Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan
Yüklə 4,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mulohaza uchun 3 daqiqa
- Biografiyalar uchun 3 soniyadan: Xayke Kammerling -Onnes
- Boze-Eynshteyn kondensati Maktabdagi fizika darslarida moddaning agregat
| 3 soniyalik fakt
Chayqatib yuborilgan o‘ta oquvchan suyuqlik abadiy aylanadi . Aloqador mavzular: O‘ta o‘tkazgichlar (127-sahifa) Boze-Eynshteyn kondensati (144-sahifa) Mulohaza uchun 3 daqiqa: O‘ta oquvchan geliy bu – haqiqiy mo‘jizadir. Ishqalanish kuchining butunlay yo‘qqa chiqishi sababli, o‘ta oquvchan suyuqlik o‘zi turgan idishning devorlarida bemalol, hech qanday qiyinchiliksiz sizib chiqib ketadi va oralig‘i atiga bir necha atom qalinligicha keladigan o‘ta mayda tirqishlardan ham o‘tib keta oladi. O‘ta oquvchan geliydan ilk marta 1983-yilda kosmik rasadxonadagi orbital infraqizil teleskopning ko‘zgularini sovitish maqsadida amaliy foydalanilgan edi. Mis qoplamasi orqali diffuziyalanishi sababli o‘shanda suyuq o‘ta oquvchan geliy orbital teleskop uchun ‒271,55 ℃ haroratni barqaror saqlab berib turgan. Biografiyalar uchun 3 soniyadan: Xayke Kammerling -Onnes (1853-1926) Materiallarni o‘ta past haroratlarda tadqiq qilish usullarini ishlab chiqqan golland fizigi . Jon Bardin (1894-1984) O‘ta oquvchanlik hodisasini kashf etgan sovet fizigi. Ushbu hodisa ustida shuningdek ingliz fiziklari Jon Allen va Donald Mayzner ham tadqiqot olib borgan. O‘ta oquvchan suyuqlikda ishqalanish bo‘lmaganligi uchun, uni chayqatib yuborilsa, u beto‘xtov (abadiy) aylanaveradi. Boze-Eynshteyn kondensati Maktabdagi fizika darslarida moddaning agregat holatlari uchun xil bo‘lishini, ya’ni, modda suyuq, gaz holatida bo‘lishini uqtiriladi. Ayrim ilg‘or fizika o‘qituvchilarigina, moddaning agregat holatlari ichida to‘rtinchisi sifatida plazmani ham o‘quvchilarga tanishtirib o‘tishadi. (Plazma – zaryadlangan ionlardan iborat modda bo‘lib, u ko‘proq gazga o‘xshaydi). Lekin, zamonaviy fizikada moddaning agregat holatlari aslida beshta deb tan olingan bo‘lib, yuqorida sanalgan to‘rt xil holatdan tashqari, tabiatda shuningdek «Boze-Eynshteyn kondensati» holati ham mavjuddir. Boze-Eynshteyn kondensati moddani deyarli mutlaq nol haroratgacha sovitish natijasida hosil bo‘ladi. Bunda, modda atomlari fermionlardan iborat bo‘lishi (elektron va protonlar singari), yoki, bozonlardan tashkil topgan bo‘lishi kerak. Fermionlardan tashkil topgan moddadan Boze-Eynshteyn kondensati olish birmuncha mushkul. Sababi, buning uchun fermionlar bir-biri bilan o‘zaro yaqin joylashgan bo‘lishi va amalda olish qiyin bo‘lgan noyob holatda bo‘lishi talab etiladi. Bozonlar bilan, masalan, yorug‘lik fotonlar bilan bunday kondensat olish osonroq deb qaraladi. Chunki, bozonlar butun bir guruh hosil qilgan holda, yaxlit tarzda umumiy holatga kirishishi mumkin. Shu sababli ham, Boze-Eynshteyn kondensati haqida gap ketganda, olimlar uni bozonlardan tashkil topgan bo‘ladi deb ta’kidlashadi (ya’ni, fermionlardan bunday kondensat olish imkoniyati deyarli yo‘q darajada bo‘lgan uchun, u istisno qilinadi). Boze-Eynshteyn kondensatidagi bozonlar favqulodda o‘ta past haroratda bo‘lgani tufayli, eng pastki energetik holatga ega bo‘ladi va hammasi bir bo‘lib, o‘zlarini xuddi yaxlit bir katta kvant zarrasi singari tuta boshlaydi. Natijada, ushbu bozonlardan iborat moddada o‘ta oquvchanlik singari g‘ayrioddiy fizik xossalar namoyon bo‘la boshlaydi. Bundan tashqari, Boze- Eynshteyn kondensatini tashkil qiluvchi bozonlar bilan, odatda, oddiy zarralar bilan yuz beruvchi fizik jarayonlar, masalan, interferensiya singari hodisalar yuz bera boshlaydi. Tan olish kerakki, shu choqqacha, Boze- Eynshteyn kondensatidan biror sohada amalda jo‘yali biror naf chiqarilmagan, ya’ni, undan biror maqsad uchun amalda foydalanilgan emas. Bu boradagi ayrim urinishlar, nazariy taxminlar chegarasidan nari chiqa olmayapti. Masalan, bir necha yillar avval, Boze-Eynshteyn kondensatidan, oddiy radarlar ilg‘amaydigan «ko‘rinmas» samolyotlarni payqash uchun foydalanish imkoniyati tekshirib ko‘rilgan edi. Bunda mutaxassislar gravitatsiyaning sezilar-sezilmas kichik o‘zgarishlari kvant interferensiyasiga qanday ta’sir ko‘rsatayotganini kuzatish orqali maqsadga erishish mumkin deb taxmin qilishgan. Lekin, ushbu g‘oya ham xomxayoldan nariga o‘tmadi. Yüklə 4,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|