L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
84 Taxılçılıqda məhsulun yığımı və döyümü də mühüm əmək prosesidir. Biçin alətlərinin forma və quruluĢları, habelə biçin üsullan bir daha təsdiq edir ki, bu sahədəki ənənəvi vərdiĢ və təcrübə əsrlər boyu o qədər də böyük dəyiĢikliklərə məruz qalmamıĢdır. Belə ki, XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda biçində iĢlədilən çin, oraq kimi əmək alətləri, arxeoloji qazıntılardan tapılmıĢ eyni alətlərlə demək olar ki, oxĢarlıq təĢkil edirlər.
Azərbaycanda ən qədim dövrdən e.ə. I minilliyədək həlledici biçin aləti quraĢ- dırma daĢ oraqlar olmuĢdur. Görünür taxılçılığın ilk mərhələsində yerli tayfalar biçin prosesində nisbətən uzun və bir qədər də enli dəvəgözü və çaxmaq daĢından düzəltdikləri lövhəciklərdən (bıçaqlardan) istifadə etmiĢlər. Yəqin ki, biçinçi heç bir əsasa bərkidilməyən lövhəciyi sağ əlinə götürər, sol əlində çəngələdiyi taxıla sürtərək özünə tərəf çəkməklə biçərmiĢ. ġübhəsiz, dövrünə görə ən mükəmməl biçin aləti quraĢdırma diĢli daĢ oraqlar olmuĢdur. Böyük əksəriyyəti dəvəgözü daĢından olan quraĢdırma oraqlar ağac, sümük, xüsusilə çənə sümüyünə keçirilərmiĢ. Ən qədim daĢ orağın quruluĢunu bərpa etmək baxımından Qazax rayonu ərazisində ġomutəpə qədim yaĢayıĢ yerindən tapılan bütöv quraĢdırma oraq daha çox marağa səbəb olur. Uzunluğu 17 sm-ə qədər olan orağın əsası içəriyə tərəf bir qədər əyilmiĢ və ona dörd ədəd daĢ parçası keçirilmiĢdir [45].
85 Azərbaycanda quraĢdırma oraqlar Neolit, Eneolit və Tunc dövrünə aid yaĢayıĢ yerlərinin çoxundan aĢkar edilmiĢdir. QuraĢdırma oraqlar həmin dövrlərdə biçində iĢlədilən daha xarakterik, həm də universal alət olmasını söyləməyə imkan verir.
Azərbaycan ərazisində Tunc dövründən, xüsusilə bu dövrün inkiĢaf mərhələsindən tədricən metal oraqlar yayılmağa baĢlayır. Lakin daha əlveriĢli biçin alətləri olan metal oraqlara hələlik çox nadir hallarda təsadüf edilmiĢdir. Görünür bu, hər Ģeydən əvvəl, daĢ alətlərə hələ öz güclü təsirini göstərə bilməməsindən irəli gəlmiĢdir. Hələlik ən qədim və yeganə mis oraq Naxçıvan ərazısındəkı Kultəpə qədim yaĢayıĢ yerindən aĢkar edilmiĢdir [46]. Metaldan hazırlanan bu biçin aləti quruluĢunun sadəliyi etibarilə daĢ oraqlardan o qədər də seçilmir. Tunc dövrünə aid metal oraq hələ XIX əsrdə Gədəbəy ərazisindən əldə edilmiĢdir. Aydın məsələdir ki, metal oraqların biçində tətbiqi taxılçılığın intensiv inkiĢafı ilə sıx bağlıdır. Qobustan qayalarının birində e.ə. II minilliyin ortalarına aid edilən biçinçi surəti və onun əlindəki alətin təsviri öz görkəmi etibarilə son zamanlara qədər iĢlədilən çinlərə çox oxĢayır [47]. Deməli, tarixən metal biçin alətləri öz fonnalarına görə bir qədər təkmilləĢsələr də quruluĢlarını əsasən saxlamıĢlar.
86 Azərbaycanda Dəmir dövrü abidələrindən aĢkar edilən və çoxluq təĢkil edən mctal oraqlar son zamanlara qədər iĢlədilən dəmir oraqlarla demək olar ki, eynilik təĢkil edir. Dəmirin geniĢ yayılması ilə taxılçılıq daha intensiv inkiĢaf edir. Bu inkiĢafın özü də daha kamil biçin aləti olan çin və oraqları birinci yerə çıxarır. Əslində isə Dəmir dövründə biçində daĢ oraqlar tamamilə aradan çıxır. Bütün orta əsrlər boyu Azərbaycanda biçin alətləri dəmirdən hazırlanaraq taxıl- çılıqda geniĢ istifadə edilmiĢdir.
XX əsrin əvvəllərinə qədər də əkinçilikdə əsas biçin aləti çin və oraq olmuĢdur. Çin və oraq dəmir (metal) tiyədən və ağac sapdan ibarətdir. Həmin alətlər ayrı-ayrı kəndlərdə dəmirçi ustalar tərəfindən hazırlanırdı. Onlar öz forma və quruluĢlarına görə bir-birinə çox oxĢayırlarsa, çin diĢli, oraq isə diĢsizdir. Çinin tiyəsi dəmirçi ustalar tərəfindən diĢənir, oraq isə daĢ bülövlə itilənirdi. Çin biçin üçün ən münasib alətdir. Ġndi də dünyanın əkinçiliklə məĢğul olan ən qədim ölkələrində biçində ondan istifadə edilir. Naxçıvan ərazisində taxıl biçinində "mərəndi" adlı alətdən də istifadə edilmiĢdir. Mərəndinin tiyəsi diĢsizdir. Onun tiyəsi nisbətən iri olduğu üçün (1 m-ə qədər) onunla daha çox taxıl sahəsini biçmək olurdu. Əkin seyrək, alçaq və ya alaqlı olanda biçin zamanı dəryazdan da istifadə edilirdi. Biçinçi səhər tezdən taxıl zəmisinə girərək biçinə baĢlardı. Biçinçi biçin zamanı sol əlinə sümükdən, ağacdan və ya göndən hazırlanmıĢ barmaqlıq geyər, qoluna dolaq - qolçaq taxar, belinə isə döĢlük bağlardı. O, əvvəlcə dərz bağlamaq üçün bəndəm hazırlardı. Bəndəm dərz bağlamaq üçün qurĢaq rolunu oynayırdı. Bəndəm arpa və ya buğdanın kökdən«çıxarılmıĢ gövdəsindən eĢilib düzəldilirdi. Bəzi hallarda bəndəmdə elastiklik yaratmaq üçün üstünə su səpilirdi. Biçinçinin biçdiyi bir əl tutumu sünbül gövdəsi bir bafa adlanırdı. On bafadan bir dərz bağlanardı. Hər on dərz isə bir xara hesab olunardı [48]. Usta biçinçi gün ərzində 80-100 və bəzən də 120-yə qədər dərz biçə bilirdi. BağlanmıĢ dərzlər həmin gün axĢam üstü xaraya yığılırdı. Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|