- çıq dənizin dibinə batmadı. Nə dalğalar, nə də külək onu yerin- dən tərpədə bilmdi. Eyni ilə bir adacıq kimi dənizin ortasında dayanb qaldı. Az sonra da böyüməyə başladı. Elə böyüdü, elə böyüdü ki, bugünkü dünya oldu» (Ögəl, 2006, səh. 445). Başqa bir süjet isə belədir: «Bir Ağ Ana var idi, yaşardı su içində, Göründü su üzündə, Ülgenə belə dedi: “Yaratmaq istəyirsən sən də bir şeylər, Ülgen, Yaradan olmaq üçün bu qutsal sözü öyrən. De ki, mən etdim, oldu. Başqa bir şey söyləmə, Hələ yaradan ikən “etdim, olmadı!” demə!” Ağ Ana bunu dedi, qeyb oldu, çıxıb getdi, Dənizə dalıb getdi, bilinməz hara getdi» (Ögəl, 2006, səh. 228-229). Daha bir süjet: «Böyük Ağ yaradan Ürünğ Ayığ Toyon lap əvvəldən böyük dənizin üzərində yüksəklərdə dayanıb-durarkən suyun üstündə üzən bir köpük gördü. Tanrı durdu və köpükdən soruşdu: - Sən kimsən? Köpük Tanrıya baxıb dedi: Yüklə 2,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|