L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

65 

Azərbaycanın  əkinçilik  üçün  yararlı  olan  torpaqlarında  taxıl  zəmilərinin 

becərilməsi  o  qədər  də  zəhmət  tələb  etmirdi.  Ona  elə  böyük  ehtiyac  da 

duyulmurdu.  Bu,  hər  Ģeydən  əvvəl,  torpağın  məhsuldarlığı  ilə  əlaqədardır.  Bu 

baxımdan böyük Nizami Gəncəvinin fikri maraqlı və daha xarakterikdir: 

 

Biz əkin zamanı səpib zəmini, 

 Həqqə tapĢırırıq sonra əkini,  

Altı ay olarıq əkindən uzaq,  

Bir də biçin vaxtı biçirik ancaq,  

Belə əkdiyimiz zəmilərdən düz  

Bol məhsul alırıq birə yeddi yüz [5]. 

 

Orta  əsrlərdə  taxılın  döyülməsində  həlledici  alət  ağac,  daĢ  vəllər  və 

qismən  də  carcarlar  olmuĢdur.  Bu  alətlər  döyüm  prosesində  biri  digərini 

tamamlamıĢ  və  prosesi  sürətləndirməyə  zəmin  yaratmıĢdır.  Carcar  öz  quruluĢu 

etibarilə daha təkmilləĢmiĢ döyüm aləti olmuĢdur. 

Orta əsrlərdə taxılın saxlanılmasında iri səbətlər, godlar, torpaq quyular və 

təsərrüfat küplərilə yanaĢı, çuval, kisə, ağac və çubuqdan hazırlanmıĢ anbarlardan 

da  geniĢ  istifadə  edilmiĢdir.  Heç  Ģübhəsiz,  taxılın  saxlanılmasında  çuval  və 

anbarlar  daha  münasib  olmuĢdur.  Bu  dövrdə  taxılçılığın  inkiĢafı  ilə  əlaqədar  iri 

anbarlardan  daha  geniĢ  istifadə  edilmiĢ  və  taxılın  yaxĢı  saxlanılmasına  Ģərait 

yaranmıĢdır. 

Azərbaycanda eramızın II-VII əsrlərinə aid abidələrindən arpa, buğda, un 

və  darı  qalıqları  aĢkar  edilmiĢdir.  Eramızın  VII  əsrinə  aid  olan  bir  mənbədə 

Albaniya  ərazisində  çoxlu  arpanın  becərildiyi  xəbər  verilir  [6].  Moisey 

Kalankatuklu Azərbaycanda baĢqa bitkilərlə yanaĢı, Kür çayı boyunca çoxlu taxıl 

bitkilərinin də becərildiyini qeyd edir [7]. 

Ġran  tarixçisi  Həmdullah  Qəzvininin  "Nüzhətül-qülub"  əsərində 

Azərbaycanın  müxtəlif  yerlərində  bol  taxıl  məhsulunun  götürüldüyü  xəbər  verilir 

[8].  Həmin  əsərdə  TalıĢda,  Təbriz  ətrafında,  Naxçıvan  və  Ordubad  torpaqlarında 

taxıl bitkilərinin becərildiyi qeyd edilir. 

ġübhəsiz, Azərbaycan ərazisində baĢ verən müharibələr ölkənin təsərrüfat 

həyatına, o cümlədən əkinçiliyə də böyük zərər verirdi. Taxıl zəmiləri və toplanan 

məhsul qarətçilərin əlinə keçir və beləliklə də yerli əhaliyə olmazın ziyan dəyirdi. 

Bundan  əlavə,  bəzi  vaxtlarda,  xüsusilə  quraqlıq  və  nəmiĢlik  illəri,  əkinlərə  çəyirtkə  

basqını  və  digər  səbəblər  taxılçılıqda  məhsuldarlığa  pis  təsir  edirdi.  Bütün  bu  amillər 

orta  əsrlərdə  Azərbaycanda  taxılçılığın  ümumi  inkiĢafını  ləngidirsə  də,  lakin  onun 

tənəzzülünə  səbəb  ola  bilmirdi.  Xalqın  empirik  biliyi,  bu  sahədə  mövcud  sadə  əmək 

alətlərindən  daha  bacarıq  və  ustalıqla  istifadə,  həmçinin  süni  suvarmanın  tətbiqi 

taxılçılıqda məhsuldarlığın artmasına səbəb olmuĢ və onun əkin sahəsi əsrlərdən-əsrlərə 

geniĢlənmiĢdir. 

XIX  əsrin  əvvəllərindən  etibarən  Azərbaycanın  taxılçılıqla  məĢğul  olan 

---

 

 

66 

bütün  rayonlarında  dənli  bitkilərin  əkin  sahəsi  xeyli  geniĢləndirilmiĢ  və  bununla  da 

taxıl məhsulunun ümumi yığımı artmıĢdır. Buğda və arpa dənli bitkilər içərisində öz əkin 

sahəsinə və məhsul yığımına görə yenə də əsas yeri tuturdu. 

Həmin dövrdən Azərbaycanda becərilməyə baĢlayan qarğıdalı bitkisi ilk vaxtlar 

əsasən  bostan  bitkiləri  ilə  birlikdə  qarıĢıq  əkilərdi.  Lakin  daha  sonralar  bu  bitki  geniĢ 

sahələrdə  ayrılıqda  becərilmiĢdir.  Qarğıdalı  bitkisi  taxılçılıq  təsərrüfatında  öz  əkin 

sahəsinə görə geniĢ yayıla bilməmiĢdir, lakin yerli əhali onu az və ya çox halda kiçik və 

ya  böyük  sahələrdə  becərərək  yüksək  məhsuldarlığına  görə  həmiĢə  qiymətlən-.  

dirmiĢdir. Ona görə də bu bitki xalq arasında "peyğəmbər buğdası" adlanmıĢdır. 

Taxılçılıq təsərrüfatında darı bitkisi qədimdən belə əkilib-becərilmiĢdir. Darı 

tez  yetiĢməsinə  və  məhsuldarlığına  görə  baĢqa  dənli  bitkilərdən  fərqlənmiĢsə  də, 

özünün  keyfiyyət  tutumuna  və  sərfəliliyinə  görə  bir  o  qədər  də  əlveriĢli  bitki  sayıl-

madığı üçün onun əkin sahəsi dənli bitkilər içərisində axırıncı yeri tutmuĢdur. 

Bundan  əlavə,  ənənəvi  taxıl  bitkilərindən  hesab  olunan  çovdar,  pərinc, 

mərci və baĢqa bitkilər də becərilmiĢdir. Lakin bu bitkilər ölkənin ayrı-ayrı rayonlarında 

az  miqdarda  əkilib-becərilmiĢsə  də  alınan  məhsul  kəndli  ailəsinin  ancaq  daxili  ehti-

yacını ödəmiĢdir. Bəzi hallarda artıq məhsul bazara-satıĢa da çıxarılmıĢdır. 

Azərbaycanın Rusiyaya birləĢdirilməsindən sonra bir çox baĢqa mühüm sahə-

lərlə yanaĢı, ölkənin təsərrüfatında, onun iqtisadi həyatında böyük canlanma yarandı. 

Kənd  təsərrüfatında  isə  əsas  aparıcı  rolu  yenə  də  taxılçılıq  tuturdu. 

Taxılçılıq XIX əsrdə də azərbaycanlıların baĢlıca məĢğuliyyəti olmuĢdur. 

XIX əsrin 30-50-ci illərində öz bol taxılı ilə fərqlənən Qarabağ, ġirvan, Quba 

əyalətlərindən  çoxlu  taxıl  toplanmıĢdır.  Belə  ki,  1830-1832-ci  illərdə  ġirvandan 

2770770  pud,  Qubadan  2392500  pud,  Qarabağdan  2090000  pud  buğda  məhsulu 

yığılmıĢdı  [9].  Taxıl  əkini  sahələri  ildən-ilə  geniĢləndikcə,  məhsul  yığımı  da  artırdı, 

1845-ci  ildə  Azərbaycanın  ayrı-ayrı  əyalətlərindən  toplanan  buğda  məhsulu 

17617042 puda, arpa isə 6919386 puda çatmıĢdı [10]. Həmin dövrlərdə toplanan belə 

bol məhsul nəinki əhalinin ehtiyac və tələbatını ödəyir, hətta onun xeyli hissəsi ölkə 

daxili və xarici bazarlara satıĢa göndərilirdi. 

XIX  əsrin  ikinci  yarısı  və  sonlarında  da  ölkənin  kənd  təsərrüfatında  taxılçılıq 

yenə aparıcı rol oynayırdı. Əkin sahəsi geniĢləndiyi kimi, məhsul istehsalı da artmıĢdı. 

Xüsusi ilə Cənubi Qafqaz dəmir yolunun (1883) çəkilməsinin Azərbaycanda taxıl 

istehsalının sürətlə artımına böyük təsiri olmuĢdur. Bakı quberniyası üzrə 1884-1889-

cu  illərdə  ümumi  taxıl  məhsulu  2279277  çətvər  (11)  olduğu  halda,  1896-1899-cu 

illərdə  4127403  çətvərə  çatmıĢdı.  Yelizavetpol  quberniyası  üzrə  də  məhsul 

artmıĢdır. 1884-1889-cu illərdə quberniyada 2770086 çətvər, 1896-1899-cu illərdə 

isə  3238236  çətvər  məhsul  yığılmıĢdı.  Deməli,  XIX  əsrin  son  onilliklərində  Bakı 

quberniyasında  taxıl  məhsullarının  artımı  iki  dəfə  çox,  Yelizavetpol 

quberniyasında  isə  85,5  faiz  olmuĢdur  [12].  Hər  iki  quberniyada  toplanmıĢ  dənli 

bitkilər  içərisində  öz  istehsalına  görə  birinci  yer  (3/5  hissə)  yenə  də  buğdanın 

payına düĢürdü. 

---