L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
73 birindən fərqlənmiĢlər.
Azərbaycanda istər bütöv, istərsə də geydirmə kötüklü xıĢlar əsasən bir cüt qoĢqu heyvanı ilə iĢlədilmiĢdir.
Sadə Ģum aləti hesab olunan xıĢların hamısında gavahın olmuĢdur. Lakin xıĢın hansı forma və ya sahədə, hansı növ bitkinin becəriləcəyindən asılı olaraq, onun gavahını iri və ya kiçik, ucunun oval və yaxud iti olması ilə fərqlənirdi. XıĢın qolunda xüsusi deĢiklər (gözlər) olurdu ki, buraya da "güc ağacı" adlanan ağac keçirilərdi. Torpağın dərin və dayaz Ģumlanması xıĢın qolunda olan deĢiklərə keçirilən güc ağacı ilə, yaxud "ulama" ilə tənzimlənirdi. Azərbaycanda geniĢ yayılmıĢ xıĢlar quruluĢ və formalarına görə məhəlli xüsusiyyətlərə malik olmuĢlar. Daha təkmil hesab olunan xıĢlar ulamalı xıĢ, qollu xıĢ, çatma xıĢ, iĢgilli xıĢ və baĢqa adlarla tanınmıĢdır. Belə xıĢlara demək olar ki, Azərbaycanın bütün etnoqrafik bölgələrində rast gəlmək mümkündür. Ulamalı xıĢların bazasına əlavə edilən qol (ulama) torpağın Ģumlanmasında xüsusi əhəmiyyət
74 kəsb etdiyi üçün o, möhkəm və münasib ağacdan düzəldilirdi. Ulamalı xıĢlar da öz quruluĢ və formalarına görə fərqlənmiĢlər. Ulamalı xıĢlar əsasən ġəki-Zaqatala, Qarabağ, Naxçıvan etnoqrafik zonalarında və həmçinin bir sıra rayonlarda yayılmıĢdır. Ulamalı xıĢların qolu (bazısı) bütöv olmayıb, calaq əlavə etməklə düzəldilirdi. Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində, ona "ulama", "çilə", "çatma", "məsənə" deyilirdi. Ulamalı xıĢların kötüyünün forma və ölçüsü də sadə xıĢların kötüyündən öz iriliyinə görə fərqlənirdi. Bu Ģum aləti əsasən kotük, bazı, dəstə, qılınc və məsən adlanan hissələrdən ibarət olur. Ulamalı xıĢlar kötüyünün arxadan qulaqlı, dəstənin ikiəlcəkli düzəldilməsi və qılınca malik olması ilə də fərqlənirdilər. XıĢın qılıncı torpağı kəsmək, qulaqları torpaq layını çevirmək, qoĢa dəstə isə alətin ağırlığını tənzimləmək üçün münasib idi. Ulamalı xıĢlar həm quruluĢ, həm də funksiyasına görə xeyli təkmilləĢmiĢ alət olub, torpağı daha keyfiyyətli Ģumlaması ilə fərqlənmiĢdir. Belə xıĢlardan xam, dağavar, dəmyə torpaqların Ģumlanmasında daha geniĢ istifadə edilməsinə görə ona iki-üç, hətta dörd boyun öküz qoĢulardı [35]. Cütə qoĢulan dib öküzləri gücü, iĢləkliyi və xamıĢlığı ilə baĢqalarından seçilməli idi.
75 Azərbaycanda Ģum aləti kimi "diyircəkli kotanlar"dan da istifadə edilmiĢdir. Diyircəkli kotanlar xıĢ ilə qara kotan arasında bir növ keçid mərhələsi təĢkil edir.
Onun qolu "xəmsə" və "məsən" adlanmaqla iki hissədən ibarət idi. "Xəmsə"nin bir ucu kotanın binəsinə (küpünə), digər ucu ilə "məsənə" birləĢdirilir. QuraĢdırma qol eyni ölçülü təkərləri olan oxa bərkidilir. Diyircəkli kotan kötük (topal, binə), xəmsə - məsən, dəstə (mac-məc), batar, gavahın, qılınc və bir cüt eyni ölçülü təkərdən ibarət olub, 3-4 boyun qoĢqu heyvanı ilə iĢlədilmiĢdir. Bu Ģum aləti Azərbaycanın Kiçik Qafqaz ərazisində yayılmıĢ və təkamül baxımından ulamalı xıĢdan qara kotana keçid rolunu oynamıĢdır [36]. Azərbaycanda Ģum alətlərinin daha geniĢ yayılmıĢ tipini ənənəvi ağac kotanlar təĢkil edir ki, xalq arasında qara kotan, ağır kotan, əyribazı kotan, kəl kotanı adı ilə məlumdur. Lakin "qara" sözü böyük, iri mənasında da iĢlənmiĢdir. Ona gorə də bu Ģum aləti qara kotan adı ilə geniĢ tanınmıĢdır. Qara kotan XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanın əkinçiliklə məĢğul olan bir sıra rayonlarında geniĢ yayılmıĢdı. Əkinçilər belə təkmilləĢmiĢ alət vasitəsilə nisbətən geniĢ sahəni keyfiyyətlə Ģumlamaq imkanına malik olmuĢlar. Görkəmli təbiətĢünas alim Həsənbəy Zərdabi qara kotana yüksək qiymət verərək yazmıĢdı: "Kotan yaxĢı olduqca yeri yaxĢı narın edir. Onu iĢlətməyin zəhməti az və yerin bəhrəsi çox olur. YaxĢı kotan gərək Ģumu bir qalınlıqla kəsib, qalxızıb, çevirib əzsin" [37]. Adətən qara kotanla bir gündə yarım hektardan çox sahəni keyfiyyətli Ģumlamaq
76 mümkün olurdu. Lakin ayrı-ayrı bölgələrdə isə bu ölçü, torpağın tərkibindən asılı olaraq, çox və ya az da ola bilərdi.
Qara kotanların Cənubi Qafqazda təxminən VIII-IX əsrlərdən Ģumlamada iĢlədildiyi ehtimal olunur [38]. Azı min illik tarixi olan qara kotanların forma və quruluĢlarında təbii- coğrafi Ģəraitlə və baĢqa amillərlə əlaqədar olaraq bir sıra fərqli cəhətlər də olmuĢdur. Lakin bununla yanaĢı onlarda ümumi oxĢarlıq daha çox nəzərə çarpır. Bu da onu göstərir ki, qara kotanlardan kiçik bir ərazidə deyil, bütün Cənubi Qafqaz xalqları əsrlər boyu istifadə etmiĢlər. Qara kotanın ən mühüm hissələrindən biri nisbətən davamlı ağacdan (xüsusilə qara ağacdan) düzəldilən əyribazdır. Onun uzunluğu təxminən 2-2 m 20 sm, diametri isə 12-15 sm-ə qədərdir. Əyribaza keçirilən qılınc gavahından təxminən 3-4 sm qabaqda olur. Torpağı doğrayıb gavahın üçün "pay" ayıran qılıncın uzunluğu 50-60 sm, eni 4-5 sm-dir. Əyribazla əlaqəli hissələrdən biri də topaldır. Topalın, yəni kotanın oturacağının uzunluğu 1-1 m 20 sm, diametri 10-12 sm olub, dəndə ağacından hazırlanır. Topalın gavahın keçən "baĢ" hissəsi bir qədər çərtilmiĢ olur, onun arxasında təxminən 10 sm uzunluğunda ayaq qoymaq üçün olan hissə daban adlanır. Topalı və əyribazı bir-birinə möhkəmlətmək üçün daraq adlanan ağac hissə olur. Onun hündürlüyü 70-80 sm-ə qədərdir. Darağın bir ucu topalı deĢərək oraya, digər ucu isə əyribaza keçirilib çüylə bərkidilir. Topala bərkidilən ağac dəstənin ortasına əyribazın qurtaracağı keçirilir. Bu hissədə Ģumu Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|