L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

71 

(külət), abad, qıran, ġəki-Zaqatalada tala, tomarlıq, axu, Qarabağ bölgəsində tala, 

kolabat  kimi  müxtəlif  istilahlarla  məlum  olsa  da  hər  yerdə  eyni  məzmun 

daĢımıĢdır.  Lakin  bir  xüsusiyyəti  qeyd  etməliyik  ki,  Azərbaycanın  əksər 

bölgələrində meĢədən təmizlənib, əkin məqsədi üçün istifadə edilən torpaqlar tala 

istilahı ilə məlum olmuĢdur. Odur ki, həmin əkinçilik sistemini xalq tala əkinçiliyi 

adlandırmıĢdır. 

MeĢə yerlərinin açılması üçün məngəl, düsər, bel, balta və s. kimi əl əmək 

alətlərindən istifadə edilirdi. Xalq arasında  mövcud olan adətə görə, tala yeri onu 

meĢəlikdən və ya kol-kosdan təmizləyən, abad edən Ģəxsin adı ilə adlanırdı. Böyük 

zəhmət tələb edən bu iĢdə elin köməyindən də istifadə edilirdi. 

MeĢədən  təmizlənmiĢ  sahələrdə  əvvəlcə  bostan  bitkiləri  və  yaxud  çəltik 

əkilərdi.  Demək  lazımdır  ki,  tala  əkinçiliyinin  inkiĢafı  Azərbaycanda  xeyli  meĢə 

sahələrinin  qırılmasına  səbəb  olmuĢdur.  XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəllərində 

təkcə Quba qəzasının MüĢkür mahalında 25 min desyatin meĢə qırılaraq [30] əkin 

sahəsi üçün istifadə edilmiĢdir. 

Əkinçilikdə  geniĢ  yayılan  sistemlərdən  biri  də  "dincə  qoyma"  sistemi 

olmuĢdur.  Bu  sistem  torpağın  məhsuldarlığını  saxlamaq  və  ya  yüksəltmək 

məqsədilə  tətbiq  edilirdi.  Bir  neçə  il  fasiləsiz  becərilərək  yorğun  düĢmüĢ  torpaq 

sahəsini əkinçilər dincə  qoyurdular. YorulmuĢ,  məhsuldarlığı azalmıĢ belə  torpaq 

sahəsi  bir  -  iki  il  və  bəzən  daha  uzun  müddətə  dincə  qoyulduqdan  sonra  onun 

münbitliyi  bərpa  olunurdu.  Hər  bir  bölgənin  torpaq-iqlim  Ģəraitindən,  habelə 

ictimai-iqtisadi amillərdən asılı olaraq torpağın dincə qoyulma müddəti də müxtəlif 

olurdu. 

XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  əkinçiliyində 

kapitalist münasibətlərinin inkiĢafı taxıl, bostan, tərəvəz və texniki bitkilərin əkin 

sahələrinin geniĢləndirilməsini tələb edirdi. Belə bir zəruriyyət isə əkin üçün istifadə 

edilməsi  mümkün  olan  torpaq  sahələrinin  dincə  qoyulması  sistemini  tədricən  aradan 

çıxarırdı.  Beləliklə  taxıl  əkinləri  altında  yorğun  düĢən  torpaq  sahələrində  bostan  və 

baĢqa  texniki  bitkilər  becərilirdi  ki,  bu  da  herik  əkinçilik  sisteminə  keçid  hesab 

olunurdu. Bu sistemdə isə bitkilər biri digəri ilə növbələĢdirilirdi. 

Bu sistem iki, üç və çoxtarlalı olub, Azərbaycanın əkinçilik rayonlarında geniĢ 

yayılmıĢdır.  Ġkitarlalı  əkinçilikdə  tarlada  bir  il  taxıl  əkilir,  ikinci  il  sahə  heriyə  bura-

xılırdı.  Heriyə  qoyulmuĢ  sahədən  isə  otlaq  və  ya  biçənək  kimi  istifadə  olunurdu. 

Pambıq, çəltik, yonca kimi bitkilərin əkildiyi sahələr növbəti səpin ilində buğda və arpa 

üçün ən münasib torpaqlar sayılırdı. Əgər əkinçi bir sahədə üç il ardıcıl olaraq pambıq 

əkirdisə, sonra onu bir il müddətində heriyə qoyurdu. Bir ildən sonra həmin sahədə darı, 

bostan bitkiləri və ya qarğıdalı əkilirdi, daha sonrakı illərdə isə həmin sahədə yenidən 

pambıq əkilərdi [31]. 

Azərbaycanın qədim əkinçilik ölkələrindən olmasını təsdiq edən amillərdən biri 

də  onun  zəngin  və  müxtəlif  əkinçilik  əmək  alətlərinin  mövcudluğudur.  "Ġqtisadi 

dövrlərin  fərqi  bu  dövrlərdə  nə  istehsal  edilməsi  ilə  deyil,  necə  və  hansı  əmək 

---

 

 

72 

vasitələri ilə istehsal edilməsi" ilə ölçülür [32]. 

XIX əsr və XX əsrin birinci rübündə Azərbaycanın taxılçılıq təsərrüfatında müx-

təlif  forma  və  quruluĢa  malik  olan  əkinçilik  alət  və  vasitələri  kompleksi  tətbiq 

edilmiĢdir. Həmin alətlərin böyük bir qismi ta qədim dövrlərdən bu təsərrüfatda istifadə 

edilən alətlərlə xeyli oxĢarlıq və eynilik təĢkil edir. Bu da əkinçilikdə  mövcud  olmuĢ 

əmək  alətlərinin  təkamülünü  izləməyə  imkan  verir.  XX  əsrin  əvvəllərinə  qədər 

Azərbaycan  kəndliləri  əkinçilikdə  əsasən  özlərinin  ənənəvi  əmək  alətlərindən 

istifadə etmiĢlər. 

Azərbaycan ərazisində əkinçilikdə müxtəlif forma və quruluĢlu əl əmək aləti 

olan  yerli  bellərdən  istifadə  edildiyi  müəyyənləĢdirilmiĢdir.  Bu  baxımdan  Quba-

Xaçmaz bölgəsində qazqır bel, Quba beli, Dərbənd beli, ləzgi beli, ġirvanda Navahı beli, 

ġəki-Zaqatala bölgəsində Gülüstan beli, Qarabağ beli, Naxçıvanda ġərur beli, Naxçıvan 

beli, Lənkəran-Astara bölgəsində Ģuxm beli, əyribel, xiling və baĢqa  adlarla  məlum 

olan bellər iĢlədilmiĢdir. 

ġumlamada istifadə edilən toxalar da müxtəlif forma və quruluĢda olmuĢdur. 

XIX  əsrdə  də  toxalar  kəndli  təsərrüfatında  bostan  və  tərəvəz  sahələri  üçün  Ģumun 

hazırlanmasında istifadə edilmiĢdir. 

Bir qayda olaraq, nəzərdə tutulan əkin sahəsi əvvəlcədən daĢdan, kol-kosdan 

təmizlənib  Ģumlama  üçün  yararlı  hala  gətirilirdi.  Bu  cəhətdən  "Avesta"da  verilən 

nəsihətamiz fikir daha böyük maraq doğurur. "Ey məni sağ əli və sol əlilə, sol əli və 

sağ əlilə becərən insan, inan, yorulmadan, usanmadan sənə keyfiyyətli və bol məhsul 

verməkdən  doymayacağam"  [33].  Əsrlər  boyu  bol  məhsulun  əsasını  ilk  növbədə 

Ģumlama  təĢkil  etmiĢdir.  Hələ  vaxtilə  antik  müəllif  Katon  bu  münasibətlə  əlaqədar 

yazırdı:  "Əkin  sahəsini  yaxĢılaĢdırmaq  nə  deməkdir?  Sahəni  yaxĢı  Ģumlamaq.  Bəs 

ikincisi? ġumlamaq, üçüncüsü? Peyinləmək" [34]. 

Taxılçılıqda qoĢqu qüvvəsi ilə istifadəsi mümkün olan bir sıra Ģum alətləri möv-

cud olmuĢdur. Azərbaycanda bir-birini tamamlayan xıĢ, ulamalı xıĢ və qara kotan kimi 

Ģum alətləri daha geniĢ yayılmıĢdır.

 

XıĢlar torpağı üzdən Ģumlayır və onu az çevirir, xıĢ önsüz və laydırsız olur. 

Gavahını simmetrikdir. Kotanlar isə önlü və bir tərəfi laydırlı olub, torpağı daha dərin 

Ģumlayır və laylıyır. 

Azərbaycanın ayrı-ayn bölgələrində torpaq örtüyünün müxtəlifliyi, həmçinin 

məhəlli xüsusiyyətlər Ģum alətlərinin özlərinin də növ müxtəlifliyinə səbəb olmuĢdur.

 

XıĢ və ya cüt ağacdan düzəldilən ən qədim Ģum alətidir. Sadə quruluĢlu bu Ģum 

aləti Azərbaycanın bütün əkinçilik rayonlarında geniĢ yayılmıĢ və kəndli təsərrüfatında 

əsas rol oynamıĢdır. Azərbaycanda ən qədim Ģum aləti kimi istifadə edilən xıĢ torpağı 

cızmaq  üçün  qolu  olan  təbii  ağacdan  düzəldilirdi.  Sonrakı  dövrlərdə  isə  bu  alət 

təkmilləĢdirilərək  bir  neçə  ağac  hissədən  düzəldilmiĢdir.  Həmin  alət  daha  meĢədən 

hazır  halda  tapılmır,  onu  yerli  ustalar  düzəldirdi.  Bunun  üçün  ağac  kəsilir,  yonulur, 

quraĢdırılaraq istənilən formaya salmırdı. Belə xıĢlar qollarının formasına (əyri və 

ya  düz  olmasına),  habelə  ayrı-ayrı  hissələrinin  birləĢmə  qaydalarına  görə  bir-

---