L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

77 

dayaz  və  ya  dərin  götürmək  üçün  paralar  (pazlar)  vardır.  Alt  para  vurulduqda  

əyribaz  aĢağı  əyilir  və  Ģum  dərin  götürülür.  Üst  para  vurulduqda    isə  əksinə,  

əyribaz  yuxarı  qalxır  və  Ģum  dayaz  olur.  Dəstənin  uzunluğu  təxminən  90  sm, 

diametri isə 8-10 sm-dir.  Kotanın taxtasının uzunluğu 1 m, eni 50-60 sm, qalınlığı 

isə 4-5 sm-ə qədərdir. Taxta torpağı çevirir və xırdalayır. KəsilmiĢ torpağı əsasən 

qaldırmaq  üçün  taxtanın  ortası  nisbətən  çökək  olur.  Taxtanın  qabaq  hissəsi 

əyribazla  topala  gəz  edilərək  pərçimlənir.  Topalın  təxminən  ortasında  taxtaya 

"zamın" adlanan ağac bərkidilir. Zamının uzunluğu 8-20 sm, diametri 3-4 sm-dir. 

Onun  vəzifəsi  taxtanı  topal  və  əyribazdan  nisbətən  aralı,  həm  də  möhkəm 

saxlamaqdır. Taxtanın arxasında,  üst hissəsinin  qurtaracağında sağ əl ilə tutmaq 

üçün  dəstə  düzəldilir.  Taxta  ilə  dəstənin  arasında  möhkəmlik  yaratmaqdan  ötrü 

kəndir burqaclanır. ġum zamanı qılıncı, taxta və gavahını  üçün "haçakösöv"dən və 

Ģətəldən istifadə edilir. Əyribazla ox qayıĢ vasitəsi ilə bir-birinə bağlanır. 

Qara  kotan  ikitəkərli  olur.  Təkərlərdən  biri  (xam  hissədəki)  "kiçik", 

"qıraq" təkər, digəri isə Ģum tərəfdəki iri "ləkər" təkəri adlanır. Hər iki təkər Ģinsiz 

---

 

 

78 

olur. Kiçik təkərin diametri 35-40 sm, böyük təkərinki isə 50-55 sm olur. Bu fərq 

təxminən Ģumun dərinlik ölçüsü ilə uyğun gəlir. Yeri gəlmiĢkən qeyd etmək lazım-

dır  ki,  sahə  ilk  dəfə  Ģum  edilən  zaman  kiçik  təkər  oxdan  çıxarılır  ki,  Ģumu  dərin 

götürmək mümkün olsun. Hər iki üzə bir baĢ (hov) gedildikdən, yəni Ģırım açıldıq-

dan sonra kiçik təkər yenidən oxa keçirilir. Bu baĢlanğıc - Ģırım "qarabas" adlanır. 

Təkərlərə  keçən oxun  uzunluğu 1  m  80  sm,  diametri 15-10  sm  olub,  möhkəm  və 

davamlı  ağacdan  hazırlanır.  Qarakotanın  oxu  ilə  dib  kəllərin  boyunduruğunu  bir-

ləĢdirən  hissəyə  qır  deyilir.  Qır  oxa  ləkər  təkərinə  yaxın  yerdən  keçirilir.  Qırın 

uzunluğu 2 m 20 sm-dir. Onun oxa keçirilən hissəsinin altında qayıĢ keçirmək üçün 

güctopalına bərkidilir. ġum zamanı gavahın üçün payın (torpağın) enli və dar veril-

məsi qır vasitəsi tarazlaĢdırılır. Bu məqsədlə də qırın oxa keçən hissəsinin sağ və 

sol tərəfinə  xüsusi paralar (pazlar) vurulur. Torpağı enli götürmək lazım gəldikdə 

paranın soldan, dar götürdükdə isə sağdan vurulması tələb olunur. Bəzən qır vasitə-

silə tarazlaĢma alınmadıqda onu "kolbasan"la da əvəz etmək mümkündür. Kolba-

sanın bir ucu qıra keçirilərək çüy vasitəsi ilə bərkidilir, digər ucu isə sadəcə olaraq 

oxa keçirilir və lazım gəldikdə onu sərbəst olaraq irəli və geriyə çəkmək mümkün 

olur. Torpağı enli götürdükdə onu boĢaltmaq, dar götürdükdə isə əksinə, daraldıb 

xüsusi para ilə (pazla) oxa bərkitmək lazımdır. Torpaq yumĢaq olduqda Ģum üçün 

sahə enli, bərk olduqda isə dar götürülür. Kolbasan həm də kotanın qabağına gələn 

çör-çöpü  və  kol-kosu  basıb  aĢağı  yatırdır,  məhz  buna  görə  də  ona  kolbasan  adı 

verilmiĢdir. 

Qırın  altında  "əjdaha"  adlanan  hissəsinin  bir  ucu  xüsusi  ağacla  qır  və 

kolbasana,  digər  ucu  isə  boyunduruqlara  əlavə  olunan  çatala  bərkidilir.  Çatal 

xıĢlarda olan qayıĢ və zənciri əvəz edir. Göründüyü kimi, "əjdaha" gücü təkcə dib 

kəllərə  deyil,  həm  də  qabaqkı  boyunlara  eyni  dərəcədə  paylayır.  Qara  kotana, 

adətən,  dörd boyun  kəl  qoĢulur.  Lakin  yerin  quruluĢu  və  torpağın  xüsusiyyəti  ilə 

əlaqədar  olaraq,  ona  bəzən  6-8  və  daha  çox  boyun  öküz  və  ya  kəl  qoĢulurdu. 

Kotana  qoĢulan  birinci  boyun  dib,  ikinci  boyun  çərkov,  üçüncü  boyun  minik, 

sonuncu  isə  uc  adlanırdı.  Uca  əlavə  olaraq  ağacdan  düzəldilmiĢ  kötük  bağlanır. 

Ucdakı kötük (toppuz) boyunlara ağırlıq salmaqla bərabər, həm də kotandakı ağac 

və  dəmir  hissələri  çıxartmaq  və  taxmaqda,  paraların  vurulmasında  da  istifadə 

edilirdi.  Adətən,  kotanı  idarə  etmək  üçün  2  çubuqçu  (hodaqçı,  bir  nəfər  isə 

məcgəlçi  (rəncbər)  iĢtirak  edir.  Bəzən  onların  sayı  kotana  qoĢulan  kəl  və  ya 

öküzlərin cütündən asılı olurdu. 

Cənubi  Qafqazda  VIII-IX  əsrlərdən  məlum  olan  qara  kotan  əkinçilik 

alətlərinin inkiĢafı baxımından ən təkmilləĢmiĢ Ģum aləti hesab olmaqla, XIX  əsr 

və  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  geniĢ  yayılaraq,  xalqımızın  əsrlər  boyu 

yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmasını sübut etmiĢdir [39]. 

Xeyli qoĢqu və iĢçi qüvvəsi tələb edən qara kotanı əksər hallarda ayrı-ayrı 

kəndli  təsərrüfatının  təklikdə  istifadə  etməyə  imkanı  olmurdu.  Lakin  ayrı-ayrı 

kəndlərdə, az da olsa, daha varlı kəndlilərin ayrıca qara kotanı olardı, belə imkanlı 

---

 

 

79 

Ģəxslərə isə "hampa" deyilirdi. 

Əkinçiliklə məĢğul olan bölgələrdə, daha doğrusu, qara kotandan istifadə 

edilən  yerlərdə  çox  zaman  onu  iĢlətmək  üçün  qara  kotanın  ətrafında  Ģərik  və 

ortalıqlar  -  birləĢmələr  yaranırdı.  Qara  kotan  ətrafındakı  belə  birləĢmələr, 

Azərbaycan  rayonlarında  "avaca",  "həmgəl,  "mödgəm"  [40],  "Ģəriklik"  və  s. 

adlandırılmıĢdır. 

Bu  birləĢmələr  qoĢulan  heyvanların  sayına,  kotanın  ayrı-ayrı  hissələrinə 

və  baĢqa  səbəblərə  görə  yaradılırdı.  Burada  heç  bir  qoĢqu  qüvvəsi  və  iĢ  aləti 

olmayan  kəndlilər  də  iĢtirak  edə  bilir,  hodaqçı  -  çubuqçu,  məcgəlçi  və  s.  kimi 

iĢləyirdilər.  ġumlanacaq  sahə  və  ya  kotanın  iĢlək  günü  Ģərikin  birləĢməyə  qoyduğu 

vəsaitlə  müəyyənləĢdirilirdi.  Kotana  kim  daha  çox  heyvan  qoĢubsa,  deməli,  həmin 

Ģəxs üçün daha artıq sahə Ģumlanırdı. Və ya kotanın sahibi baĢqa Ģəriklərə nisbətən daha 

çox sahə Ģumlamaq hüququna malik idi. 

BirləĢmədə iĢtirak edən kəndlilər ya öz əkin sahələrini Ģumlamaqla birləĢməni 

baĢa çatdırır, ya da onu məhsul bölgüsünə qədər davam etdirirdilər [41]. Daha doğrusu, 

onlar sərbəst olaraq istədikləri vaxt  belə birləĢmələrdən çıxa da bilərdilər.  Əkinçilər 

arasında belə birləĢmələr xıĢın iĢlədilməsi zamanı da təĢkil edilərdi. Atalar sözündəki 

"öküz  öldü,  ortaq  ayrıldı"  kəlamı  da,  Ģübhəsiz  ki,  əkinçilər  arasında  olan  bu 

birləĢmələrlə əlaqədardır.  Lakin  əksər  hallarda bu birləĢmələr varlı  kəndlilərin əlində 

yoxsul kəndlilərin - Ģəriklərin əməyini istismar etmək üçün bir vasitəyə çevrildi. 

Azərbaycan əkinçisi torpağın Ģumlanmasına xüsusi əhəmiyyət verirdi. Torpağın 

xüsusiyyətindən, Ģumlama vaxtından və becəriləcək bitkinin növündən asılı olaraq o, bir 

və  ya  bir  neçə  dəfə  Ģumlanırdı.  Torpağın  ilk  Ģumlanmasına  "Ģum",  ikinci  Ģumlanmaya 

"pərĢum",  "düĢum",  "ikiləmə",  üçüncü  Ģumlanmaya  isə  "seĢum"  deyilirdi. 

Əkinçilərimiz  torpağın  keyfiyyətli  Ģumlanmasına  məhsuldarlıq  üçün  bir  Ģərt  kimi 

baxırdılar. Azərbaycanda Ģum əsasən payız və yaz aylarında aparılardı. Yazda Ģumlanan 

sahəyə "yazlıq", payızda Ģumlanan sahəyə isə payız Ģumu və ya "güzdək" deyilərdi. 

Bu baxımdan söylənmiĢ bir sıra zərbi-məsəllər dərin məna və məzmun kəsb edir. 

"Döy  məni,  doyurum  səni".  "Torpağın  qarası  üz  ağardar".  "Torpaq  ovuclayan,  qızıl 

ovuclar". "Torpaq deyər sən mənə tər ver, mən sənə zər" və s. 

Əsrlər boyu taxılçılıqda məhsuldarlığı artırmaq məqsədilə torpağa xüsusi qayğı 

göstərilmiĢdir.  Azyararlı  və  çox  becərilib  yorğun  düĢən  sahəni  münbitləĢdirmək 

məqsədilə əkinçilər müxtəlif qaydalardan istifadə etmiĢlər. Bu məqsədlə biçilmiĢ taxıl 

zəmiləri  yandırılırdı.  Bəzən  də  kövĢənə  sürü  və  naxır  sürülürdü.  Nəticədə  yandırılmıĢ 

kövĢən və peyin torpağı qüvvəyə gətirirdi. Peyin və külün sahəyə səpilməsi daha geniĢ 

yayılmıĢ və daha çox əhəmiyyət kəsb etmiĢdir. 

---